Strips / Stripgrammatica
In mijn pakweg vijfendertigjarige loopbaan als striplezer (helaas heb ik geen idee welke strip mij levenslang verslingerd deed raken en hoe oud ik toen precies was) heb ik nooit veel nagedacht over de criteria waaraan een strip moet voldoen om door mij goed te worden gevonden. Daarmee ben ik pas begonnen toen ik strips ging bespreken voor De Haagsche Courant en ik was er snel uit: de ideale strip vertelt een boeiend verhaal door middel van louter actie en dialoog. Punt.
Strips met van die grote, rechthoekige kaders vol beschrijvende tekst vertragen de boel en lust ik niet en ik heb me pas heel laat, op aandringen van mijn leraar Nederlands, aan de Bommelstrips van Marten Toonder gezet &#8211; rijen plaatjes met beschrijvend proza daaronder &#8211; en die vond ik best leuk, alleen vergat ik naar de plaatjes te kijken. De plaatjes zijn in de Bommelstrips volkomen overbodig.
Ook de door (vooral) oudere stripliefhebbers bewierookte stripserie Blake en Mortimer heeft me nooit kunnen bekoren. In die strips wordt in tekstkadertjes nog eens omstandig uitgelegd wat ik op het plaatje al had gezien. Dat zit het verhaaltempo maar in de weg. Om dezelfde reden verafschuw ik de literatuurverstrippingen van Dick Matena.
De keuze van Matena om in zijn bewerkingen van bijvoorbeeld Gerard Reve&#8217;s De Avonden de integrale tekst te verwerken, vind ik volkomen onzinnig. Dan zie je op een plaatje dat de hoofdpersoon, Frits van Egters, zich over een kist heen naar een radiotoestel buigt, terwijl in de tekst bij dat plaatje staat: &#8216;Hij boog zich over de kist heen naar het radiotoestel.&#8217; Zo werkt een strip dus niet. Het was logischer geweest als Matena gewoon had getekend wat Reve in zijn boek beschrijft. Tekst en tekeningen horen elkaar in een strip aan te vullen, niet in de weg te zitten.
Actie en dialoog daarom, zonder storende onderbrekingen en dingen die te veel afleiden, zoals overmatig gedetailleerde tekeningen. Het moet wel elegant getekend zijn, en de personages moeten charismatisch zijn.
Gepredestineerde eend
Ik kom dan zelf uit bij de Donald Duck-verhalen van Carl Barks, waarin de hoofdpersoon, een eend met zoveel karakterfouten dat de lezer zich er wel in móét herkennen, de interactie met zijn vijandige omgeving in duizelingwekkend tempo naar een climax toewerkt (de voltallige Duckstadse bevolking die Donald Duck in de richting van Verweggistan jaagt) die tegelijkertijd hilarisch en hartverscheurend is, zoals bijna alles wat er tussen het eerste en het laatste plaatje gebeurt. Die Donald Duck-verhalen, die lees ik sinds mijn zesde regelmatig opnieuw. Ik krijg er nooit genoeg van.
Een bundeltje Barksverhalen dat ik thuis in de kast heb staan, wordt echter ingeleid met een wollig essay vol sociologische newspeak van ene Geoffrey Blum. Die jeremieert daarin alinea na alinea over een plaatje waarin Donald Duck met zijn biljartkeu een langwerpige driehoek vormt, op die manier omineus verwijzend naar het noodlot dat hem zal treffen op een van de volgende pagina&#8217;s.
Gozer, ik lees die strips voor de lol! Blum schaamt zich kennelijk voor het feit dat hij op middelbare leeftijd nog strips leest, en daarom verzint hij voor zichzelf en voor zijn pseudo-intellectuele, Nietzsche-citerende kennissen een alibi, een excuus om die verhalen toch te mogen lezen: die Barks-verhalen, die meten zich met het beste werk van Joyce en Nabokov! Zie die symboliek, het existentialisme van die gepredestineerde eend!
Hou toch op. Donald Duck is geen Ulysses, geen Ada, zelfs geen De Avonden. Donald Duck is gewoon Donald Duck, geschreven en getekend door een rasverteller met een enorme schat aan levenservaring, mensenkennis en een feilloos gevoel voor tragikomedie. Getraind in de tekenfilmstudio van Walt Disney, bovendien, en dus een meester in timing, iemand die precies wist hoe je zonder horten en stoten een verhaal in plaatjes vertelt. En ja, de beste Barksverhalen zeggen iets over hoe het is om een mens te zijn, maar de finesse van Nabokov, of Buster Keaton voor mijn part, hebben ze gewoon niet. Laten we eerlijk zijn.
