Column

Ook het bedrijfsleven heeft de afgelopen jaren de mond vol gehad over circulaire economie en circulaire businessmodellen. Acht jaar later zijn we echter nauwelijks een stap dichterbij gekomen. Natuurlijk gebeuren er goede dingen, maar per saldo worden er nauwelijks minder grondstoffen gebruikt. Er is vooral veel circulariekoek: het ruikt en klinkt als circulaire economie, maar levert per saldo geen grondstoffenbesparing op.
Toch weigeren we dit als probleem te presenteren. Het International Resource Panel publiceerde begin dit jaar een rapport met een optimistische toon: in plaats van een wereldwijde stijging van 60% in grondstoffengebruik tegen 2060, zou die &#8220;slechts&#8221; 20% zijn. Het Panel noemde dit ‘bend the trend’. Een rare naam voor een rapport waarin, zelfs in het meest positieve beleidsscenario, de trend van meer grondstoffengebruik niet wordt omgebogen. Zelfs met het hele riedeltje maatregelen die de natte droom zijn voor elke groene beleidsmaker &#8211; zoals beprijzen, innovatie, strengere afspraken over reparaties en normen voor productie – lukt het niet om minder grondstoffen te gebruiken als de economie doorgroeit.
Niemand lijkt zich hier echt heel erg zorgen over te maken. Waar alle ballen – voorzover er duurzaamheidsbeleid wordt gevoerd – gaan op de energietransitie, is grondstoffenbesparing een ondergeschoven kindje. En dat is raar.
<blockquote>Reden genoeg om minstens zoveel aandacht aan de grondstoffentransitie te geven als aan de energietransitie.</blockquote>
Want grondstoffengebruik beïnvloedt alles: grondstoffen delven heeft enorme impact op de biodiversiteit en gaat met veel emissies (denk aan staalproductie of het maken van cement) en vervuiling gepaard. En schaarste aan grondstoffen, zo hebben we de afgelopen jaren kunnen zien, is een geopolitiek risico. Reden genoeg om minstens zoveel aandacht aan de grondstoffentransitie te geven als aan de energietransitie.
In theorie zou de grondstoffentransitie ook niet zo moeilijk moeten zijn. Minder afval (dat lukt nog wel), minder verspilling (als het efficiënter kan is niemand er tegen), minder produceren. Bij die laatste gaat het fout. Minder produceren is té fundamenteel. De kern van onze economie is markttransacties. Transacties waarbij de kosten lager zijn dan de opbrengsten. Hoe meer van dit soort transacties, hoe hoger de winst. Gaan deze transacties over producten, dan geldt hoe meer producten (waarin dus grondstoffen zitten) worden verkocht, hoe beter. En daarom worden wij als consumenten continu opgejaagd – en we laten ons dat maar al te graag aanleunen &#8211; om te blijven kopen; kleding, elektronica, noem maar op. Als je nu intentioneel daaraan gaat sleutelen, door producten te maken die langer mee gaan, vervangbaar of repareerbaar zijn, of die eigendom blijven van een bedrijf, dan morrel je aan de basis van onze markteconomie. De beste circulaire strategie is uiteindelijk helemaal niet produceren, leg dat maar eens uit.
<blockquote>En het succes zit ‘m erin dat we evenzogoed kunnen blijven genieten van alles wat we nu hebben.</blockquote>
Daar zijn we dan ook duidelijk niet aan toe. Want een echte circulaire economie staat gelijk aan een succesvolle ontgroei-strategie: we verkopen minder producten en hebben dus minder economische groei. En het succes zit ‘m erin dat we evenzogoed kunnen blijven genieten van alles wat we nu hebben. Als alles wat we hebben tweemaal zo lang meegaat en evenveel kost als nu, halveert het Bruto Binnenlands Product, maar hebben we nog exact evenveel.
Alleen bedrijven gaan er op achteruit door die lagere productie, want die maken minder winst. De overheid ook, want die ontvangt minder belastinginkomsten. En ja, wij als werknemer kunnen onze baan verliezen. Kortom: echte grondstoffenbesparing is, zelfs als we heel veel zaken efficiënter zouden doen of repareren in plaats van maken, nog steeds een economische krimpstrategie.
Niets lastiger dan de ongemakkelijke waarheid, dan liever circulariekoek.

