Geschiedschrijving
Vlak voor zijn bezoek aan Nederland, mei vorig jaar, deed George Bush Letland aan. In een mooie zaal in hartje Riga hield hij een toespraak die een storm had kunnen ontketenen – maar dat, veelzeggend, niet deed. In die toespraak plaatste hij de conferentie van Jalta (waar Churchill, Stalin en Roosevelt afspraken maakten over de naoorlogse verhoudingen) in de traditie van München en het Molotov-Ribbentrop-pact en zei: ‘Opnieuw onderhandelden grootmachten en werd de vrijheid van kleine staten opgeofferd. Een verdeeld en onstabiel continent was het resultaat.’ Concreet bedoelde hij: Roosevelt en Churchill hadden geen zin om na Hitler ook Stalin nog eens te verslaan en offerden daarom de drie Baltische staten plus Oost-Europa. Daarmee deden ze precies hetzelfde als Chamberlain en Molotov vóór de oorlog met Tsjechië en Polen hadden gedaan. Ze dachten aan zichzelf en niet aan de vrijheid.
Uit de mond van George Bush jr. is dit een begrijpelijke uitspraak. Omdat hij zich opwerpt als onvoorwaardelijk pleitbezorger van de vrijheid, kapittelt hij iedereen die datzelfde niet of onvoldoende doet – ook als die persoon een, tot voor kort, westerse held als Churchill of Roosevelt is. Andere tijden, andere moraal zou je kunnen zeggen en zo is het natuurlijk ook. Tegelijkertijd is het onvermijdelijk daaraan toe te voegen dat Bush’ verwijt misleidend is, want het suggereert dat zijn voorgangers een keus hadden. Die hadden ze niet. Stalin kon anno 1945 niet verslagen worden, Yalta was de bevestiging van de bestaande situatie en zelfs het op dat moment meest haalbare. Geen wonder dat Bush’ opmerking her en der, onder meer in The Washington Post, als geschiedvervalsing werd afgedaan. Het verwijt zou een man als Bush niets kunnen schelen. Geschiedenis, zou hij zeggen, is er voor ons, wij zijn er niet voor haar. ‘Causes can be judged by the monuments they leave behind,’ beweerde Bush in diezelfde toespraak dan ook. Hij bedoelde daarmee dat gebeurtenissen beoordeeld mogen worden aan de hand van hun resultaat. Dat is een mening die haaks staat op de regels van de geschiedschrijving maar, eerlijk is eerlijk, wel conform de praktijk is. De recente geschiedschrijving van de Tweede Wereldoorlog laat daarvan fraaie staaltjes zien. De beoordeling van Jalta is er maar één.
Precies tien jaar geleden publiceerde Daniel Goldhagen het boek dat van alle boeken die sinds de val van de muur over de Tweede Wereldoorlog zijn verschenen vermoedelijk de meeste aandacht heeft gekregen: Hitler’s gewillige beulen. Het is te zien als de extreme versie – en tevens het eindpunt – van een traditie die dateert uit de oorlog en in de jaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw zoiets als de morele basis van de modern-westerse cultuur werd: de wereld was verdeeld in goed en fout en de ergste fouten onder de fouten waren Duitsers, lees nazi’s. Voor nuance was in dit beeld nauwelijks ruimte. Tijdens de oorlog niet omdat militaire strijd en nuance niet samengaan. En in de jaren zeventig en tachtig niet omdat de enormiteit van de holocaust toen pas doordrong en geen relativering toeliet.
