Geschiedenis
Het scheelde maar een haartje of in 1983 was de wereld vergaan. De allesvernietigende nucleaire oorlog tussen Amerika en de Sovjet-Unie stond begin november van dat jaar werkelijk op het punt van uitbreken, zonder dat het grote publiek van iets wist. De Amerikaanse regering trouwens ook niet.
De NAVO was bezig met een grootscheepse oefening, Able Archer 83, bedoeld om te testen of de verdragsorganisatie een nucleaire aanval van de communistische aartsrivaal kon afslaan. Maar de Sovjet-Unie, geleid door de hoogbejaarde, ziekelijke en paranoïde Yoeri Andropov, was er om verschillende redenen van overtuigd geraakt dat het Westen op het punt stond de Bom te laten vallen. De Russische troepen werden in hoogste staat van paraatheid gebracht, één verkeerde beweging van een westerse soldaat en ze hadden de rode knop ingedrukt. De confrontatie vond uiteindelijk niet plaats, maar alleen dankzij een paar westerse spionnen in de Sovjet-Unie, die hun ongelovige Britse en Amerikaanse bazen op het laatste moment wisten over te halen de Russische vrees voor een aanval weg te nemen door het sturen van hoge diplomaten.
Dit weinig bekende feit uit de Koude Oorlog is een van de vele smakelijke en soms schokkende details die de Britse journalist en historicus Victor Sebestyen opdist in Revolution 1989. The Fall of the Soviet Empire, zijn meeslepende relaas van de gebeurtenissen in Oost-Europa die leidden tot de val van de Muur, deze maand precies twintig jaar geleden. De gebeurtenis overtuigde de toenmalige Amerikaanse president Ronald Reagan, tot dan een conservatieve hardliner, ervan dat de Russen ook maar mensen waren die bang konden zijn voor hun tegenstander. Vanaf dat moment werd Reagan een stiekeme vredesduif (naar buiten toe bleef hij de havik). Vooral vanaf 1986, toen de Sovjet-Unie met de relatief jonge en energieke leider Michaïl Gorbatsjov eindelijk een leider kreeg met wie Reagan kon praten, probeerde de charismatische ex-acteur ontspanning te brengen in de relatie tussen de twee grootmachten.
Waarom viel in 1989 de Muur, zo plotseling dat zelfs de CIA het niet zag aankomen? Het beeld dat van dat jaar is blijven hangen, is dat van de feestvierende menigte op die betonnen afscheiding. En daarachter gaat de boodschap schuil dat de revolutie van 1989 vooral een volksopstand was, dat de communisten in het Oostblok op een grotendeels geweldloze wijze op de knieën zijn gedwongen door een menigte mensen die genoeg had van de onderdrukking, het gespioneer, de grijze armoe en de algehele hypocrisie.
Dat is voor een deel waar, schrijft Sebestyen. Hij weet helder en spannend te vertellen hoe die volksrevolutie zich in de meeste Oost-Europese landen voltrok. Van de cruciale opkomst van Lech Walesa en zijn Poolse vakbondsvereniging Solidariteit in 1981 (met steun van de nieuwe, Poolse paus Johannes Paulus II) via de optochten in Leipzig, de rondetafelgesprekken in Warschau, de Oost-Duitsers die met tranen in de ogen de grens naar het Westen wisten over te steken en de fluwelen revolutionairen van Václav Havel in theater de Magische Lantaarn in Praag, tot en met de executie van de Roemeense dictator Nicolae Ceaucescu, het is door Sebestyens gevoel voor inside detail vaak alsof je erbij bent.
De auteur (die eerder een even fijne studie van de Hongaarse opstand van 1956 schreef) maakt in het eerste deel van zijn chronologisch opgezette geschiedenis ook duidelijk dat de opstanden alleen konden slagen omdat zij als het ware een vermolmde boom omtrokken. Financieel, politiek en moreel waren landen als Bulgarije, Tsjecho-Slowakije, Polen, Roemenië, Bulgarije en Oost-Duitsland midden jaren tachtig al opgebrand. De meeste werden geleid door stokoude neo-stalinisten die niet wilden inzien dat hun landen economisch alleen nog wisten te overleven dankzij &#8211; paradoxaal genoeg &#8211; westerse leningen, gegarandeerd door de Sovjet-Unie. En de armoede was er niet minder om, zoals Sebestyen voelbaar weet te maken.
Belangrijker nog: de Sovjet-Unie zelf stond ook, mede door de dalende olieprijzen en de oorlog in Afghanistan, op de rand van het failliet. Gorbatsjov was de eerste die dat onder ogen durfde te zien. Zijn reactie was cruciaal voor de revolutie van 1989: hij trok zijn handen radicaal af van Oost-Europa. Wie vanaf 1986 om geld, bankgaranties of, later, militaire steun kwam vragen, werd beleefd de deur gewezen. Waarbij werd aangetekend dat het misschien een goed idee was om in eigen land wat openheid over de penibele gang van zaken te betrachten (de beroemde glasnost) en wat hervormingen te beginnen (de perestrojka). Opeens voelden types als Erich Honecker de grond onder hun voeten wegzakken.
Gorbatsjov was (godzijdank) buitengewoon naïef: hij dacht dat de bevolking van Oost-Europa op deze manier in het communistische kamp zou blijven. Maar zo gauw die het bloed van hun leiders hadden geroken, was het in die landen vliegensvlug gedaan met de arbeidersstaat. De revolutie was begonnen.

Henk van Renssen

Gerelateerd