Het Bachbeeld van John Gardiner
In 2002 kreeg ik van uitgeverij Meulenhoff een proposal van John Eliot Gardiner toegestuurd voor een boek over Bach. Zou zo’n boek, vroeg de uitgeverij, een zinvolle bijdrage leveren aan de reeds bestaande Bach-literatuur? Moest Meulenhoff, als het boek er was, een vertaling brengen? Dat proposal van maar liefst 61 pagina’s lezend, werd mij al snel duidelijk dat Gardiner vol onvrede was over de bestaande Bach-literatuur in het algemeen en een bepaald Bach-boek in het bijzonder, de in het Bach-jaar 2000 verschenen alom bejubelde biografie van Christoph Wolff. Gardiner zegt daarover: ‘Wolffs encyclopedische biografie, hoewel ongelofelijk informatief, is naar mijn smaak toch te schoolmeesterachtig met alles netjes verantwoord en uitgelegd, en geweven in een lange grijze mantel, zodat het effect ervan is dat niets aan de verbeelding wordt overgelaten. Je smacht naar een inzicht in Bachs menselijkheid en zijn karakter, maar Wolff probeert niet onder de oppervlakte te komen van Bachs vroomheid en er zijn sporen van dezelfde post-lutheraanse hagiografie die leidde tot Bachs canonisatie als vijfde evangelist.’
Daar was ik het mee eens, al vond en vind ik dat Wolffs boek op een ander punt nog duidelijker tekortschiet. Wolff zet Bach neer als een compositieprofessor, als, zoals de ondertitel van zijn boek luidt, geleerde musicus. Wolff schiep Bach naar zijn beeld en zijn gelijkenis. In de biografie is hij een soort proto-Wolff. En dat strookt niet met wat Carl Philipp Emanuel Bach ons over zijn vader heeft verteld. Die tekent hem juist als een man van de praktijk, als een uitvoerend musicus die lak had aan droge mathematische kost en geleerdheid. Toch is het boek van Wolff uiterst bruikbaar, want alles wat er over Bach bekend is, staat erin. Wel vind ik het spijtig dat het een ander meesterlijk boek dat in het Bach-jaar 2000 verscheen in de schaduw heeft gesteld, namelijk Bach, Leben und Werk van Martin Geck (Rowohlt Verlag, 800 pagina’s).
Frustrerend tekort
Gardiner gaf in zijn proposal vijf redenen waarom de Bach-literatuur van de laatste vijftig jaar ‘failed tot humanize the subject’.
1. Er is sprake van een frustrerend tekort aan primair biografisch materiaal zoals brieven en getuigenissen van tijdgenoten.
2. Hagiografie staat een aardser beeld van Bach in de weg.
3. De weinige primaire bronnen die er zijn, moeten beter bekeken worden.
4. De Calov-bijbel van Bach waarin hij zelf kanttekeningen maakte, dient grondig bestudeerd te worden.
5. Uit de muziek zelf moet meer gehaald kunnen worden dat inzicht biedt in het karakter en de humaniteit van Bach.
Destijds, in 2002, leidde dat proposal bij mij tot een reikhalzend uitzien naar Gardiners boek over Bach. Maar het kwam alsmaar niet, en in plaats daarvan verscheen er in 2007 een buitengewoon goed boek van Peter Williams over Bach dat naar mijn idee eigenlijk reeds in alle opzichten tegemoet kwam aan de bezwaren van Gardiner. Mij leek daarnaast dat Gardiner, die overal de prachtigste uitvoeringen van werken van Bach, maar ook van andere componisten als Brahms en Verdi en Berlioz, dirigeerde en op de cd vastlegde, geen tijd zou hebben voor een groot boek over Bach.
Niets blijkt echter minder waar. Opeens is nu het grote Bach-boek van de geniale dirigent verschenen, een omvangrijk werk van maar liefst 628 pagina’s.