Tussen de plaatjes
Hetzelfde gevoel van ergernis als bij de essays van Geoffrey Blum had ik bij het lezen van Scott McClouds De onzichtbare kunst, de onlangs verschenen Nederlandse vertaling van Understanding Comics, dat begin jaren negentig voor veel opschudding zorgde in de internationale stripwereld. Het leverde McCloud zelfs de eretitel &#8216;Aristoteles van de strip&#8217; op.
In De onzichtbare kunst wordt het medium strip door McCloud in stripvorm geanalyseerd. Het is een soort lexicon/grammatica van het stripverhaal. Indertijd heb ik het boek geërgerd naast me neergelegd vanwege de vele open deuren die er werden ingetrapt (&#8216;Strips zijn er in vele stijlen&#8217; en &#8216;Sommige striptekenaars leggen de nadruk op inhoud, andere op de vorm&#8217;) maar vooral vanwege het ridicule geneuzel over bijvoorbeeld wat er in de ruimte tussen de afzonderlijke stripplaatjes gebeurt. Serieus, McCloud heeft er kennelijk niet genoeg aan onzin te beweren over wat er allemaal ín de plaatjes gebeurt, dus begint hij een hele verhandeling over de wondere wereld ertússen. Closure noemt hij wat zich daar afspeelt. Als je bijvoorbeeld in een plaatje iemand belaagd ziet worden door een man met een bijl, en het volgende plaatje alleen een stadsgezicht biedt en een exclamatie in grote letters: IEIAA!!, dan is er tussen die twee plaatjes blijkbaar iemands schedel gekliefd. In werkelijkheid niet tussen die plaatjes, natuurlijk, maar in de verbeelding van de lezer.
De Vlaamse vertaler van Understanding Comics laat in een voetnoot in het begin van het boek al weten geen adequate vertaling voor closure te weten en houdt het daarom maar op het onvertaalde, Engelse woord. Maar het door McCloud beschreven trucje, dat vast al zo oud is als de kunst van het verhalen vertellen, in elk geval een beproefd middel in het theater &#8211; goochelaars grossieren erin &#8211; en geperfectioneerd door filmmakers als Alfred Hitchcock, heet in het Nederlands gewoon &#8216;suggestie&#8217;. Kent u de film Reservoir Dogs van Quentin Tarantino? Ik schat dat twee van de drie mensen die deze film hebben gezien, beweren dat daarin een gruwelijke scène zit waarin Michael Madsens personage het oor van een politieman afsnijdt. Maar die scène bestaat niet, het is allemaal suggestie. Het gebeurt tussen twee frames in, zou McCloud zeggen.
Knollen voor citroenen
Dat hele gedoe rond closure is typisch voor wat McCloud in De onzichtbare kunst doet. Hij zit zijn lezers gewoon knollen voor citroenen te verkopen en wat nog veel erger is: die lezers slikken het allemaal voor zoete koek.
Waarom doen ze dat? Stripliefhebbers, daarvan ben ik overtuigd, hebben bijna allemaal een minderwaardigheidscomplex. Ze schamen zich voor hun liefhebberij, omdat niemand hun geliefde medium serieus neemt. Daarom zie je nog steeds dat veel beschouwende artikelen over strips in serieuze kranten en bladen worden ingeleid met de mededeling dat de strip allang niet meer tot het domein van de kinderlectuur hoort, maar dat het medium volwassen is geworden, en op een volwassen manier volwassen thema&#8217;s behandelt. Wie dat schrijft, is er blijkbaar zelf niet helemaal van overtuigd dat strips lezen niks is om je voor te schamen. Die heeft iemand nodig als Scott McCloud, die een pseudowetenschappelijk rookgordijn van sociologische en kunsthistorische leenfrasen rond de strip optrekt.
Maar laten we eens kijken hoe wetenschappelijk McClouds aanpak werkelijk is. In het hoofdstuk over closure onderscheidt hij vijf soorten overgangen van plaatje naar plaatje in strips. Bijvoorbeeld de overgang van het ene moment naar het volgende en de overgang van de ene plaats van handeling naar de volgende. McCloud heeft in acht Amerikaanse strips, acht Europese strips en zeven Japanse strips geturfd welke soorten overgangen het meest voorkomen, dat weergegeven in staafdiagrammen om vervolgens te concluderen dat er een enorme &#8216;kloof&#8217; gaapt tussen de oosterse en de westerse manier van strips maken.
