Omstreden bestemmingen
‘Het laatste echt communistische land: geïsoleerd, excentriek en mysterieus. Maar hoe lang nog?’ Zo prijst reisbureau Your Planet Noord-Korea aan als originele toeristische bestemming. Hoe­wel het nu nog vooral Chinese toeristen zijn die afreizen naar het ‘Stalinistische themapark’ Pyongyang, komen er daarnaast jaarlijks een paar duizend westerse reizigers. Dat zullen er snel meer worden, nu ook Floortje Dessing er langs is geweest en Googles Eric Schmidt het land bezocht waar alleen de elite mag googelen.
‘Ga níét. Je helpt alleen maar om een regime in stand houden dat dringend om geld verlegen zit.’ Dat is de boodschap van ex-gevangene Shin Dong-hyuk aan iedereen die een vakantie in Noord-Korea overweegt. Shin Dong-hyuk wijst alle buitenlandse contacten af met het land dat hij ontvluchtte. Hij ontsnapte acht jaar geleden uit het Noord-Koreaanse concentratiekamp waarin hij is geboren en opgegroeid en schreef samen met journalist Blaine Harden Vlucht uit kamp 14, vol martelingen en executies. ‘Mensen die met vakantie gaan naar Noord-Korea zijn net bezoekers aan een dierentuin,’ zegt Shin in de Zuid-Koreaanse The Korea Times. Hij vergelijkt de Noord-Koreaanse concentratiekampen met de holocaust en de Cambodjaanse killing fields. Nieuwsgierig naar het geïsoleerde en mysterieuze land sluiten toeristen volgens Shin Donh-hyuk hun ogen voor het lijden van de Koreanen.
Kindsoldaten
Mensenrechten zijn voor reisorganisaties zelden een argument om ergens weg te blijven. Op de beurs voor Bijzondere Reizen, begin dit jaar, worden reizen aangeboden naar onder meer Liberia, Ethiopië, Rwanda (inclusief genocide memorial in Kigali) en Palestina – met ‘tour door Bethlehem, bezoek aan een vluchtelingenkamp en aan de muur’. Oeganda geldt als ‘een van de veiligste Afrikaanse landen’, meldt een reisorganisatie. Behalve dan als je homo bent, tekent de website van non-profittouroperator Fairweggistan daarbij aan: ‘Op homoseksuele handelingen staat de doodstraf.’
Sommige bestemmingen gaan zelfs de meest obscure reisorganisaties te ver. Er zijn tijdelijk geen trips te boeken naar Kabila’s Congo met zijn pygmeeën, gorilla’s en blinde holenvissen (en zijn willekeurige arrestaties en martelingen) of het Tsjaad van Idriss Déby met zijn Ennedi Woestijn en Sahara-krokodillen (en zijn verkrachtingen door het leger, kindsoldaten, ontbrekende vrijheid van meningsuiting). ‘Wij gaan niet een heel land uit de weg omdat er een negatief reisadvies geldt,’ zegt Sander Lucassen van Battuta Reizen. ‘We cancelden een reis naar Mali nadat Noord-Mali onder de voet was gelopen door moslims en Toearegs. Maar de rest van het land is nog heel rustig, dus daar hadden we eind januari gewoon een reis naartoe gepland. We willen niemand in gevaar brengen en reizen nu uiteraard niet naar Syrië. Maar verder zijn onze klanten oud en wijs genoeg om zelf te beslissen of ze ergens vakantie willen vieren.’
Sinds enige tijd organiseert hij ook reizen naar Koerdistan, ‘een unieke mogelijkheid om een niet bestaand land te bezoeken’. Iraaks Koerdistan is heel veilig, zegt Lucassen. De reis gaat onder andere langs ‘het ooit Joodse dorpje al Qosh’ en naar Halabja, waar een monument herinnert aan de gifgasslachtoffers van Saddam Hoessein, kortom, ‘een diepe duik in de geschiedenis’.
Gouden standbeelden
In een bovenzaaltje in de Beurs van Berlage brengt slaviste Christina Tarasova reizen aan de man naar Turkmenistan, het land waar president Gurbanguly Berdymukhamedov onlangs werd herkozen met 97 procent van de stemmen. Zij heeft vanwege de liefde jaren in de hoofdstad Ashgabat gewoond en is gegrepen door de schoonheid van het land. Turkmenistan grenst onder andere aan Afghanistan en Iran, maar dat hoeft echt niemand af te schrikken, benadrukt Tarasova. ‘Er zijn geen veiligheidsrisico’s vanuit Afghanistan en de relatie met Iran is heel ontspannen.’ Toch lijkt de regering van Berdymukhamedov nogal nerveus: buitenlanders mogen in zijn land niet vrij rondreizen en Turkmenen mogen het land ook niet zomaar verlaten. Een echte verklaring heeft Christina Tarasova niet voor dat beleid: ‘Het is nog de oude traditie van de Sovjet-Unie, het land is pas twintig jaar onafhankelijk.’