Hans Stegeman

Circulariekoek: het ruikt en klinkt als circulaire economie

Fascinerend vind ik de gang van zaken rond de verkiezingen in de Verenigde Staten. Nou weet ik dat er in Nederland altijd buitenproportioneel veel aandacht is voor wat er zich over de plas afspeelt, veel meer dan bijvoorbeeld bij onze eigen Europese verkiezingen. Maar dit jaar vind ik dat terecht. Wat zich nu aftekent, is een botsing van wereldbeelden, waarvan wij hier in Nederland nog veel kunnen leren. Dat heeft met twee dingen te maken, namelijk de term vrijheid en de uitspraak ‘we can’t go back’.
Vrijheid wordt al decennia door de Republikeinen begrepen als geen overheidsbemoeienis. Een negatief vrijheidsbegrip waarbij iedereen het maar zelf moet en mag uitzoeken. Vrijelijk en zonder restricties de dingen kunnen doen die je wilt. Volledige eigendomsrechten over alles wat je bezit. Positief voor degenen die iets hebben, negatief voor hen die niets hebben. Het concept van vrijheid van Harris is een ander begrip. Hier gaat het om zelfbeschikking en om het bieden van mogelijkheden iets van het eigen leven te maken. En daar is af en toe zeker hulp bij nodig.
Er sluimert onder het oppervlak van deze nieuw gecaste versie van vrijheid ook die andere belofte: ‘We’re not going back’. Natuurlijk heeft dit betrekking op abortus, het herroepen van Roe v. Wade, maar ook op de drang bij velen om terug te gaan naar een tijd waarin alles beter leek, of in ieder geval een stuk overzichtelijker.
<blockquote>Een opgehemeld verleden is niet meer dan een toekomstfopspeen voor het electoraat.</blockquote>
Ook in Europa en Nederland clashen diezelfde wereldbeelden. Populistisch of conservatief rechts heeft een geïdealiseerd beeld van het verleden waarnaar we terug zouden moeten gaan. Een fata morgana waar alles wat goed was in het verleden wordt uitvergroot en de rest wordt vergeten. Een dergelijke belofte is niet meer dan een toekomstfopspeen voor het electoraat. Progressieve partijen daarentegen kijken naar voren, maar slagen er onvoldoende in duidelijk te maken wat dan zo aantrekkelijk is aan een onzekere toekomst.
Twee zaken spelen een dominante rol in die strijd. Ten eerste dat overheidsingrijpen per definitie wordt gezien als iets negatiefs. Dat een overheid persoonlijke vrijheden inperkt als ze bijvoorbeeld de vrijheden van minderheden beschermt. Daarnaast het idee dat de toekomst beangstigend is. Dat we vooral wat te verliezen hebben en weinig te winnen. Dan blijven we graag hangen in een vermeend veilig verleden.
Dat verhaal doorprikken lukt alleen als kiezers duidelijk wordt gemaakt dat de toekomst nooit een vlucht naar het verleden kan zijn en dat de overheid én de samenleving er samen voor staan om die onzekere toekomst aan te gaan.
Dat is de grensverleggende, vooruitstrevende vertelling die op dit moment wordt getest, denk ik. Of het zal aanslaan, is de vraag. Er valt de komende weken nog genoeg te trollen en te verdraaien. En die strijd zal vooral gaan over vrijheid: de vrijheid om het beste voor allen te realiseren in een onzekere wereld, of de vrijheid voor iedereen om te doen of laten wat goed dunkt en waarbij elke overheidsmaatregel gezien wordt als inbreuk op die vrijheid. De uitslag is vooralsnog uiterst ongewis. Maar als we iets kunnen leren uit het verleden, is dat de wens om terug te keren naar hoe het vroeger was, nooit en te nimmer een succesvolle toekomst heeft opgeleverd.