Hoongelach
Een aardige illustratie van deze manier van denken werd nog in 1990 door Margaret Thatcher gegeven. Ingefluisterd door een klein leger Oxbridge intellectuelen onder wie de fameuze historicus Hugh Trevor-Roper, waagde zij het tijdens een seminar over niets minder dan ‘het Duitse karakter’ te spreken. Het zou in haar ogen ‘agressief, assertief en intimiderend’ zijn, ‘egotistisch, overdreven, behept met een minderwaardigheidscomplex, vol zelfmedelijden en sentimenteel’. Geen wonder dat Thatcher fel gekant was tegen de Duitse eenwording. Die kon volgens haar niets dan onheil brengen. Goldhagen gaf van dezelfde overtuiging een zoveelste, zij het extreme variant door te beweren dat de Duitsers stuk voor stuk beulen waren die onder Hitler eindelijk konden doen waarnaar ze al sinds de negentiende eeuw verlangd hadden: joden doden.
Is een dergelijke veralgemening op zichzelf al opmerkelijk, opmerkelijker nog is dat hij in grote kring, niet in de laatste plaats door een flink percentage van datzelfde ‘moorddadige volk’, werd aanvaard. Een illustratie van die algemene aanvaarding is de bijeenkomst die op 8 april 1996 in het Holocaust Memorial Museum in Washington gehouden werd. Goldhagens critici, stuk voor stuk ervaren historici, werden door het veelal jongere publiek met hoongelach overladen terwijl de schrijver zelf als een popster bejubeld werd. Toen Goldhagen een halfjaar later ter gelegenheid van de Duitse vertaling van zijn boek een tournee door Duitsland maakte, gebeurde iets dergelijks.
Kort daarop ontving hij een grote Duitse prijs. Daarbij sprak niemand minder dan Jürgen Habermas, pater familias van intellectueel links, de lofrede uit. Hij beweerde, zij het in volstrekt andere bewoordingen, hetzelfde als Bush vorig jaar in Riga deed: dat er naast geschiedschrijving ook nog zoiets als politieke moraal bestaat en dat deze een andere functie heeft. Haar taak is niet recht doen aan het verleden, haar taak is het dienen van het heden – eventueel met gebruikmaking van het verleden. ‘Daarbij treden historici niet langer als expert op,’ voegde Habermas eraan toe, ‘maar ze hebben dezelfde functie als wij (niet-historici), namelijk die van intellectueel.’ Anders gezegd: je hebt twee soorten geschiedschrijving. De ene probeert het gebeurde zo goed mogelijk te beschrijven en legt de klemtoon op het verleden. De andere beschrijft wat had moeten, of niet mogen, gebeuren en legt de klemtoon op het heden. De ene is beschrijvend en onthoudt zich waar mogelijk van oordelen, de andere is normatief en stelt zich het oordelen juist als doel. De ene legt de nadruk op wat voorbij is, de andere op wat nog leeft. De ene heet met recht geschiedenis, de andere beroept zich op de herinnering.
Glashelder
Twee tradities, twee stromingen. Tot het eind van de twintigste eeuw liepen ze wat de Tweede Wereldoorlog betreft grotendeels parallel. Maar ongeveer sinds de val van de muur zijn ze meer en meer uiteen gaan lopen. Met aanvankelijk als resultaat een groeiende kloof tussen historische wetenschap en publieke herinnering. En met daarna een steeds verdere versplintering van het tot dan toe heersende oorlogsbeeld. Weliswaar is dit een normaal proces – de verwerking van de Tachtigjarige Oorlog verliep net zo – maar in dit geval is het van meer dan historische betekenis. De Tweede Wereldoorlog vormde immers het fundament van de moderne westerse wereld en was het referentiekader bij uitstek voor tal van begrippen of fenomenen die voor deze wereld, de onze dus, cruciaal zijn. Niemand kon of kan precies zeggen wat democratie, menselijke waardigheid, vrijheid of individualisme inhouden, tot het moment dat ze gespiegeld worden aan de Tweede Wereldoorlog. Dan opeens worden ze glashelder. Vandaar het probleem als de spiegel breekt. Dan breekt wellicht alles.