Tarasova’s enthousiasme over Turkmenistan is aanstekelijk: haar presentatie toont een combinatie van imposante natuur en bizarre grootheidswaan. Voorbeelden van dat laatste zijn te zien in de hoofdstad Ashgabat, die tot aan de bushokjes aan toe ‘vanuit het niets’ is opgetrokken uit blinkend wit marmer. Veel, heel veel gouden standbeelden voor Saparmurad Turkmenbashi, de eerste president van onafhankelijk Turkmenistan en vader aller Turkmenen. Monumenten voor de onafhankelijkheid, om de vijf jaar komt er een nieuwe bij. En een gigantisch standbeeld ‘voor de volbloedpaarden’. Turkmenistan, rijk aan gas en olie, is ‘een neutraal land, te vergelijken met Zwitserland’, zegt Tarasova. ‘Turkmenistan wil op militair vlak geen rol spelen in de regio, dus er zijn geen militaire bases van de NAVO of Moskou.’ Neutraal of niet, in Turkmenistan is foltering volgens de Verenigde Naties wijdverbreid, het land neemt op de wereldranglijsten van corruptie en totalitarisme een belangrijke plaats in. Maar over de politieke situatie in Turkmenistan wil Tarasova liever niets zeggen. ‘Dat zou niet verstandig zijn.’
Zelfverbrandingen
‘Turkmenistan, Tadzjikistan, die landen zijn nu heel interessant,’ zegt Boudewijn Richel, organisator van de beurs voor Bijzondere Reizen. Binnenkort stapt hij op de trein voor een volgende etappe in zijn treinreis naar Tadzjikistan. ‘Die landen hebben alles mee: grondstoffen, rijke buren die zich al verder hebben ontwikkeld. Toerisme daarnaartoe is goed, dat stimuleert jongeren om zich te ontwikkelen.’ Georgië is een voorbeeld van een land dat de afgelopen jaren successen heeft geboekt, zegt Richel. En ook Turkmenistan en Tadzjikistan, dat al een jaar of twintig met harde hand wordt geregeerd door Emomali Rahmon, zijn fantastische landen. Dat een democratisch systeem ontbreekt is een minpuntje dat ook goede kanten heeft. ‘Beide dictators zitten vast in het zadel, corruptie is overal. Maar voor de reiziger heeft zo’n zware dictator als voordeel dat het politieke stabiliteit geeft en dat je veiligheid is gegarandeerd. Het is daar een stuk safer reizen dan in Mali of het binnenland van Congo.’
Richels eigen reisbureau Byblos is gespecialiseerd in reizen naar Tibet. Vorig jaar waren daar twaalf zelfverbrandingen als protest tegen de Chinese bezetter. ‘Tibet wordt inderdaad steeds moeilijker,’ zegt Richel. ‘Je kunt er officieel alleen nog in grotere groepen naar binnen. Wij proberen mensen met zijn tweeën via Kathmandu het land binnen te krijgen terwijl dat van de Chinezen niet meer mag.’
Het is ingewikkeld om een land dat bezet wordt door een vreemde mogendheid aan te prijzen als vakantiebestemming, beaamt hij. ‘Je moet zonder vooroordelen op reis gaan. Dan blijken de dingen soms net even anders te liggen dan je vanuit het verwende Nederland kunt overzien,’ zegt Richel. ‘Neem nou zoiets als democratie. China wil geen democratie, maar liberaliseert wel de markt. Er is daar een nieuw systeem ontstaan dat goed werkt, dat welvaart oplevert.’ En waarom mocht er eigenlijk niemand naar Birma reizen onder het militaire regime daar, vraagt hij zich af. ‘Het was behalve een fout regime ook een van de meest indrukwekkende landen. Ja, de bevolking leed onder de dictatuur, maar reizigers konden de mensen daar ook hoop bieden. Of is het soms beter om als toerist naar een land als Thailand te gaan, dat één grote kermis is, een karikatuur van zichzelf?’
