Staatsrechtgeleerde Luc Verhey over het snuffelkabinet
Na een langdurige afwezigheid in Den Haag verschenen de bewindslieden deze week voor het eerst weer op het publieke toneel. In een praatprogramma, niet in de Tweede Kamer. En de Kamer protesteerde niet. &#8216;Het heeft me verwonderd en ook verontrust,&#8217; zegt staatsrechtgeleerde Luc Verhey over dit tafereel. Zowel de keuze van Balkenende IV om de tv-kijkers de primeur te gunnen van de resultaten van de 100-dagentoer, als het stilzwijgen van de hele Kamer over deze gang van zaken, toont volgens Verhey dat politici het tegenwoordig vanzelfsprekend vinden om burgers als eersten bij hun aangelegenheden te betrekken. Dat is niet onbegrijpelijk na de onvrede die Pim Fortuyn zichtbaar maakte over politici die zich in een technocratisch universum van de burgers hadden afgesloten. Maar daarmee is het nog niet juist, meent Verhey.
Alleen nestor Bas van der Vlies (SGP) had blijkens zijn kritische vragen door dat de Kamer zich de kaas van het brood liet eten. Verhey ziet het als een symptoom van de geleidelijke uitholling van de zelfstandige positie van de volksvertegenwoordiging. &#8216;Het kabinet zit bij Knevel &#038; Van den Brink als een voetbalteam dat net de beker heeft gewonnen. Dat past in de tendens dat ministers zich meer en meer bekommeren om hun beeldvorming bij de kiezers en minder om hun verantwoordingsplicht jegens de Kamer.&#8217;
Verhey, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit van Maastricht, signaleert twee &#8216;misverstanden over onze democratie&#8217; waardoor regering en volksvertegenwoordiging in al hun doen en laten het oog op de kiezers gericht houden, ten koste van hun eigen, specifieke rol. Het eerste misverstand is dat een democratie beter is naarmate burgers meer zeggenschap hebben. Het tweede dat een democratie beter is naarmate zij transparanter is.
&#8216;De politiek kan niet zonder een eigen domein met zijn eigen regels, verhoudingen en cultuur. Dat domein moet afgescheiden zijn van burgers en er tegelijkertijd mee zijn verbonden. In het eigen domein heeft de politiek de verantwoordelijkheid om haar afwegingen te maken, om deze vervolgens uit te dragen naar de samenleving.&#8217;
Verhey zoekt de grond van de scheef­getrokken verhoudingen in doorgeschoten gelijkheidsdenken, terwijl democratie alleen goed kan functioneren als er een afstand is tussen kiezers en gekozenen. De veelbekritiseerde kloof is geen manco, maar juist een kenmerk van een democratisch staatsbestel.
De Franse Verlichtingsfilosoof Montes-quieu leerde al dat het gelijkheidsbeginsel in zijn extreme vorm de democratie aantast: dat gebeurt als iedereen gelijk wil zijn aan degene die hij kiest om het gezag over hem uit te oefenen. Verhey: &#8216;Je ziet de sporen van een extreme geest van gelijkheid in alle geledingen van de samenleving. Aan tafel in praatprogramma&#8217;s praten politici mee over allerlei ditjes en datjes en laten ze zich door Jan en alleman schofferen. Ze lijken zich niet of onvoldoende te realiseren dat ze zo zelf het gezag ondermijnen dat voor de vervulling van hun ambt onmisbaar is.&#8217;
In de kennelijke hoop goede kijkcijfers te boeken, verliezen politici uit het oog dat ze een andere positie bekleden dan hun kiezers, met andere verantwoordelijkheden en taken. &#8216;In onze representatieve democratie hebben wij, burgers, een volksvertegenwoordiging gekozen om te doen waar we zelf de tijd, noch de kennis of kunde voor hebben: bindende besluiten nemen na een afweging van al onze tegenstrijdige belangen. Van ons mag je niet verwachten dat we de samenhang zien tussen al die verschillende aspecten die politici bij hun besluiten moeten betrekken. Dan is het toch buitengewoon ergerniswekkend als de politici hun taken telkens weer terugschuiven naar de burgers? Dan doen ze hun werk niet goed.&#8217;
Verhey doelt op allerlei halve en hele vormen van directe democratie die de afgelopen jaren zijn beproefd. &#8216;Zoals het referendum over de EU-grondwet of dat Burgerforum dat voorstellen voor een nieuw kiesstelsel moest doen. Zeer bedenkelijk. Wij kiezen toch een volksvertegenwoordiging om namens ons de regering te controleren en besluiten te nemen? Het bestuur van het land vergt een eigen deskundigheid. We hebben een probleem als de deskundigen zélf dat niet onderkennen en macht die hun toebehoort laten weglekken, naar de burgers, naar de media, naar de regering. Het is een misvatting dat democratie inhoudt dat de kiezers zo veel mogelijk zeggenschap moeten hebben. Democratie is óók een methode om te komen tot relatief goede besluiten, waarin de wetgever rekening houdt met minderheden en met fundamentele rechten van individuen. Juist dat soort vereisten kunnen in het gedrang komen bij directe zeggenschap van burgers. Bij gebrek aan tijd, kennis en kunde is het alleen al praktisch gezien te veel gevraagd van de kiezers om met al die aspecten rekening te houden. Dan zit je al gauw in de situatie dat de stem van de meerderheid de enige stem is die in de besluiten doorklinkt.&#8217;
Verhey voegt zich een in koor van opinie­makers die de representatieve democratie omarmen als het beste systeem om deskundigheid en rechtvaardigheid in de besluitvorming te paren aan medebewind van de burgers. Naast de vice-president van de Raad van State Herman Tjeenk Willink, voegde minister Donner zich onlangs in zijn Thorbeckelezing in dat koor. De directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, Paul Schnabel, bepleitte zelfs de terugkeer van de regent.
