De familie Rharib
Amsterdam, juli 1993. Boven aan de trap staat een jongetje ons brutaal aan te kijken. Het is Hamza, vijf jaar oud, de jongste zoon van Laila en Ali Rharib. Samen met zijn zusje Nora duikelen ze over de bank heen. Ze stoeien, gillen, lachen, stuiteren door de krappe etagewoning.
De familie Rharib werd dat jaar gevolgd door fotograaf Kadir van Lohuizen. Hij vroeg zich af wanneer een uit Marokko afkomstige familie zich nou echt Nederlands voelde en ook als zodanig werd geaccepteerd. Hij kwam in contact met Laila Rharib, die in die jaren als ‘Opstap-moeder’ werkte in de Amsterdamse Pijp. Zij stond in de voorste linie van de pogingen van de Nederlandse overheid om migrantenfamilies te helpen integreren. In die jaren – en nu nog – was de grote klacht dat ouders van migrantenkinderen zich nauwelijks leken te bekommeren om de prestaties van hun schoolgaande kinderen. Laila bezocht Marokkaanse ouders thuis om ze meer bij het wel en wee van de lagere school te betrekken én om de moeders – die vaak geen woord Nederlands spraken, inburgeringscursussen bestonden nog niet – samen met de kinderen Nederlands te laten leren.
Laila stond positief tegenover het plan van Van Lohuizen. ‘We willen laten zien hoe een Nederlands-Marokkaans gezin hier leeft. Er zijn mensen die een hekel hebben aan buitenlanders, daarom willen wij graag laten zien wie we zijn en wat we doen,’ zei ze destijds. Haar man Ali had aanvankelijk twijfels. Hij zag ertegen op om langdurig een vreemde toe te laten tot zijn familie. Wat moest hij met een vreemde snoeshaan in zijn auto op de lange tocht naar Marokko tijdens de grote vakantie? Maar Laila wist hem om te praten en Van Lohuizen werd voor een tijdje onderdeel van het gezin.
Nu, twintig jaar later, volgt de fotograaf de familie opnieuw. ‘Ik vind dat het integratiebeleid in Nederland mensen als de familie Rharib veel te lang als buitenlanders blijft beschouwen. Ik ben benieuwd of ze daar zelf last van hadden en hoe ze terugkijken op hun keuze om naar Nederland te komen,’ zegt Van Lohuizen. Ali kan hij het niet meer vragen. De pater familias is in 2010 na een lang ziekbed overleden. Laila is onlangs met pensioen gegaan bij het buurthuis in de Pijp, waar ze de laatste jaren kook- en naaicursussen organiseerde. De vijf dochters zijn getrouwd: drie wonen er in Marokko, twee in Nederland. Hamza is uitgegroeid tot zanger en percussionist van de band Dakka Fantasia: zes jongens die vloeiend Nederlands spreken maar in het Arabisch zingen op Arabische melodieën, vermengd met houseritmes.
Hoe verging het hem en de rest van de familie Rharib de afgelopen twintig jaar? Hoe kijkt ­Laila terug op de beslissing om naar Nederland te komen, het land waar ze nu al weer vijfenveertig jaar woont?
De wijde wereld in
Laila en Ali waren in de verte familie van elkaar. Haar overgrootvader en die van Ali waren broers. Of was het nou haar overgrootmoeder? ‘Ik weet het niet precies,’ zegt ze. Ali had al een bewogen leven achter de rug toen Laila hem leerde kennen. De boerenzoon werd geboren in Eskun, een klein dorp vlak buiten Marra­kech, zijn ouders stierven vrij kort na elkaar toen hij twaalf was en Ali en zijn boer Omar gingen bij tante Fatima, wonen die al drie kinderen had. Veel geld was er niet en ze moesten al op jonge leeftijd als dagloner aan de slag: geiten hoeden, meehelpen op het land, wat er maar voorhanden was.
Voor Ali, altijd ongedurig, was dit niet het leven dat hij zocht. Op twaalfjarige leeftijd, het was 1947, liep hij weg van huis, ging naar Marrakech, een stad die hij een beetje kende, en nam daar de trein, zonder te betalen voor een kaartje. Miraculeus genoeg werd hij niet ontdekt, en hij stapte pas uit op het eindstation, de Algerijnse havenplaats Oran, duizenden kilometers van huis. Ali ging zijn eigen weg, slaagde er jong als hij was in om helemaal alleen een leven bij elkaar te scharrelen. Hoe hij dat deed? Zeker is dat hij in Oran een tijdje als ober in een restaurant werkte. Zijn familie was ondertussen doodongerust over de zoekgeraakte jongen.