Westerse zelfhaat
Sommige reisorganisaties leveren behalve lyrische beschrijvingen een soort bijsluiter waarin de situatie van de mensenrechten in een land in het kort wordt aangegeven, al dan niet aan de hand van de jaarlijkse rapportage van Amnesty International. Maar de meeste benadrukken vooral de zonzijde, schrijft het Amerikaanse tijdschrift Foreign Policy, dat de Lonely Planet en de Rough Guides onder de loep nam. Die gidsen werden in de jaren zeventig en tachtig bedacht door respectievelijk het hippie-echtpaar Tony en Maureen Wheeler en student Mark Ellingham – tegenwoordig multimiljonairs die vinden dat reizigers vanwege de opwarming van de aarde moeten worden aangemoedigd om juist mínder te reizen. De gidsen, die al miljoenen reizigers de weg wezen in totalitair geregeerde landen, huldigen volgens Foreign Policy te vaak de opvatting dat ‘economische achterlijkheid moet worden gezien als behoud van culturele authenticiteit, en als bewonderenswaardige afwijzing van globalisme en Amerikaanse hegemonie’.
Misschien overdrijft het blad, want toen Tony Wheeler voor zijn reisgids Bad Lands een paar jaar geleden langs de ‘as van het kwaad’ reisde, was hij wel degelijk heel kritisch over de mensenrechten in landen als Afghanistan, Saoedi-Arabië, Ethiopië en Cuba. Maar inderdaad trof Wheeler ook overal leuke authentieke cafeetjes en concludeert hij dat ‘slecht’ zelfs in ‘bad lands’ een relatief begrip is: overal wonen tenslotte aardige, gastvrije mensen. Volgens de wat rechtlijniger redenering van Foreign Policy bieden zijn gidsen de reiziger niettemin ‘een giftig mengsel van oriëntalisme en pathologische (westerse) zelfhaat’. Ze zingen de lof van het onbedorven bestaan in landen die zich van het Westen hebben afgekeerd en dankzij de dictatuur niet vergiftigd zijn door Coca Cola-reclames en McDonald’s. Geweldig verfrissend eigenlijk dat je in Noord-Korea of Afghanistan zo weinig boodschappen kunt doen. Wat pittoresk dat er in Havanna alleen maar van die auto’s van meer dan een halve eeuw oud rondrijden, en vergelijk de goede gezondheidszorg op Cuba eens met die in de Verenigde Staten.
Megalomane hotels
Vakantieland Myanmar wordt door Martin Schoorl van reisbureau Tabula Rasa aangeprezen met precies de argumenten die Foreign policy hekelt. ‘Myanmar is een zeer gesloten land waardoor cultuur en tradities goed geconserveerd bleven,’ zegt de reisondernemer enthousiast. ‘Het is nog onbedorven, verreweg het meest authentieke land van de regio, dankzij de achterstand die het door de dictatuur heeft opgelopen.’
Hij betreurt oprecht dat de grote reisorganisaties ook in Myanmar klaar staan om er de zegeningen van het massatoerisme te brengen. ‘In buurlanden als Vietnam en Cambodja gaat het snel die kant op, in Indonesië en vooral Thailand is het al langer mis.’ Dankzij het isolement waarin Myanmar de afgelopen halve eeuw heeft verkeerd, bleef de oude cultuur behouden en ontbreekt de eenvormigheid van de megalomane hotels en all inclusive resorts. ‘Maar we worden razendsnel ingehaald door de realiteit, je moet snel zijn als je het oude Myanmar wilt zien, met steden die doen denken aan het Bangkok van een halve eeuw terug. De grote credit card- en telefoonmaatschappijen zijn nu bezig om contracten af te sluiten. Er zijn daar mensen die denken dat ze in twee jaar tijd verschrikkelijk rijk kunnen worden.’
Zelf kwam Schoorl al in Myanmar toen Aung San Suu Kyi nog opriep om vooral weg te blijven uit haar land. Schoorl kreeg destijds veel kritiek, maar volgens hem heeft het toenemend toerisme Myanmar juist uit het isolement gehaald. ‘We brachten er een geïnteresseerd publiek naartoe dat kennis maakte met de bevolking.’
Nog steeds zijn bijna alle grenzen met de omringende landen gesloten, maar officieel regeert de militaire junta het land niet langer en de meeste boycotmaatregelen zijn opgeheven. Dat heeft voor zijn branche niet alleen maar voordelen, zegt Schoorl, die tegen beter weten in hoopt dat Myanmar zich zal ontwikkelen tot een soort Costa Rica dat, net als bijvoorbeeld Bhutan, heeft geprobeerd toerisme op een duurzame manier op te bouwen. ‘De geschiedenis heeft ons ingehaald, het wordt hier op toeristisch gebied straks het Wilde Westen.’
