Economie
‘Laten we stoppen met somberen,’ zei premier Rutte daags na het sluiten van het sociaal akkoord vorige week. Met een opbeurend verhaal probeerde de voorman van het VVD-PvdA-kabinet het lage vertrouwen van het volk op te krikken. De export trekt aan, het economische herstel tekent zich aan de horizon af. Zijn boodschap: als wij er maar met zijn allen de schouders onder zetten, komt alles goed. Okay, de werkloosheid is hoog, maar altijd nog een van de laagste van Europa. Ook de jongeren staan er heus niet zo beroerd voor. ‘We behoren nog steeds tot de drie Europese landen met de laagste jeugdwerkloosheid. Veel te hoog, hij moet omlaag. Maar het is niet zo dat het hier dramatisch slecht gaat,’ aldus de geboren positivo Rutte.
Nu de feiten. In februari 2013 telde Nederland 638.000 werklozen. Daarvan zijn 138.000 jonger dan vijfentwintig jaar. Vooral de laatste maanden is de jeugdwerkloosheid sterk gestegen. Een op de zes jongeren zit nu zonder baan thuis. En dan zijn zij die ervoor kiezen om nóg maar een opleiding te doen, die bij hun ouders blijven wonen en die wat centjes met bijbaantjes bij elkaar sprokkelen nog niet eens meegeteld.
‘De situatie is ernstig,’ zegt de Tilburgse hoogleraar arbeidsmarkt Ton Wilthagen. ‘Alleen in Grieken­land loopt de jeugdwerkloosheid op dit moment scherper op dan in Nederland.’ Ook topadvocaat en hoogleraar Europees arbeidsrecht in Maastricht Ferdinand Grapperhaus vindt Ruttes optimisme misplaatst. Deze week verschijnt zijn boek Terug de polder in waarin hij de stagnerende arbeidsmarkt analyseert. ‘Het tweede decennium van de eenentwintigste eeuw kan beslist niet vergeleken worden met de jaren tachtig, laat staan met de jaren dertig,’ tekende hij enkele maanden geleden nog stellig in het manuscript op. ‘Met de moed in de schoenen moet ik constateren dat de jeugdwerkloosheid intussen enorm is opgelopen,’ zegt hij nu in zijn glazen kantoor in het chique Amsterdamse Apollo House. Het is momenteel zelfs erger dan in de jaren tachtig, vindt Ton Wilthagen. ‘Deze crisis is veel breder. Toen werden met name een aantal sectoren en vooral de laagopgeleide, allochtone jongeren getroffen. Nu is de werkloosheid onder de hoogopgeleide jongeren in een jaar tijd verdubbeld. Bij de overheid en het onderwijs is ook nauwelijks werk meer te vinden, terwijl daar een behoorlijke vergrijzing gaande is. Met een mbo-opleiding heb je bij een bank of de Belastingdienst zelfs helemaal geen toekomst meer, vanwege de toegenomen automatisering.’
Liever net van school
Ach, als straks de economie weer aantrekt, verdwijnt die jeugdwerkloosheid weer als sneeuw voor de zon, voorspelde Marike Stellinga van NRC Handelsblad. Toen het kabinet begin deze maand Mirjam Sterk als ambassadeur jeugdwerkloosheid aanstelde, noemde Stellinga al het gepraat over de dreiging van een verloren generatie ‘nogal overdreven’. Ervaringen uit de jaren tachtig zouden leren dat het met die verloren jongeren allemaal weer goed komt zodra de economische motor weer op volle toeren draait.
Beide hoogleraren denken dat Stellinga de zaken veel te rooskleurig ziet. ‘We zijn nu vijf jaar onderweg en er nog lang niet uit. Waarschijnlijk is dit meer een transformatie dan een crisis,’ zegt Wilthagen. ‘Mensen krijgen een duw waarvan ze zich niet meer kunnen herstellen. Verloren is misschien een zwaar predicaat. Maar dat een generatie op dit moment verdwaald is, durf ik wel te stellen.’ En Grapperhaus: ‘Ik denk dat we echt nog wel even aan deze mindere tijden vastzitten. Of de werkgelegenheid zich in Nederland weer helemaal opbouwt, is ernstig de vraag. Ik denk dat heel veel hoogopgeleiden die hier geen werk meer vinden, blijvend naar elders zullen gaan.’
Ook de Nijmeegse socioloog Maarten Wolbers gelooft niet dat alles zomaar weer op zijn pootjes terechtkomt. ‘Als de economie over twee jaar aantrekt, neemt een werkgever liever iemand aan die net van school afkomt in plaats van iemand die twee jaar niet aan de bak is geweest. Het risico bestaat dat jongeren die zo lang aan de zijlijn hebben gestaan, uitgroeien tot een verloren generatie.’
Wolbers onderzocht de carrière van jongeren die midden jaren tachtig op het hoogtepunt van de crisis een moeilijke start maakten – werkloos waren of alleen tijdelijk werk vonden. ‘Ze begonnen met een achterstand in beroepsniveau en loon en hielden die minimaal tien jaar op hun generatiegenoten die wel aan het werk kwamen.’ En de inhaalslag ging zeker niet vanzelf, benadrukt de universitair hoofddocent. ‘De overheid probeerde de werkgelegenheid aan te wakkeren, onder meer door deeltijdarbeid en arbeidsduurverkorting. Bovendien werden ouderen toen gestimuleerd vervroegd uit te treden, terwijl ze nu juist langer moeten doorwerken.’