Pas jaren later zou hij weer opduiken bij zijn tante Fatima. Ali keerde terug naar Marokko en werkte een tijdje als rechercheur bij de politie, maar ook dat beviel niet. Hij wilde nog steeds de wijde wereld in, nieuwe dingen ontdekken, geld verdienen. En dus ging hij naar Europa, waar de wederopbouw na de Tweede Wereld­oorlog in volle gang was. Ali, inmiddels begin twintig, behoorde tot de allereerste golf gastarbeiders die in de Franse kolenmijnen gingen werken. In de zomermaanden ging hij elk jaar een paar maanden naar Marokko en dan bracht hij, omdat zijn ouders gestorven waren, veel tijd door bij ooms en tantes.
Kinderen in Marokko
Zo leerde hij ook Laila kennen, toen nog een schoolmeisje. ‘Ali was in onze familie een veelbesproken figuur,’ zegt Laila. ‘Hij was een man vol spannende verhalen. Dat vond ik aantrekkelijk.’ Toen Laila achttien was, vroeg Ali haar ten huwelijk, vlak voordat hij weer terugging naar Frankrijk. Een jaar lang schreven ze brieven. Ali verhuisde van Frankrijk naar Neder­land, waar hij werk vond bij de kippenslachterij van Friki in Oostzaan. Gast­arbeiders werden in die jaren met open armen ontvangen in Nederland, er was werk genoeg en huisvesting was geen probleem. Binnen een paar maanden kreeg Ali een etagewoning toegewezen in Amsterdam-Oost, waar Laila en zoon Hamza nu nog steeds wonen. In 1968 trouwden Laila en Ali en meteen daarna vertrokken ze naar Nederland.
Het was voor Laila een groot avontuur. Voor de eerste keer zo ver van huis, in een vreemd land, waar ze de taal niet verstond. Wel sprak ze vloeiend Frans – Laila had in tegenstelling tot haar man de middelbare school afgemaakt. De eerste week na aankomst bleef ze binnen, maar daarna ging het kriebelen. Binnen zitten was niets voor haar. ‘Ik wil werken of studeren,’ zei ze tegen Ali. Het werd werken. Bij de Friki. Elke ochtend om vijf uur opstaan en dan met de nieuw aangeschafte Opel Kadett naar Oostzaan. Hij in de slachterij, zij op de inpakafdeling. Ze was dat eerste jaar de enige buitenlandse vrouw tussen allemaal blonde koppies. Met haar collega’s communiceerde ze in het begin ‘met handen en voeten’, maar al snel sprak ze een paar woordjes Nederlands. Ze moest en zou de taal leren. ‘En als je het wilt, dan kan je het.’ Het is een gevleugelde uitdrukking, die bij Laila steeds weer opduikt als ze over haar leven vertelt.
In 1970 kregen Laila en Ali hun eerste dochter, Sabah, daarna volgde Samira. Het echtpaar werkte bij Friki en daarna bij de mosterdfabriek van Luycks. Hij op de werkvloer, zij als kantinejuffrouw. Het was zwaar om dat werk te combineren met het grootbrengen van de kinderen. Ali en Laila stonden voor een dilemma: terug naar Marokko, waar ze een uitgebreid opvangnetwerk hadden maar waar weinig tot geen werk was. Of de kinderen onder­brengen bij Laila’s moeder en zelf nog een jaar blijven werken in Nederland. Ze kozen voor het tweede. Laila huilde tranen met tuiten toen ze de meisjes achterliet bij haar moeder. ‘Maar ik dacht: het is een hoge prijs die we betalen, maar het is beter zo. We spraken elkaar over de telefoon en we zagen elkaar drie keer per jaar. En ik was nooit ongerust, want ik wist dat ze bij mijn moeder goed zaten.’
De beslissing om zelf terug te keren naar Marokko werd keer op keer uitgesteld. Steeds weer was het argument dat er daar geen werk was, of alleen maar heel slecht betaald werk. En dus bleven Ali en Laila in Amsterdam-Oost wonen. Sabah en Samira bleven in Marokko en Fatima en Farida kwamen daar later bij. ‘Zo hadden wij én onze dochters een goed leven,’ zegt Laila.
In 1986 haalden Ali en Laila de kinderen toch weer terug naar Nederland, zodat ze hier naar school konden. Het werd druk op de bovenwoning in Amsterdam-Oost. Hamza en Nora werden geboren, de vijf meisjes sliepen bij elkaar in één kamer, in stapelbedden. ‘Heel gezellig,’ herinnert Laila zich. Maar na een jaar kwam het tot een gesprek tussen de oudste meisjes en hun ouders. Ze wilden liever terug naar Marokko, ze hadden heimwee, en aangezien Ali en Laila zelf ook snel terug wilden, leek het hun beter als ze in Marokko hun school zouden afmaken. En dus gingen er vier weer terug naar Safi, de Zuid-Marokkaanse havenstad waar Laila vandaan komt. Nora en de kleine Hamza bleven in Amsterdam.