Ook de herontdekking van het nut van de binnenkamer, ten tijde van de kabinetsformatie, bevestigt dat de politiek niet zonder een autonoom domein kan. Verhey: &#8216;Transparantie, totale openheid, lijkt het toppunt van democratie, maar gaat ten koste van dat noodzakelijke eigen domein. Een kabinet moet binnenskamers vrijuit kunnen spreken, anders kan het geen enkel besluit nemen. Dat begrijpt iedereen, en toch gaat tot dusver slechts een enkeling in tegen de roep om transparantie. Ook dat heeft volgens mij te maken met gebrek aan zelfvertrouwen van politici. Ze zijn bang om kiezers kwijt te raken met een impopulair verhaal over de noodzaak van de binnenkamer. De media zetten politici onder constante, zware druk om over alles open en transparant te zijn. Dan moet een politicus die er anders over denkt stevig in zijn schoenen staan.&#8217;
Verhey verwacht dat een cultuuromslag lastig zal zijn. &#8216;Die cultuur van gelijkheid is zó diep in het maatschappelijk leven doorgedrongen. Daarom is het belangrijk discussies als deze te blijven voeren en politici, commentatoren, journalisten hardop te laten nadenken over de rol die zij hebben te spelen. De Nederlandse politiek heeft zich met het EU-referendum nodeloos in de problemen gebracht. Het is goed dat dit weer eens hardop kan worden gezegd en misverstanden over democratie weer bespreekbaar zijn zonder dat direct wordt gezegd dat je ondemocratisch bent.&#8217;
In de tourbus
Het verstrijken van de eerste honderd dagen van een regeerperiode is gewoonlijk een mooi moment om een minister, een premier of een kabinet de maat te nemen. Na een maand of drie begint meestal wel duidelijk te worden wat er van het nieuwe beleid terechtkomt, welke tegenkrachten het oproept, en hoe het verder zou kunnen gaan. Zo niet met het jongste kabinet-Balkenende. De nieuwe ploeg heeft de afgelopen maanden nog helemaal niets tot stand gebracht, behalve dan de ‘dialoog met de samenleving’. En dat was ook de bedoeling. Na jaren van Haagse ‘daadkracht’ en maatschappelijke polarisatie wil het kabinet weer luisteren naar de burger. In de maanden voor de verkiezingen werd premier Balkenende nog beschimpt vanwege zijn ‘autistische’ hervormingsbeleid. Maar begin maart meldde hij in de nieuwe regeringsverklaring: ‘Beleid dat in dialoog tot stand komt, is beter uitvoerbaar en krachtiger dan beleid dat op de Haagse tekentafel wordt ontworpen.’
Het klonk als een bekering. En de bewindslieden trokken het land in. Onderwijsminister Plasterk ging biologieles geven op het mbo. Piet Hein Donner en Ahmed Aboutaleb, minister en staatssecretaris van Sociale Zaken, bezochten op een van hun ‘dialoogdagen’ een diaconaal centrum in Leiden, de schuldhulpverlening in Delft en een voedselbank in Den Haag. Minister Eurlings van Verkeer en Waterstaat hield ‘spreekuur’ op het Centraal Station in Utrecht. Landbouwminister Gerda Verburg begaf zich op rubberlaarzen naar landbouwbedrijven en natuurgebieden. Verreweg de ijverigste reizigers bleken André Rouvoet, minister van Jeugd en Gezin, en Ella Vogelaar, minister van Wonen, Wijken en Integratie. Rouvoet, die geen eigen ministerie heeft, zat een aanzienlijk deel van de afgelopen maanden in zijn tourbus, op weg van het ene jongerencentrum naar het andere. Ella Vogelaar is een heel eind op streek met het bezoeken van alle veertig door haar benoemde probleemwijken die tot prachtwijken moeten worden omgetoverd. Onder het motto ‘Samen buurten, samen binden’ bleef ze zelfs een nachtje logeren in de Rotterdamse wijk Hillesluis. De talloze gesprekken en bezoeken worden door Jack de Vries, campagneleider, spindoctor en vertrouweling van Jan Peter Balkenende achter de schermen begeleid en gestructureerd. Sinds begin april is hij bij Algemene Zaken bezig het ‘interdepartementaal overleg’ en de ‘ambtelijke voorbereiding van het beleidsprogramma’ tijdens de honderd dagen in goede banen te leiden. Intussen ligt de Haagse besluitvorming al maanden vrijwel stil, tot ergernis van de Kamer. Oppositieleiders Mark Rutte (VVD) en Alexander Pechtold (D66) roepen al een tijdje in koor dat de volksvertegenwoordiging buitenspel staat door het ‘rondreizend praatcircus’ van het kabinet.
Soortgelijke kritiek is er ook op de ‘publicitaire afsluiting’ van de honderd dagen in de Utrechtse Jaarbeurs, afgelopen maandag. Het kabinet sprak daar met 250 ‘gewone burgers’, en liet zich vervolgens interviewen in een speciale aflevering van het EO-programma Knevel &#038; Van den Brink. Eerst op tv, dan pas in de Tweede Kamer: is publiciteit voor dit kabinet belangrijker dan verantwoording afleggen aan het parlement?
Op 14 juni presenteert het kabinet het langverwachte beleidsprogramma. En dan begint het zomerreces. In september kan het regeren eindelijk beginnen.
Thijs Broer