Best ontmoedigend
Begin maart lanceerde minister Asscher van Sociale Zaken een plan dat de jeugdwerkloosheid een halt moet toeroepen. Een maand later stelde hij CDA-rouwdouwer Mirjam Sterk aan die er als ambassadeur met een geldzak van vijftig miljoen euro werk van moet maken. Op de dag van de bekendmaking was ze alom in de media, maar inmiddels heeft ze even geen behoefte meer om aan Vrij Nederland toe te lichten wat ze precies gaat doen. Zeker is dat de helft van de centen naar het mbo gaat. Daar moeten jongeren ‘met ombuiggesprekken’ worden verleid om te kiezen voor de techniek, waar nog wel banen te vinden zouden zijn. De andere vijfentwintig miljoen gaat naar de dertig zogenaamde arbeidsmarktregio’s, die voor 1 juli plannen kunnen indienen hoe ze jongeren aan het werk kunnen helpen. De prijswinnende voorstellen krijgen in september het geld uitgekeerd.
‘Dan zijn we dus weer een half jaar verder,’ zegt Dennis Wiersma, voorzitter van FNV Jong. ‘En de bedragen zijn ook nog eens heel laag. In 2009 was er tien keer zoveel geld beschikbaar voor het actieplan jeugdwerkloosheid. Toen is de werkloosheid maar een beetje gedaald. Ik ben heel blij met de aandacht die er nu is voor de jeugdwerkloosheid en de ambassadeur die is aangesteld. Maar je kan zeggen: dit is zeker niet genoeg. En de helft van het budget gaat naar scholen. Daarmee doe je niet echt iets aan de werkloosheid, maar houd je alleen vierdejaars-mbo’ers langer op school.’
Zelf ondervindt de zesentwintigjarige voorzitter, wiens vakbondstermijn binnenkort stopt, ook hoe lastig het is nu een baan te vinden als jongere. Zijn sollicitaties hebben tot nu toe weinig vruchten afgeworpen. Zo was hij een van de tweehonderd kandidaten voor drie plekken als trainee bij een grote verzekeraar, maar viel na de derde ronde in een zware procedure af. ‘Best ontmoedigend,’ zegt hij. ‘Ik vind mezelf nog aardig interessant want heb best veel ervaring en een aardig cv. Het is wel een eye opener om te ontdekken dat dat dus niets uit hoeft te maken.’ Wiersma hoopt dat zijn uitgebreide netwerk hem een handje kan helpen. Maar veel van zijn generatiegenoten kunnen daar niet op terugvallen. Hij vermoedt dat de situatie nog veel erger is dan de statistieken laten zien. ‘Heel veel jongeren zijn bij de gemeenten niet in beeld. Ze werken niet, gaan niet naar school en hebben geen uitkering. Wij schatten dat die groep ook uit honderddertigduizend jongeren bestaat en de echte jeugdwerkloosheid dus twee keer zo hoog is.’
Wiersma was een van de ondertekenaars van een vlammend betoog in de Volkskrant afgelopen augustus om in actie te komen tegen de jeugdwerkloosheid. ‘De prijs voor een verloren generatie is hoger dan voor het redden van welke bank ook,’ luidde de alarmerende kop.
Ook Hans Kamps, kroonlid van de Sociaal Economische Raad, voorzitter van Jeugdzorg Nederland én van de branchevereniging voor uitzendorganisaties, zette zijn handtekening onder het opiniestuk. Over de aanpak van Asscher staat hij niet te juichen. ‘Nu gaat een flink deel van het geld naar het mbo om exitgesprekken met scholieren te voeren. Zo van wat ga jij nou doen, heb je al een baan en zo niet, kunnen we je helpen? Ik dacht dat een school dat sowieso moet doen,’ zegt hij ironisch. Ook vindt Kamps het treurig dat het vmbo en het vso (voortgezet speciaal onderwijs) geen aandacht krijgen. ‘Daar zitten de écht kansloze jongeren.’
Professor Wilthagen is iets milder over de plannen van Asscher. ‘Inhou­delijk zitten er zeker wat goede dingen in. Ik kan ook moeilijk anders zeggen, want hij omarmt het idee van een Startersbeurs dat ik samen met de jongerenvakbonden heb ontwikkeld.’ Hij doelt op het initiatief om jongeren in een zelf gevonden leerbaan werkervaring op te laten doen. De gemeenten sponsort vierhonderd euro per maand en het bedrijf lapt honderd euro bij. ‘Het is prettig dat het nu landelijk wordt overgenomen, maar het is erg lang stil geweest. Na het actieplan uit 2009 is er een hele tijd niets gebeurd. Dat heeft te maken met ideeënarmoede, maar ook met de politieke situatie. Het kabinet viel, we kregen verkiezingen, en ondanks het feit dat de werkloosheid enorm sterk opliep, was er niemand die iets deed. Heel goed dat er nu wat gebeurt, maar het is te weinig en te laat.’