Ali overleed in 2010 na een ziekbed van twaalf jaar. Hij had alzheimer, Laila verzorgde hem tot zijn dood thuis. En na zijn overlijden keerde Ali alsnog terug naar het land dat hij ooit verliet op zoek naar een beter leven. Hij is in Safi begraven, de stad waar zijn dochters wonen.
Wereldburger
Op de vraag of ze zich nou Marokkaans of Nederlands voelen, zeggen alle kinderen, ook de drie in Marokko: we zijn én Nederlander, én Marokkaan. Maar Samira, Sabah en Fatima spreken nauwelijks nog Nederlands. Ze komen er wel eens om hun moeder te bezoeken, maar leven een Marokkaans leven. Fa­ti­ma en Sabah zijn getrouwd en werken zelf niet buitenshuis. Samira en haar man Rashid zijn juf en meester op de lagere school in een klein gehucht buiten Safi. Ook Farida, die in Nederland woont, moet aanpakken. Zij werkt bij de Aldi achter de kassa; haar man brengt ’s ochtends kranten rond, werkt daarna voor een glazenwasserij en is tussendoor schoonmaker in het Concert­ge­bouw. Nora is huisvrouw in Amsterdam-West.
Hamza is van alle kinderen het meest een product van twee culturen. Hij heeft een Neder­landse vriendin, Gigi, en als hij in Marokko op vakantie is, mag hij graag een cd van André ­Hazes opzetten in de auto. Als hij in Marokko is, heeft hij het gevoel dat hij ‘pats’ mee kan doen met het leven daar. Maar andersom merkt hij dat anderen in Marokko hem nog steeds vooral als buitenlander zien. ‘Als ik daar ben, ruiken ze dat ik er niet woon. Mijn accent, mijn kleren, mijn manier van doen, ze merken het aan alles,’ zegt hij.
In Nederland voelt hij zich thuis, maar heeft hij vaak het gevoel nog steeds als Marokkaan te worden gezien. Niet dat hij er veel last van heeft. Geweigerd bij de disco? Discriminatie bij sollicitaties? Hij heeft er nooit mee te maken gehad. Van de scheldkanonnades van iemand als Geert Wilders trekt Hamza zich weinig aan. ‘Die man is een komediant,’ zegt hij. Of Hamza in Nederland blijft of ooit naar Marokko trekt, het land dat hij alleen van vakanties kent? Hij heeft geen idee. Spanje is toch ook mooi? Of Nederland? Hij noemt zichzelf in de eerste plaats ‘wereldburger’. Hij studeerde mbo filiaalmanagement, een opleiding voor het winkelvak. Maar aan een carrière in die branche denkt hij voorlopig niet. Hamza is net als zijn vader een muzikant in hart en nieren. In 1968 was Ali een van de medeoprichters van Al Amal (De Hoop), het eerste Marokkaanse orkest in Nederland. Hij speelde de derbouka, een percussie-instrument dat Hamza ook bespeelt. Maar Hamza is ook de leadzanger van Dakka Fantasia. Op internet staan opzwepende filmpjes van de band, die tot in Frankrijk en Duitsland op bruiloften en partijen speelt.
Charter van Transavia
Laila, inmiddels vijfenzestig, kijkt met voldoening terug op haar leven. ‘Ik vind dat ik de goede keuzes heb gemaakt, ik ben blij met hoe het is gegaan.’ De dochter van een slager uit Safi en een boerenzoon uit Eskun slaagden erin een nieuw leven op te bouwen in een ver land. Hun zes kinderen zijn allemaal redelijk goed terechtgekomen. En ze kochten een huis in Marrakech, waar Ali de laatste vijf jaar voordat hij alzheimer kreeg nog van heeft kunnen genieten.
Voor Laila is Nederland nog steeds hetzelfde hartelijke, warme land dat ze kent uit de beginjaren. Geert Wilders, de PVV, Marokkanen-haat, de aanslagen van 9/11, het wantrouwen tegen de islam? Het is allemaal langs haar heen gegaan. ‘Politiek interesseert me niet,’ zegt ze. Laila reist drie of vier keer per jaar naar Marokko om haar dochters op te zoeken, niet langer een dagenlange rit per auto, maar gewoon met een charter van Transavia rechtstreeks naar Marrakech. Maar weer in Ma­rok­ko gaan wonen, zoals ooit het plan was? ‘Ik moet er zijn voor Hamza,’ zegt ze. En dus blijft ze, waarschijnlijk tot haar laatste snik, in haar woning in Amsterdam-Oost.
VN Fotospecial © Kadir van Lohuizen / NOORDit project is onderdeel van Het Vervolg, zie het Noorderlichtprogramma op p. 39. Harm Ede Botje volgde Kadir van Lohuizen in 1993 voor de VPRO-radio. Ze waren toen ook bij de familie Rharib. Zijn radioreportage is te beluisteren via vn.nl .