De toekomst kan geen vlucht naar het verleden zijn

Ik weet niet wie van jullie het geraaskal tussen de rijkste man op aarde, Elon Musk, en vorige president van de Verenigde Staten, tevens presidentskandidaat, Donald Trump, op X heeft gevolgd. Voor mij kwam hier alles samen wat duidelijk maakt dat extreme rijkdom in handen van enkelen overal en altijd een slecht idee is. Of het nu een oligarch, een tech-miljardair, huisjesmelker, een oliesjeik of oud geld is: te veel vermogen in handen van een enkeling corrumpeert, iedere keer weer.
Het begint vaak onschuldig genoeg, met mazzel: vermogen dat je erft of een gat in de markt dat gigantisch veel geld oplevert. Natuurlijk, je moet ook wel wat in je mars hebben, maar ik ken genoeg hele slimme mensen die het toch echt met een normaal salaris moeten doen en niet met een miljardje of twee, drie lekker kunnen spelen. Het gaat in Nederland slechts om een mens of 12, wereldwijd over 3000 mensen die samen 13% van het wereld-BBP hebben. In 1993 was dit nog slecht 3%. Een hele kleine groep die steeds meer vermogen en macht krijgt.
Een groot probleem van geld en macht is dat mensen erin gaan geloven dat dit hun persoonlijke succes is. Alleen in een neoliberaal paradijs is dat de werkelijkheid. In onze wereld is extreme rijkdom nooit alleen een eigen verdienste: je opleiding, infrastructuur, energievoorziening en zorg hebben altijd een bijdrage geleverd aan persoonlijk succes. Maar als je echt denkt dat jouw rijkdom jou in ongeveer alles superieur maakt, wil je graag anderen ook die weg wijzen. Het messiascomplex. In de milde vorm is het een filantropie-aandoening, en extreme gevallen, daar waar het vermogen wordt aangewend roeptoetmedia te betalen of te kopen, is een gevaar voor de democratie. Ik ben weer terug bij Musk.
<blockquote>Zoals mijn moeder altijd zei: te is nooit goed, behalve tevreden.</blockquote>
En mensen die al veel hebben, willen doorgaans alleen nog maar meer. En daar gaat het mis. Want geld is macht. De macht om te lobbyen voor gunstiger belastingregels, bijvoorbeeld. In veel landen betalen de extreem rijken nauwelijks belasting, en in Nederland zijn we daarin koploper. De rijkste mensen die relatief minder belasting betalen dan leraren of zorgpersoneel.
En als de discussie maar enigszins de kant op dreigt te gaan van hogere belastingen voor de allerrijksten, komt de antibelastinglobby meteen in actie. Zowel voor als achter de schermen. In Nederland mag die lobby graag benoemen dat dit al zo’n gelijk land is. Men weet maar al te goed dat Nederlanders het lastig vinden onderscheid te maken tussen inkomen en vermogen, zoals uit <a href="https://cepr.org/voxeu/columns/equating-inequality-public-perceptions-income-and-wealth-distributions">recent onderzoek</a> bleek. En als het dan zo wordt gedraaid dat het gaat over hogere belasting op pensioenvermogen of het eigen huis van de gemiddelde Nederlander, dan is er al snel niemand meer voor te vinden om extreem vermogen te belasten.
Op de laatste G20-top werd <a href="https://www.taxobservatory.eu/www-site/uploads/2024/06/report-g20.pdf">een voorstel</a> van de econoom Gabriel Zucman besproken om de extreem rijken te gaan belasten. 2% van hun vermogen. Ik vind dat nog veel te weinig. Het is simpelweg moreel niet te verantwoorden en het corrumpeert. Democratisch begrenzen hoeveel een persoon mag hebben, zoals de filosoof en econoom Ingrid Robeyns al een tijd bepleit als limitarisme, lijkt me een veel beter idee.
Laten we dit jaar beginnen met 1 miljard. Schappelijk, toch? Dan kijken we volgend jaar wel weer verder.
Zoals mijn moeder altijd zei: te is nooit goed, behalve tevreden. En om dat te bereiken hebben we echt minder extreem rijken nodig.

