Fotodocument

Oorlog in Amsterdam: tien nooit eerder gepubliceerde foto's

Harm Ede Botje

Joodse kinderen, Jekerstraat, zomer 1942. Foto: Yad Vashem, uit: Stad in Oorlog

Foto's

Vandaag verschijnt Stad in oorlog, een boek vol onbekende foto’s van de hoofdstad in oorlogstijd. Harm Ede Botje vroeg de samenstellers naar hun tien favoriete beelden en de verhalen daarachter.

De afgelopen jaren ben ik regelmatig naar het imposante pand van het NIOD (het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies) gegaan aan de Herengracht voor een afspraak met René Kok en Erik Somers. Bij de redactie van Vrij Nederland komt namelijk nog wel eens iemand binnen lopen met foto’s uit de Tweede Wereldoorlog van een overleden familielid. We verwijzen ze dan door naar dé experts, Kok en Somers. Hun geheugen is fenomenaal, hun kennis van de archieven in Nederland ongekend.

En wij van VN zijn niet de enigen. Bij het NIOD komen bijna wekelijks mensen aanlopen met foto’s van overleden familieleden. De afgelopen jaren werkte het tweetal aan het deze week verschenen Stad in oorlog, Amsterdam 1940-1945. Daarvoor gebruikte ze niet alleen amateurbeelden, maar...

Foto's

Bekijk fotodocument

Lees verder over Tweede Wereldoorlog | Geschiedenis

Oorlog in Amsterdam: tien nooit eerder gepubliceerde foto's

Marnixstraat, zomer van 1940

‘Er heerste een relaxed sfeertje in de stad. De Duitsers hadden de opdracht gekregen zich te gedragen ten opzichte van het broedervolk in Nederland. De bewoners zijn opgelucht, het zijn keurige jongens. Pas sinds een jaar of tien duiken er steeds meer foto’s op van Duitse soldaten die in Amsterdam gelegerd waren of die de hoofdstad bezochten als een uitje. Vroeger hadden we dit soort beelden helemaal niet, ik struin er elke dag het internet voor af, deze hebben we op Ebay gevonden. Die soldatenkiekjes zijn een fantastische bron, je ziet de stad door de ogen van de bezetter. De Duitsers werden aangemoedigd om te fotograferen, een op de tien soldaten had een camera bij zich. In het Engelse leger was het strikt verboden, zal je dit soort foto’s ook nooit aantreffen, mocht gewoon niet.' Foto: Beeldbank WO2/NIOD, uit: Stad in Oorlog

Seyss-Inquart in de Damstraat op weg naar het toenmalige stadhuis

‘Dit is een kiekje van een amateur. Als ik lezingen in het buitenland heb, wijs ik er op dat we hele goede foto’s hebben van amateurs. Dat kom je in andere landen nauwelijks tegen. Die fotografen hadden een scherp tijdsbesef, die dachten: hier gebeurt iets bijzonders, dat moeten we vastleggen. De foto is gemaakt door een zekere mijnheer L.A.C. Knook. We weten verder niet veel van hem, behalve dat hij de hele dag door de stad liep met zijn camera en dat hij hele goede foto’s heeft gemaakt. We hadden nooit eerder van Knook gehoord, verdere familie van hem kwam een tijdje geleden de albums afgeven bij het NIOD. Ons instituut heeft al meteen na de oorlog oproepen gedaan aan de bevolking om foto’s te komen brengen en daarom hebben we van dat prachtige amateurmateriaal waarop dingen te zien zijn die je nooit op propaganda- of persfoto’s ziet.' Foto: Beeldbank WO2/NIOD, A.L.C. Knook, uit: Stad in Oorlog

Fietsenrazzia bij het Rijksmuseum, najaar 1944

'De fotograaf nam een groot risico, ook al was er geen verbod om te fotograferen, de Duitse bezetter wilde niet dat dit soort beelden werden verspreid. Je ziet dat de Duitse politie fietsen in beslag nam. Nederlandse agenten moesten dat eerder tegen hun zin doen. Ze tipten vaak de bevolking, en dus namen de Duitsers het over.' Foto: Beeldbank WO2/NIOD, Z. Tand, uit: Stad in Oorlog

Joods echtpaar op de Dam

'De datering op de foto kan niet kloppen, in januari 1942 was er nog geen Jodenster. Het zal januari 1943 zijn geweest. De deportaties waren in volle gang, en dit verloofde paartje liet zich fotograferen op de Dam. De foto komt uit het archief van het Joods Historisch Museum, maar was nog niet publiek gemaakt. We weten niet wie deze man en vrouw zijn.' Foto: Joods Historisch Museum, uit: Stad in Oorlog