Niet isoleren
Waar kun je als ‘ramptoerist’ iets bijdragen en waar kun je beter wegblijven? Omstreden bestemmingen blijven vooral de twee landen die volgens de internationale gemeenschap bezig zijn om kernwapens te ontwikkelen: Iran en Noord-Korea. Sebastiaan Straten van Iran Silk Road merkte dat zijn huisbank ING niet blij was met zijn reizen naar Iran: hij werd gevraagd om niet langer zaken te doen met het land van Mahmoud Ahmadinejad en anders liever een andere bankier te zoeken. Toch heeft hij zelf niet het idee dat hij met zijn kleinschalige vorm van reizen een regime ondersteunt dat de eigen bevolking onderdrukt en Israël wil vernietigen. Toerisme is geen staatszaak in Iran, zegt Straten, die zijn klanten niet naar miljoenenstad Teheran stuurt maar vooral naar steden als Shiraz en Isfahan en naar de resten van Persepolis, de oude hoofdstad van het Perzische rijk. ‘Toeristen zijn in Iran vrij om te gaan en staan waar ze willen. Ze zijn ook vrij om met iedereen te praten, je hebt geen verplichte gids of reisroute.’
De reizigers via Iran Silk Road ondersteunen met hun euro’s vooral de lokale horeca, gidsen en middenstand. Bovendien zijn, als we Lonely Planet mogen geloven, ‘99 procent van de Iraniërs en misschien zelfs Ahmadinejad zelf’ niet geïnteresseerd in een nucleair conflict met Israël.
‘Er wordt veel ongegronde angst gevoed door propaganda van beide kanten,’ zegt reisleider Straten. ‘Misverstanden moet je oplossen door dialoog en niet door dreigementen. Je moet de Iraniërs niet isoleren maar omarmen.’ Bovendien: ‘Nederland lag massaal aan de Tunesische stranden en reisde vrolijk langs de Egyptische piramides toen daar nog dictators aan de macht waren die we pas na de Arabische lente zijn gaan afwijzen.’
Een ‘gewone’ burger
Zal de oproep van ex-gevangene Shin Dong-hyuk om niet als toerist naar Noord-Korea te gaan binnenkort net zo achterhaald zijn als het advies van Aung San Suu Kyi om weg te blijven uit Myanmar? Of moeten we Pyongyang mijden en zo het mausoleum van de grote leider Kim Il-sung mislopen – officieel is hij nog steeds staatshoofd – met als extra attractie het gebalsemde lijk van zijn opvolger Kim Jong-il? En het museum waar een kwart miljoen geschenken staan uitgestald die Kim Il-sung kreeg van buitenlandse relaties? Wél gaan, zegt uiteraard Leonieke Glasbergen van reisbureau Your Planet. Ze maakt zich geen illusies, het geld uit de bescheiden toeristenindustrie komt bij het regime van Kim Jong-un terecht, en je krijgt vooral te zien wat past in het beeld dat de overheid je wil voorspiegelen. ‘Maar je kunt er wel met eigen ogen zien dat Noord-Koreanen geen gehersenspoelde robots zijn, maar mensen zoals wij. Dit jaar is een van de hoogtepunten dat we het appartement van een “gewone” inwoner van Pyongyang mogen bezoeken.’ Ook de wereldvrede is gebaat bij toerisme naar Noord-Korea, vindt Glasbergen. ‘Ik denk dat Noord-Korea vooral de behoefte voelt aan een kernwapen door de vijandigheid in de buitenwereld.’
Remco Breuker, hoogleraar Koreastudies in Leiden, geeft ex-gevangene van Kamp 14 Shin Dong-hyuk ‘tot op grote hoogte’ gelijk. ‘De gewone Noord-Koreaan heeft niet heel veel aan toerisme, en de mensenrechtensituatie in Noord-Korea is verschrikkelijk, in de kampen maar ook daarbuiten.’ Toch is de enige hoop volgens de hoogleraar, die zelf nog nooit in Noord-Korea was (‘dat zou een klap in het gezicht zijn van de Zuid-Koreaanse partners van onze opleiding’) dat er toenadering tot het communistische regime wordt gezocht. ‘Het is duidelijk dat druk uitoefenen niet werkt, het regime komt zo alleen maar steviger in het zadel te zitten. Ik zie ook geen verbetering onder de jonge Kim. Hij hanteert een andere pr-strategie dan zijn vader, hij is jong, goedlachs, heeft een aantrekkelijke vrouw. Maar als je beter kijkt, is het iemand die zijn vrijwel absolute macht probeert te consolideren en daarin aardig slaagt.’ Toerisme kan zeker een van de middelen zijn om het isolement van Noord-Korea te doorbreken, zegt Breuker. Of hij zelf naar Pyongyang zou afreizen als die mogelijkheid er zou zijn? ‘Professioneel? Meteen. Maar als toerist? Ik ben er nog niet uit met mezelf. Ik weet dat het tegenstrijdig klinkt, maar je steunt er toch een misdadig regime mee. En impliciet accepteer je daarmee ook het voorlopig voortbestaan van de kampen en van de onderdrukking.’

Gerelateerd