Sadistische leerkrachten
Al voor het verscheen, las ik in The Observer dat in het boek de ‘beer-soaked, brutal world of young JS Bach was revealed’ dankzij grondig onderzoek van Gardiner (van huis uit eigenlijk historicus) in archieven te Eisenach en Ohrdruf. Bach zou zijn opgegroeid tussen gangsterachtige, wijn en bier zuipende knullen die achter meisjes aan zaten en ramen ingooiden en hun dolken scherp slepen.
Stemmingmakerij blijkt dat te zijn. Gardiner heeft weliswaar aanwijzingen gevonden voor ruw gedrag van heerschappen van allerlei slag in Eisenach (waar Bach tot zijn negende jaar woonde) en Ohrdruf (waar Bach vervolgens, nadat hij wees was geworden, vijf jaar bij zijn oudere broer woonde), maar er is geen enkel bewijs voor dat Bach ooit zelf dolkslijpend, wijnzuipend en meisjes versierend door de straten van die kleine stadjes heeft rondgezworven. En dat Bach in Eisenach enigszins en later in Ohrdruf in ruime mate aan sadistische leerkrachten was overgeleverd, zegt ook weinig, want wij weten niet of Bach daardoor averij heeft opgelopen, terwijl we wel weten dat vrijwel iedereen destijds aan zulk soort leerkrachten werd blootgesteld. We weten alleen maar dat hij zowel in Eisenach als in Ohrdruf een buitengewoon goede leerling was, maar ook opmerkelijk vaak van school verzuimde. Ook Gardiner is niet in staat in dit opzicht meer biografische informatie te bieden dan zijn voorgangers.
En dat verandert niet naarmate je vordert in het boek. We weten eenvoudig te weinig van de persoon van Bach af. We moeten het hebben van de schaarse informatie van met name zijn zoon Carl Philipp Emanuel, en van overgeleverde rekeningen van gebruik van bier en wijn en voedsel in de plaatsen waar Bach orgels beproefde en daar rapport over uitbracht. Volgens zoon Carl was vader Bach een uitgesproken gezelligheidsmens waar iedereen graag mee omging en veel van opstak. Bij die gezelligheid hoorde duidelijk de inname van met name wijn, want als je alleen al bekijkt wat Bach liet aanrukken toen hij voor de tweede keer trouwde, word je licht duizelig, namelijk 75 liter. En Bach was niet alleen een gezonde eter en drinker, hij was, getuige het feit dat hij twintig kinderen verwekte, in bed al net zo bedreven als achter de speeltafel van een groot kerkorgel.
Woedeuitbarstingen
Maar als ook Gardiner ons niet wijzer kan maken ten aanzien van het leven en de persoon van Bach dan zijn voorgangers, wat is dan de meerwaarde van dit in mijn ogen toch magnifieke Bach-boek? Dat is gelegen in het feit dat Gardiner als uitvoerend musicus met name de vocale werken van Bach, die hij zo vaak heeft gedirigeerd, zo grondig kent dat hij daarover – al schrijft hij niet zo meeslepend als hij musiceert – veel nieuws en behartigenswaardigs weet mee te delen. Met name in de hoofdstukken over de cantates, de Johannes en de Matthäus Passion en de Hohe Messe, vind je allerlei oorspronkelijke inzichten en vaak een nieuwe kijk op oud materiaal.
Gardiner zegt in zijn voorwoord dat hij zijn boek opgezet heeft als een wiel met veertien spaken, die alle aan een centrale naaf verbonden zijn: Bach als mens en musicus. De veertien hoofdstukken staan min of meer los van elkaar en belichten stuk voor stuk een ander aspect uit leven en werk van Bach.