Zwarte Piet op de fiets, Bos en Lommerweg, december 1940

'De fietstaxi’s waren van de firma Meijer op de Overtoom. Dat was eigenlijk een bedrijf dat luxe-wagens met chauffeur verhuurde. In de oorlog exploiteerde het bedrijf fietstaxi’s, met chauffeur in uniform, zoals je op de foto ziet. Deze foto is afkomstig uit het archief van Uniefoto, een fotopersbureau dat allang niet meer bestaat. De eigenaar had foto’s uit de oorlog bewaard in een blikje van 10 bij 10 centimeter dat ons een jaar geleden werd gebracht.' Foto: Beeldbank WO2/NIOD, uit: Stad in Oorlog

Slager Roelofsen aan de Olympiaweg, februari 1941

'Deze man was een rabiate antisemiet, hij staat links op de foto met de hoge laarzen. Deze groep mannen ging in die maanden de Jodenwijk in om de confrontatie met bewoners te zoeken. Je komt ze in allerlei verslagen tegen. Roelofsen gaf bijvoorbeeld leiding aan het bestormen van tramlijn 25, waar alle Joods uitziende passagiers uit werden geslagen. Het waren Jodenmeppers, echt tuig van de richel. De man met de mitella rechts zal zijn verwonding hebben opgelopen tijdens de gevechten. Deze foto hadden we al langer, komt uit de collectie van de Stapf Bilderdienst, van Anton Stapf, een Duitse fotograaf die al voor de oorlog in Amsterdam was komen wonen en zich na 1940 ontpopte tot felle nazi. We weten dat dit Roelofsen is, omdat hij op een andere foto stralend met zijn gezin voor een groot hakenkruis staat.' Foto: Beeldbank WO2/NIOD, Stapf Bilderdienst, uit: Stad in Oorlog

Joodse kinderen, Jekerstraat, zomer 1942

'Deze foto is afkomstig van Fred Lessing, het jongetje dat derde van links staat. Hij is later ondergedoken en heeft de oorlog overleefd, net als zijn ouders. Zijn moeder doorstond de verschrikkingen in Bergen-Belsen, zijn vader zat als ondergedoken Jood in het verzet. Na de oorlog is het gezin naar de Verenigde Staten verhuisd. De foto is door Lessing aan Yad Vashem gegeven, maar was van heel slechte kwaliteit. Gelukkig kwam vlak voor de publicatie van het boek iemand langs die een goede kopie had. Wie dat was weten we niet, een collega heeft de foto gescand, en de gever is weer vertrokken. Wel staat er nu tot onze vreugde een goede kopie van deze bijzondere foto in het boek. We weten niet wat het lot is geweest van de andere kinderen op de foto.' Foto: Yad Vashem, uit: Stad in Oorlog

Blokjes uit de tramrails halen, winter 1944, Raadhuisstraat

'Dit beeld is ook afkomstig van Uniefoto. Dit gebeurde massaal, maar dit is een fantastische foto.' Foto: Stadsarchief Amsterdam, J.W. Hofman, uit: Stad in Oorlog

Arrestaties van Duitse soldaten op 7 mei 1945, Spuistraat, hoek Paleisstraat

‘Deze foto is vlak voor de schietpartij op de Dam genomen, toen Duitsers het vuur opende op de feestende menigte. Je ziet hoe Duitse militairen door gewapende leden van de Binnenlandse Strijdkrachten worden gearresteerd. Dertig meter verderop zaten officieren van de Kriegsmarine in de Groote Club, hoek Kalverstraat Dam. Zij waren het die het vuur openden. Volgens het orginele bijschrift was de arrestatie de aanleiding voor de schietpartij. De leden van de Binnenlandse Strijdkrachten mochten niet gewapend rondlopen, de afspraak was dat de Canadezen het gezag zouden overnemen. Dat de BS'ers dan toch opeens met wapens verschijnen en mensen arresteerden, daar werden die Duitsers opgefokt van. Hier is een historisch moment vastgelegd.' Foto: Beeldbank WO2/NIOD, J.M.J. Coesel, uit: Stad in Oorlog

Bevrijding, Churchillaan (toen Noorder-Amstellaan), 8 mei 1945

'Je kon na 1941 nauwelijks nog fotorolletjes krijgen. Mensen bewaarden hun rolletjes voor de grote dag. Dezes foto is genomen door mevrouw S. Wolf, die staat daar tussen het publiek en maakt deze fantastische foto.' Foto: Beeldbank WO2/NIOD, mevrouw Wolf, uit: Stad in Oorlog