Een goed voorbeeld hiervan, en tevens het meest problematische, is de discussie over de holocaust. Tot in de jaren negentig van de twintigste eeuw werd – ondanks een enkele verwijzing naar de gebeurtenissen in Latijns-Amerika in de zestiende eeuw, naar de moord op de Armenen aan het begin van de twintigste en zelfs naar Caesars ‘behandeling’ van volkeren waarvan sinds de verschijning van De Bello Gallico nooit meer iets werd vernomen – aangenomen dat de shoah een uniek verschijnsel was. Vandaar dat een motto als ‘dit nooit weer’ voortdurend klonk en kon klinken: een dergelijke afwijking in de geschiedenis mocht nooit meer voorkomen. Of, om het in termen van Goldhagen te zeggen: een uitzonderlijk moorddadig volk als de Duitsers van het eind van de negentiende, begin twintigste eeuw kon niet anders dan in quarantaine worden gedaan.
De gebeurtenissen in Rwanda of voormalig Joegoslavië maakten dat een dergelijke bewering niet meer was vol te houden. Dit besef werd nog versterkt door het feit dat op hetzelfde moment, het laatste decennium van de twintigste eeuw, de Russische archieven opengingen. En ook drong steeds meer informatie uit het Cambodja van de Rode Khmer of het China van de Culturele Revolutie tot het Westen door. Daarmee werd de shoah zijn uniciteit ontnomen, op z’n minst deels, en kreeg het prachtige voornemen van ‘dit nooit weer’ bijna iets naïefs. Hoe zou je tegen iets dat van alle tijden is ‘dit nooit weer’ kunnen roepen? Erger nog werd het toen eind jaren negentig onder westerse ogen, ja zelfs onder westerse verantwoordelijkheid (Srebrenica) opnieuw genocide werd bedreven. Het fraaie voornemen dreigde daarmee te ontaarden in een loze kreet.
Het waren deze contemporaine ‘nuanceringen’ die op hun beurt de ogen openden voor mogelijke veranderingen in het historisch beeld. Twee voorbeelden, een uit België, een uit Polen. In het ronde jaar 2000 publiceerde Lieve Saerens zijn proefschrift over de joodse bevolking van Antwerpen. Daarin verzette hij zich tegen het beeld van een wanhopige bevolking die lijdzaam toezag hoe de joodse stadsgenoten door de Duitsers werden weggevoerd. Niets was volgens Saerens minder waar. In een pil van een boek met een uitvoerig notenapparaat toonde hij onomstotelijk aan dat al voor de oorlog in Antwerpen een krachtig anti-semitisme heerste en dat het om die reden niet mag verbazen dat de plaatselijke politie actief meewerkte aan de deportatie van het eigen, joodse bevolkingsdeel. Verontrustender nog is het boek dat de Poolse, in Princeton docerende historicus Jan Gross een jaar later, in 2001, publiceerde. Het heet Neighbours en gaat over de gebeurtenissen die in de zomer van 1941 in het Poolse dorp Jedwabne, ten noordoosten van Warschau, plaatsvonden. Twee weken nadat het gezag ter plekke was overgegaan van de sovjets op de nazi’s werden de ongeveer zestienhonderd plaatselijke joden vermoord. Dat gebeurde niet, zoals je zou verwachten, op initiatief van de Duitsers – zover waren ze nog niet. Het gebeurde door het katholieke deel van de eigen bevolking.