Gardiner geeft in hoofdstuk één van zijn boek een boeiende autobiografische schets van zijn eigen omgang met de muziek van Bach. Prachtig hoofdstuk. Dan volgt een nogal taai verhaal over Duitsland ten tijde van de beginnende Verlichting. Hier is de man aan het woord die in Cambridge geschiedenis studeerde en daar in zijn derde jaar met medestudenten een koor oprichtte om de Vespers van Monteverdi uit te voeren en toen ontdekte dat hij uitmuntend kon dirigeren. Vervolgens behandelt Gardiner de hele familie Bach. Dat is tamelijk interessant omdat hij ook daar, vanuit zijn muzikale praktijk, veel boeiends te zeggen heeft over composities van familieleden van Johann Sebastian. In het vierde hoofdstuk belicht Gardiner Bachs tijdgenoten Telemann, Händel, Scarlatti, Rameau en de oninteressante componist Mattheson. Mijns inziens is dit een verhandeling die, hoewel veel nuttige informatie bevattend, gemist had kunnen worden, want over Bach zelf horen we weinig nieuws. In hoofdstuk vijf krijgen we een verhandeling over Luther en het lutheranisme in de muziek. Verhelderend en nuttig, al blijft het een raadsel dat de gelovige Bach de aria ‘Aus Liebe will mein Heiland sterben’ rustig met een profane tekst in een treurmuziek voor zijn overleden broodheer te Kothen gebruikte. Bij hoofdstuk zes, over Bachs schermutselingen met diverse kerkelijke autoriteiten, kun je vraagtekens zetten. We zijn goed geïnformeerd over al Bachs conflicten met kerkbesturen. Dat komt doordat de documenten daarover bewaard zijn gebleven. Over de rest van Bachs functioneren als kerkmusicus weten we nagenoeg niks, en daardoor ontstaat een vertekend beeld en lijkt het alsof Bach altijd maar weer de strijd aanging. Gardiner lijkt zich daar helaas niet erg van bewust. Ik denk dat het allemaal meeviel, er waren niet zoveel conflicten. Meestentijds ging het goed.
In de hoofdstukken zeven tot en met veertien behandelt Gardiner de muziek. Eerst Bachs werkmethodes (voorzover we daar enig zicht op hebben), dan de cantatencycli, dan de Johannes Passion, de Matthäus Passion, en tot slot de Hohe Messe. Dat zijn naar mijn smaak de meest waardevolle hoofdstukken van het boek, al lukt het Gardiner toch ook niet uit de muziek zelf het karakter van Bach af te leiden. Dat hij volgens Gardiner nogal opvliegend was, vind ik tamelijk mager (het gaat hier immers maar om één karaktertrekje), en daarnaast nog aanvechtbaar ook. Want tegenover zulke onstuimige woedeuitbarstingen als de aria ‘Stürze zu Boden’ uit cantate 126 (nooit mooier gezongen overigens dan door Dietrich Fischer-Dieskau) staan uiterst beheerste stukken als de alt-aria uit cantate 33. Vestdijks karakterisering als ‘de onmeewarig geduldige’ lijkt me treffender.
Onvolkomenheden
Gardiners hunker naar meer kennis van en inzicht in Bachs persoon en karakter gaat helaas gepaard met een naar mijn smaak bekrompen moralistische instelling. Als refrein keert in het boek steeds terug dat wij, zoals hij op pagina 203 zegt, onder ogen moeten zien dat Bach zwakheden en onvolkomenheden had, al waren ze veel minder afschuwelijk dan bij Mozart en Wagner. Op pagina 525 noemt hij hem ‘a thoroughly imperfect human being’, en op pagina 550 zegt hij ‘there is still a problem for some people in admitting to his shortcomings’.
Ten eerste geldt hier dat, zoals Gardiner zelf op pagina 540 zegt, ‘we have so few reliable facts to go on’ (we weten dus helemaal niet wat voor tekortkomingen Bach eventueel had, en Gardiner zelf komt ook niet verder dan de beschuldiging van opvliegendheid), en ten tweede: so what, wat doet het ertoe? Alsof de kwaliteit van de muziek in het geding zou zijn als Bach een rotzak was geweest. Volgens Gardiner was Richard Wagner een hufter, en daarom moeten de ‘doting admirers come to terms with the inconvenient evidence that he was an abominable human being’. Als je zoiets zegt, ben je niet goed wijs. Ten eerste verlies je alle gevoel voor verhoudingen uit het oog, want vergeleken met Richard Heydrich of Heinrich Himmler was Wagner een aimabel persoon die nooit een vlieg kwaad heeft gedaan, ten tweede is het bovendien niet waar dat Wagner een abominabel mens was (hij werd, anders dan Beethoven, door zijn personeel op handen gedragen) en ten derde doet het er, als wij iemands prestaties als componist (of schrijver of schilder of desnoods loodgieter) onder de loep nemen, niks toe wat voor mens zo iemand is geweest. Leos Janacek was een uitgesproken ellendeling, maar zijn muziek is geweldig en het feit dat je weet dat hij zijn echtgenote als een beest behandelde, doet daar niets aan af. En bij Bach is er, mede omdat we zo akelig weinig over hem weten, al helemaal geen reden om over zwakheden, tekortkomingen of onvolkomenheden te reppen. Je vraagt je af wat hier achter zit. Heeft de heer Gardiner soms zelf een rotkarakter? Is hij zelf misschien erg opvliegend en lichtgeraakt? Is hij een tiran? Waarschijnlijk wel, en juist daarom is hij zo’n fantastische dirigent. Het is jammer dat dit in veel opzichten voortreffelijke boek over Bach ontsierd wordt door zulke kleinzielige moraliserende praatjes.