Ons verdienmodel
Ook het sociaal akkoord biedt niet het panacee. Bijna aan het eind van de veertig pagina’s tellende overeenkomst tussen kabinet, werkgevers en werknemers staat een korte paragraaf over de jeugdwerkloosheid. De eerste ambitie is een zogeheten jeugdgarantie. Iedere jongere die drie maanden thuis zit, moet óf een baan óf scholing aangeboden krijgen. Een mooie gedachte, maar is die wel realistisch? ‘In Nederland hadden we de Wet Wij die precies hetzelfde beoogde,’ vertelt Wilt­hagen. ‘Maar die is per 1 januari 2012 afgeschaft omdat gemeenten die niet konden waarmaken. Men zat niet dicht genoeg bij de werkgevers om dat werkaanbod te kunnen realiseren. Nu is de organisatie wel wat verbeterd, maar de situatie is juist moeilijker.’ Ook Hans Kamps gelooft niet meteen dat het gaat werken. ‘Op cynische momenten denk ik ook wel eens dat we de files kunnen oplossen als we alle automobilisten dwingen door te rijden.’
Het idee voor een jeugdgarantie is in maart al omarmd door alle Europese ministers van werkgelegenheid en komt uit de koker van de groene fractie in het Europarlement. Een grote uitdaging, weet Marije Cornelissen, Europarlementariër voor GroenLinks en het enige Nederlandse lid van de commissie voor werkgelegenheid en sociale zaken. ‘Er is één groot pijnpunt: een garantie werkt alleen als er banen zijn. In januari 2012 hebben alle lidstaten zich gecommitteerd een banenplan in te leveren bij hun nationale hervormingsprogramma’s. Daar is geen enkele lidstaat mee gekomen. Ook na herhaaldelijk vragen geeft de Nederlandse regering niet thuis. Naast het invoeren van een jeugdgarantie vind ik het minstens zo dringend dat de overheid met een banenplan komt en zegt wat de sectoren zijn waarin we herstel kunnen realiseren, zoals de groene economie of de zorg.’
Op dit punt schiet het sociaal akkoord behoorlijk tekort, vindt ook Ton Wilthagen. ‘Het is veelzeggend dat “Investeren in werk” de kortste paragraaf is. Natuurlijk is het moeilijk zomaar banen te creëren. De markt moet dat doen. De overheid kan alleen randvoorwaarden scheppen. Maar je moet wel inzetten op een investeringsagenda. De banen moeten komen in die sectoren en die beroepen die de toekomst van Nederland zijn. De maakindustrie – de ASML’s en Philipsen van Nederland – vormt een groot deel van ons verdienmodel. Banken en verzekeraars worden nooit meer groot, daar kalft de werkgelegenheid af.’
Meer dan een frase is het nog niet, maar zowel in de brief van Asscher als het sociaal akkoord staat het voornemen om een techniekpact te sluiten tussen de overheid, sociale partners en onderwijsinstellingen. Wilthagen werkte onlangs mee aan zo’n pact voor Brainport Eindhoven. De kern: ‘Je moet de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt veel beter organiseren. Het land met de laagste jeugdwerkloosheid is Duitsland. Jonge­ren gaan daar van school via een leerwerkcontract het bedrijf in.’ Want wie denkt dat jongeren door de vergrijzing vanzelf wel werk zullen vinden, komt bedrogen uit. ‘Als je ze niet de goede kant op stuurt, blijven jongeren werkloos,’ voorspelt Wilthagen. ‘Dan houd je structureel een mismatch: de werkloosheid loopt op, maar het aantal vacatures dat niet ingevuld wordt, blijft ook hoog. De vrijblijvendheid moet weg. Dat mensen massaal dierverzorging studeren, terwijl in Eindhoven ingenieurs worden gezocht.’
Als maatschappij moeten we daar veel meer op sturen, vindt ook Ferdinand Grapperhaus. ‘Ik ben een sterk voorstander van het investeren in leraren, zodat ze meer in staat zijn kinderen wegwijs te maken in wat ze moeten doen om ergens te komen.’ Maar als groot aanhanger van de keynesiaanse leer, ziet de CDA’er eigenlijk maar één echte uitweg uit de misère van de jongeren. ‘Als je iets voor elkaar wilt krijgen op de arbeidsmarkt, moet je er niet vijftig miljoen maar een half miljard tegen aan gooien,’ vindt de advocaat die in 2010 meeschreef aan het naar eigen zeggen ‘minst succesvolle verkiezingsprogramma van het CDA ooit’.
Dat stond nog vol harde bezuinigingsmaatregelen, maar nu zegt Grapperhaus dat de geschiedenis leert dat de werkloosheid alleen is te bedwingen door de economie fors te stimuleren. Met spottende blik: ‘Ik weet niet of je zulke grootse plannen moet opzetten, maar de grootste investering in Amerika om uit de depressie van de jaren dertig te komen, was meedoen aan de Tweede Wereldoorlog.’

Tomas Vanheste

Gerelateerd