Te veel geld in handen van één persoon is nooit goed

Ik gun iedereen vakantie. Boek een all-inclusive naar Antalya, ga naar Giethoorn, Toscane, de Franse Riviera, op stedentrip of naar de camping in Domburg of Oostenrijk.
Maar we hebben wel een probleem. Mondiaal kunnen en willen steeds meer mensen hetzelfde. Het gevolg: overvolle wegen, vliegvelden, stranden en binnensteden. Het past simpelweg niet als iedereen de toerist wil uithangen. Dit is grotendeels een simpel economisch probleem: het aanbod van vakantie-hotspots is beperkt, terwijl de vraag toeneemt – en daarmee ook de overlast. Dat komt weer doordat we rijker en met meer zijn. Reizen is goedkoper geworden, dankzij sociale media zien we alles wat leuk is.
<blockquote> De negatieve effecten zijn collectief en de baten zijn privaat</blockquote>
Je zou de negatieve effecten van toerisme kunnen samenvatten met de drieslag toeristificatie, gentrificatie en degradatie. Toeristificatie is de overvloed aan mensen, of het nu op het vliegveld, strand of bij de populaire bestemmingen is. Het zorgt voor druk op infrastructuur, publieke voorzieningen en maakt bewoners (en toeristen) ontevreden. Gentrificatie is de vervanging van hele lokale gemeenschappen in binnensteden en plekken bij toeristische locaties door tijdelijke bewoning. Airbnb levert in nagenoeg elk toeristisch gebied meer op dan langetermijnverhuur aan een local. Deze gentrificatie leidt tot bedrijvigheid alleen gericht op toeristen. Degradatie gaat, als laatste, niet alleen over de CO2-uitstoot van vliegtuigen, maar ook over beschadiging van erfgoed en over geluids- en beeldoverlast door de drukte.
Waarom laten we dit bestaan? Heel simpel: de negatieve effecten zijn collectief en de baten zijn privaat. Dat geldt niet alleen voor onze eigen vakantiegeneugten. Het onderliggende probleem is dat de baten van toerisme meestal niet landen bij degenen die er last van hebben. De huisjesmelkers, cruiseschipeigenaren, luchtvaartmaatschappijen en touroperators – zij die het meest profiteren – hebben geen last van de (lokale) nadelen.
Staycation 
Er zijn mogelijkheden om hier wat aan te doen. Het normale economengereedschap? Beprijzen, normeren, rantsoeneren en uiteindelijk wellicht verbieden. Beprijzen is meestal het populairst bij economen, bijvoorbeeld door de prijs van vliegtickets te verhogen of veelvliegers meer te laten betalen. Ook kan de toegang tot binnensteden worden beprijsd, zoals bijvoorbeeld in Venetië. Of simpelweg door hogere toeristenbelasting.
Er kleeft echter een groot nadeel aan beprijzen, zeker bij toerisme: het wordt al snel als onrechtvaardig gezien. Wie pakt me mijn ene vliegvakantie af? Om die reden is normeren of rantsoeneren wellicht beter. Gewoon, minder vliegtuigen laten opstijgen, cruiseschepen minder aanlegplekken geven, minder accommodaties (zoals gebeurt met de beperking van Airbnb in sommige steden), krappere openingstijden. Als niet langer alles kan, verschuift er wellicht iets in wat we normaal zijn gaan vinden. 
<blockquote>Wie pakt me mijn ene vliegvakantie af? Om die reden is normeren of rantsoeneren wellicht beter.</blockquote>
En natuurlijk kunnen we mensen verleiden tot gedragsverandering. Een staycation als aanlokkelijk alternatief, net als tijdens corona. Maar nu blijken de verlokkingen groot, onder aanvoering van de marketingkracht van touroperators en de verleidingen die we zien op sociale media. Ik maak me dan ook geen enkele illusie dat dit pleidooi op enthousiasme van vakantiegangers of de toeristenbranche kan rekenen. Wel van bewoners van toeristische gebieden. En de natuur. Toch denk ik dat we er aan zullen moeten. Een vakantierantsoen is uiteindelijk een kwestie van burgerlijk fatsoen.