Maar als je nagaat wat een immense hoeveelheid strips er in de afgelopen honderd jaar moet zijn geproduceerd &#8211; ik durf niet eens te schatten &#8211; in zowel Amerika, Europa als Japan, wordt meteen duidelijk hoe weinig representatief McClouds steekproef is. En dan zwijgen we nog maar over het feit dat Japan in McClouds universum blijkbaar het hele &#8216;Oosten&#8217; vertegenwoordigt, en dat de zin van die staafdiagrammen niet helemaal duidelijk is, behalve dan dat ze De onzichtbare kunst een air van gedegen wetenschappelijk onderzoek moeten geven.
Blakende nonsens
McCloud wijdt ook een heel hoofdstuk aan wat hij de &#8216;woordenschat van de strip&#8217; noemt, de stijlen waarin strips worden getekend, variërend van fotorealistisch naar minimalistisch &#8211; waarin een gezicht wordt weergegeven als een symbool: een cirkel met stippen voor de ogen en een streep als mond. McCloud beweert dat het voor de lezer makkelijker is om zich te vereenzelvigen met een symbool dan met een fotorealistisch getekend personage. Het realisme van die laatste werkt volgens McCloud &#8216;objectiverend&#8217;, waardoor het anders-zijn van het personage wordt benadrukt. McCloud onderbouwt dit verder niet, het is gewoon zijn mening.
Daar pak ik graag een van mijn favoriete strips van het afgelopen jaar bij, de verstripte Genesis van Robert Crumb (en dit ondanks het feit dat Crumb maling heeft aan mijn regel dat strip louter actie en dialoog moet zijn), om te laten zien wat een blakende nonsens McCloud verkondigt. De personages in Crumbs Genesis zijn zeer realistisch getekend, met een fijn oog voor detail en natuurgetrouwe gezichtsuitdrukkingen. Maar het kost geen enkele moeite om je als lezer te vereenzelvigen met Abraham, zijn vrouw Sarah, Jacob, Jozef, of zijn broers. Niet óndanks de realistische koppen die Crumb tekent, uiteraard, maar door de benarde situaties waarin de personages zich bevinden. Je gaat je toch onwillekeurig voorstellen wat jij zou hebben gedaan als God je opdroeg je jongste zoon te offeren, of hoe Sarah zich moet hebben gevoeld toen ze door haar eigen man aan de Egyptische farao werd uitgeleend.
Later dit jaar komt bij uitgeverij Xtra de Nederlandse vertaling uit van Dave Coopers strip Dan and Larry. Don&#8217;t do that!, waarin de hoofdpersoon Dan een eend-achtig wezen is dat wordt verkracht door een champignonachtige androïde, Larry. Alles speelt zich af in een surrealistisch landschap. De strip is autobiografisch (Cooper is als kind seksueel misbruikt) en zeer aangrijpend. De lezer identificeert zich onvermijdelijk met Dan, ook al is die verre van een vereenvoudigde weergave van een menselijk wezen, volgens McCloud een vereiste voor &#8216;lezersidentificatie&#8217;. Cooper speelt hier een gecompliceerd spel met vervreemding en aantrekkingskracht, gecompliceerder dan McCloud ooit zal kunnen vervatten in zijn staafdiagrammetjes en interessantdoenerige verhandelingen. Een spel dat trouwens doet denken aan de klassieker Krazy Kat, een Amerikaanse krantenstrip uit de jaren tien, twintig en dertig van de vorige eeuw, waarin zich een verwarrende seksuele driehoeksverhouding afspeelt tussen een goedmoedige kat, een sadistische muis en een verliefde hond en waarvan het te betwijfelen valt of die hedentendage nog zou kunnen worden gepubliceerd in een landelijke krant zonder dat er poederbrieven op de redactie worden bezorgd.
Hokjesgeest
Ik heb geprobeerd aan de hand van vijf voorbeelden iets over strips te zeggen, vooral dat die zich niet laten vangen in Scott McClouds theoretische kaders. Strip is geen kunst, geen genre. Strip is een medium, zoals geschreven taal een medium is. Met geschreven taal kun je gedichten en proza scheppen. Zo kun je met strip ook alle kanten op, van Suske en Wiske tot Jimmy Corrigan of Dan and Larry. Don&#8217;t do that! En het aantal manieren om tijd te verdichten of juist te verlengen, emoties weer te geven of &#8216;lezersidentificatie&#8217; te bewerkstelligen, is oneindig. Zolang je je tenminste niks gelegen laat liggen aan de hokjesgeest van De onzichtbare kunst.
Scott McCloud, ‘De onzichtbare kunst’, Strip Turnhout, 216 p., € 18,–
Robert Crumb, ‘Het boek Genesis’, Oog &#038; Blik /De Harmonie, 208 p., € 22,50

Peter Breedveld

Gerelateerd