Deze twee zijn extreme varianten van het verhaal dat sinds enkele jaren in bijna alle, voorheen door de nazi’s bezette landen – ook Nederland, steeds luider te horen is: over de kilheid van een groot deel van de eigen bevolking, over autochtoon anti-semitisme, over hulp aan de nazi’s en over wegkijken als er in de omgeving ‘nare dingen’ gebeurden. Het meest massale voorbeeld hiervan is de geschiedenis van Vichy-Frankrijk. Bij zijn aankomst in Parijs in augustus 1944 noemde De Gaulle dit ‘een volstrekt onbelangrijk fenomeen, zonder enige gevolgen’. Gedurende vele decennia bleef het dat ook. In het klassieke Franse beeld van de oorlog, dominant tot diep in de jaren zeventig van de twintigste eeuw, had je aan de ene kant de Vrije Fransen, aangevoerd door De Gaulle, en aan de andere kant het tuig, les bouches. Dat er tussen die twee polen een enorm veld lag, een glijdende schaal waarin goed en fout in tal van schakeringen voorkwam, wilde het officiële Franse verhaal niet weten. Laat staan dat het oog had voor het feit dat heel de onderste helft van Frankrijk, het uiterste Westen uitgezonderd, bij de capitulatie van juni 1940 zelfstandig bleef en actief met de Duitsers samenwerkte.
Fabeltje
Het waren een film (Le chagrin et la pitié van Marcel Ophüls) en de studie van een buitenlander (Vichy France van Robert Paxton), beide kort na de dood van De Gaulle verschenen, die voor het eerst iets anders vertelden. Maar pas de langdurige affaire rond de voormalige Vichy bestuurder en latere minister Maurice Papon, in 1998 uiteindelijk veroordeeld, overtuigde eenieder ervan dat er ook in Frankrijk veel meer was gebeurd dan het langzamerhand klassieke regeringspraatje wilde. Het betekende koren op de molen van dat deel van de Franse bevolking dat ondertussen in toenemende mate aandacht vroeg en op almaar hogere toon beweerde dat er van het oude, door De Gaulle opgepoetste Franse fabeltje van liberté, égalité en fraternité weinig klopte, in de oorlog niet en daarna niet. De inwoners van de voormalige Franse koloniën, de vroeg gestorven Frantz Fanon voorop, beweerden keihard dat er tussen Duits of Italiaans fascisme en Frans racisme niet meer dan een paar letters verschil was.
Het werd aanvankelijk nauwelijks gehoord en al helemaal niet geloofd, tot het moment dat de nakomelingen van deze critici een betekenisvol deel van de Franse bevolking uitmaakten en met kracht van stem de mooie praatjes naar het rijk der fabelen verwezen. Het verklaart de rel die ontstond toen generaal Paul Aussaresses in het jaar 2000 in Le Monde openlijk over zijn martelpraktijken in Algerije sprak, deze praktijken in een boek uit 2001 nogmaals en zonder een zweem van spijt uit de doeken deed en er bovendien aan toevoegde dat Al Qaeda en ander tuig eveneens het beste volgens de door hem gehanteerde methode aangepakt konden worden. Het feit dat dit Aussaresses z’n strepen kostte, is minder belangrijk dan dat het de Fransen hun nationale mythe ontnam.
Uiteindelijk ging het ontnuchteringsproces zover dat de recente (december 2005) herdenking van de slag bij Austerlitz, gedurende tweehonderd jaar beschouwd als een van Frankrijks grootste momenten, uitmondde in een partijtje vrij schelden of, wat de Fransen plechtig noemen, een ‘querelle des mémoires’, een ruzie over de herinnering. Steeds minder Fransen geloven nog, zo blijkt, wat hen op school geleerd werd. Steeds meer Fransen zijn doordrongen van het feit dat hun verleden niet heroïsch is maar vol ‘chagrin et pitié’, verdriet en (mede)lijden.
Hoewel het in Engeland zover (nog) niet is, zijn ook daar in de afgelopen jaren heel wat barsten gevallen in het klassieke oorlogsverhaal. Twee thema’s komen daarbij telkens weer naar voren: de instelling van Churchill, de persoon die dat verhaal niet alleen als aanvoerder maar ook als historicus vormgaf, en Dresden. De eerste serieuze aanvallen op Churchill dateren van een jaar of tien geleden en ook hier liepen actualiteit en geschiedschrijving weer op fascinerende wijze door elkaar. Het blijkt onder meer uit het feit dat dezelfde persoon die in 1984 als ambtenaar (bijna) veroordeeld werd vanwege zijn loslippigheid over een incident tijdens de Falklandoorlog, Clive Ponting, tien jaar later een boek publiceerde waarin Churchill als een reactionaire racist werd geportretteerd. De link tussen een en ander werd het beste verwoord door de rechter die bij het proces tegen Ponting herhaalde wat tot dat moment in Engeland de officiële lijn was: het publieke belang wordt bepaald door de bij de regering heersende opinie.