Straatbandiet
Tot slot: Gardiner zegt dat wij alle beschikbare biografische informatie opnieuw tegen het licht moeten houden. Ook hij buigt zich derhalve over een voorval in Arnstadt op 4 augustus 1705. Toen werd Bach ’s avonds op een plein aangevallen door een student genaamd Geyersbach die hij eerder had uitgescholden voor Zippelfagottist. Geyersbach ging Bach te lijf met een Brügel (knuppel), Bach trok zijn sierdegen en verweerde zich. Ik heb over dat voorval geschreven in mijn eigen Bach-boek omdat het in alle biografieën weer anders wordt verteld, vaak zelfs zo bizar vervormd dat de gebeurtenis zelf nog nauwelijks herkenbaar is. (Zo schrijft Jef Geeraerts in Muziek en emotie: ‘Bach heeft ooit een straatbandiet met een mes bewerkt en hem in de goot laten liggen.’) Toen mijn Bach-boek in Duitsland verscheen, heb ik een vijftigtal brieven gekregen waarin mij de betekenis van het woord Zippel werd uitgelegd. Helaas duidde elke briefschrijver dat woord weer anders, dus wat het betekent weet ik nog steeds niet. De een zei dat het een oud Duits woord was voor Zwiebel (ui), de ander zei dat het terugging op Ziege (geit) et cetera et cetera. Gardiner, ofschoon geen Duitser, zegt nu vol overtuiging: dat woord Zippel betekent lul. Bach schold Geyersbach uit voor een lulfagottist. Aardig bedacht, maar ik geloof er geen woord van. In geen enkele brief die ik uit Duitsland kreeg, werd ook maar gezinspeeld op die betekenis van het woord Zippel.
Resumerend: John Eliot Gardiner heeft een prachtig boek over Bach geschreven, enige zwakheden, tekortkomingen en onvolkomenheden ten spijt. Van harte aanbevolen, maar wie Peter Williams nog niet bestudeerd heeft, schaffe dat eerst aan.
VN Bladwijzer
Online bron
Documentaire
De stem van God
In de BBC-documentaire Bach: A Passionate Life praat Gardiner uitgebreid over zijn ontdekkingen. Hij vertelt hoe hij aan zijn passie komt, wat er écht is gebeurd in het leven van Bach en wat volgens hem de betekenis is van Zippelfagottist. Met een filmploeg gaat hij langs een paar plaatsen die belangrijk zijn geweest voor Bach, zoals de St. Nicolaaskerk in Leipzig, waar de Johannes Passie voor het eerst werd opgevoerd. En hij bezoekt het graf dat 150 jaar onopgemerkt bleef, daarna werd bijgezet in de Johanneskirche in Leipzig en na bombardementen van de geallieerden in de Thomaskirche belandde. De muziek op de achtergrond wordt geleid door de gepassioneerde dirigent zelf: ‘Bach helps us to hear the voice of God, but in human form.’
Ga naar VN.nl/bach
Nee
John Eliot Gardiner, ‘Music in the Castle of Heaven, A portrait of Johann Sebastian Bach’, Allen Lane, 629 p.