Vakantierantsoen

Zo zie je ze, en zo zie je ze niet.
Tina Nijkamp was de eerste die het vorige maandag opmerkte: geen van de AVROTROS-programma’s waar Ali B aan had meegewerkt was nog te bekijken op NPO Start. Een aflevering van Ali B en de Muziekkaravaan met zangeres Ellen ten Damme was (in overleg met de zangeres) eerder al offline gehaald – verder waren de AVROTROS-avonturen van de rapper tot voor kort nog gewoon online terug te zien. Maar Nijkamp had het de maandagochtend na B’s veroordeling maar weer even gecheckt, vertelde ze in haar onvolprezen dagelijkse podcast Tina’s TV-update (alleen al vanwege de naam onmisbaar in het podcastlandschap), en nu was die hele karavaan toch echt verdwenen. Net als het programma Ali B en de veertig wensen en de volle zes seizoenen van Ali B op volle toeren – allemaal weg. ‘Ali B is dus uitgewist uit de televisiegeschiedenis,’ concludeerde Nijkamp. En toen nog eventjes monter, geheel op z’n Nijkamps: ‘… en dat lijkt me ook meer dan terecht, moet ik heel eerlijk zeggen.’
‘Ik vind het heel goed hoor, dat er heel veel aandacht is voor de slachtoffers’, zei de Volkskrant-hoofdredacteur Pieter Klok een dag later op radio 1 – ‘máár…’
Tegen die tijd had een woordvoerder van de AVROTROS bevestigd dat de programma’s inderdaad waren verwijderd, zodat kijkers ‘niet ongevraagd programma’s met Ali B op de online platforms tegenkomen’. Een dienst aan de kijker dus. Maar Klok had moeite met de verwijderdrift, liet hij die dinsdagochtend weten in de radiorubriek Het Mediaforum: hoewel hij begreep dat dit een verdienste was aan slachtoffers, achtte hij het ‘voor de historie’ toch belangrijk ‘dat je dingen gewoon laat bestaan’. Bovendien zag hij nog een andere betekenis in de verwijderde beelden: dit was de zoveelste straf voor Ali B.
<blockquote>Of Ali B inderdaad kan vergeten ‘dat hij ooit nog iets kan doen’, moet nog blijken.</blockquote>
Allereerst was er de tweejarige gevangenisstraf van de rechter – ‘zoals wij ook zouden krijgen als we dit hadden gedaan,’ zei Klok; ‘prima’. Dan was er de publieke straf: ‘Waarschijnlijk ligt je gezin aan puin, je wordt overal met de nek aangekeken, je voelt je niet meer op je gemak in Nederland… Daarvan kan je zeggen: nou ja, dat hoort bij de roem.’ Iets minder prima, leek in zijn stem door te klinken, maar in principe: prima.
Maar nu had Klok dus een derde straf gesignaleerd – ‘Al je werk wordt verwijderd, je krijgt een beroepsverbod, je kunt het vergeten dat je ooit nog iets kunt doen’ – en daarmee ging het geheel toch wel erg rap richting niet-prima. ‘Het zijn bij elkaar opgeteld best wel veel straffen aan het worden voor mensen die beroemd zijn (en letterlijk net zijn veroordeeld voor aanranding en verkrachting, red.)’, vond Klok. ‘En dan kan je zeggen: dat moet nou eenmaal, want het belangrijkste is de symboolwerking, enzovoorts – dat zie ik allemaal wel. Maar ik denk tóch dat het goed is om op enig moment de discussie te voeren: is er ook een soort einde aan een straf? Dat we zeggen: dit vinden we bij elkaar opgeteld echt wel genoeg. En dat er ook nog iets als vergeving is.’
<h5>een snel dalende lijn</h5>
Ook de luisteraar thuis kon tijdens het volgen van die redenering een snel dalende lijn van ‘prima’ naar ‘niet-prima’ ervaren. Dat zou je gerust zonde kunnen noemen: er vallen ingewikkelde en belangrijke discussies te voeren over de vragen of, wanneer en met welk doel je iemand met terugwerkende kracht een podium ontneemt. In het geval van de aflevering met Ellen ten Damme voelt verwijderen bijvoorbeeld als een empathisch en rechtvaardig besluit. Maar met het verwijderen van alle programma’s van de nu veroordeelde rapper maak je niet ongedaan wat er is gebeurd. Je zou kunnen beargumenteren dat het júíst belangrijk is om materiaal online te laten staan, desnoods met uitgebreide disclaimers, zodat we ons – als kijkers en als makers – ervan bewust blijven hoe lang misbruikers weg kunnen komen met wat ze doen, vaak zonder dat dat aan ze valt af te lezen.
<div class="info-box">
<h5>VRIJ NEDERLAND VERNIEUWT</h5>
Er gaat veel veranderen bij Vrij Nederland. Zo gaan we de redactie uitbreiden, de website en het blad opnieuw vormgeven en ons meer richten op onze oorspronkelijke missie. Benieuwd? Lees <a href="https://www.vn.nl/vrij-nederland-vernieuwt/">hier</a> meer!
</div>
Maar daar lag de focus die dinsdagochtend niet. Die lag bij de vraag of een voorheen invloedrijke mediafiguur die (ik herhaal het maar even) nog geen week was veroordeeld voor aanranding en verkrachting niet ‘disproportioneel’ werd gestraft, en wanneer we potentieel eens konden overgaan tot vergiffenis. Vreemd: in een medialandschap waarin Johan ‘de kaars’ Derksen doodleuk voor een enorm publiek programma’s kan blijven maken na op live televisie te hebben verteld dat hij eens een bewusteloze dronken vrouw heeft gepenetreerd met een kaars, lijkt ‘we zijn niet vergevingsgezind genoeg’ me geen valide punt van zorg. Niet als het aankomt op het ongewenst binnendringen van slaapkamers en lichamen.
Of Ali B inderdaad kan vergeten ‘dat hij ooit nog iets kan doen’, moet nog blijken. Als hij eenmaal zijn straf heeft uitgezeten zal er vast wel een plek zijn waar hij aan de bak komt – zoals het er nu uitziet zal het alleen geen functie worden die hem ondanks alles opnieuw in de spotlight plaatst. Dat lijkt me niet disproportioneel. Dat lijkt me gewoon meer dan terecht, moet ik heel eerlijk zeggen.

Circulariekoek: het ruikt en klinkt als circulaire economie

De toekomst kan geen vlucht naar het verleden zijn

Vakantierantsoen

Te veel geld in handen van één persoon is nooit goed

Ali B. komt wel weer aan de bak

De toekomst kan geen vlucht naar het verleden zijn

Te veel geld in handen van één persoon is nooit goed

Vakantierantsoen

Ali B. komt wel weer aan de bak