Vier jaar na het proces tegen Ponting, in 1989, werd deze bepaling uit de Official Secrets Act geschrapt. Het was, als je het zo mag noemen, een overwinning voor de democratie ofwel een nederlaag voor het heersend gezag. En dus ook, in dit verband, voor de man die dat gezag tijdens de Tweede Wereldoorlog had vertegenwoordigd en vervolgens als historicus verwoord. Het betekende het formele einde van de mythe Churchill. Wat hij tijdens de oorlog gedaan of gedacht had, was niet langer per definitie goed, een mening waarin Ponting spoedig door velen gesteund werd.
Ondertussen werd ook steeds meer bekend over het door Churchill krachtig verdedigde bombardement op Dresden. In Der Brand van Jörg Friedrich uit 2002, spoedig een internationale bestseller, werden de twee onderwerpen, niet verbazingwekkend, aan elkaar gekoppeld. Dresden zou een misdaad zijn tegen de menselijkheid en Churchill een oorlogsmisdadiger. Hoewel dit laatste vooralsnog door weinigen wordt aanvaard, is het eerste langzamerhand gemeengoed.
Menselijk tekort
Je zou verwachten dat de nuanceringen van het optreden van de geallieerden en de ontnuchteringen over het gedrag van de bevolking in de bezette gebieden tot een vergoelijking van het optreden van nazi’s en fascisten leidt. Op enkele gevallen in met name Italië en Oostenrijk na – maar ook dat heeft meer met het heden dan met het verleden te maken – is dat niet het geval. De grens tussen misdadig- en niet-misdadigheid is hoogstens vervaagd, ze is niet verschoven. Wat veranderde is het imago van de oorlog. Gedurende lange tijd leek ‘de oorlog’ één en ondeelbaar, maar dat beeld heeft plaatsgemaakt voor vele oorlogen, vele beelden, vaak zonder enige samenhang. Als daarin één nieuwe, algemene noemer te ontdekken is, dan is het wel die van wankelmoedigheid, kortzichtigheid, klein opportunisme, kortom: menselijk tekort.
De combinatie van een en ander, van die vergruizing van het beeld dus en van de toenmalige alomtegenwoordigheid van dat menselijke tekort, weerspiegelt zich het beste in het groeiend aantal verhalen over individuele personen. Een goed, recent Nederlands voorbeeld hiervan is het dagboek van Mussertman Paul Metz. In Duitsland zijn dergelijke boeken over gewone mensen in bijzondere (oorlogs)omstandigheden sinds een paar jaar zelfs zoiets als een rage. Met als mooiste wellicht Am Beispiel meines Bruders van Uwe Timm, het verhaal van een dromerige, afwezige jongen (‘dronk niet, rookte niet’) die aan het front een ander werd. ‘Nu dronk hij, hele nachten werd er gefeest, ’s morgens was er appèl. Exerceren met een stuk in je kraag. Zo werden de jongens gedrild.’ Die ‘ander’ werd Timms broer fataal. Eerst verloor hij zijn benen, daarna zijn leven. De laatste zin van zijn dagboek luidde: ‘Hiermee sluit ik mijn dagboek af omdat ik het onzinnig vind de wrede dingen die soms gebeuren bij te houden.’ Uwe Timm, de jongere broer, becommentarieert: ‘Tijdens het schrijven heb ik dat fragment steeds weer opgeslagen en gelezen – het was alsof er een lichtstraal viel in de duisternis.’

Gerelateerd