Reportage / Cordon sanitaire voor de PVV?

In het bedompte cafélokaal van het Vlaams Belang in de Antwerpse Van Maerlantstraat huilen de kinderen van vermoeidheid, hun moeders sussen hen achteloos, hun vaders bestellen drank aan de tap. Het is elf uur ‘s avonds, zondag 7 juni 2009. Het gedrag van de achterban markeert het einde van een dag die geboekstaafd staat als ‘de historische nederlaag van het Vlaams Belang’. Die dag heeft de partij ten opzichte van de vorige Vlaamse en Europese parlementsverkiezingen in 2004 een derde van haar kiezers verloren. In het café zitten enkele tientallen mensen van allerlei allooi. De een zegt dat hij op het Vlaams Belang heeft gestemd omdat hij ‘die migranten beu is’. De ander omdat hij een echte Vlaams nationalist is en niet kan verdragen hoe andere partijen die het gedachtengoed van het Vlaams nationalisme uitdragen ‘toch maar meeheulen met de macht’. Eentje draagt de hamer van Thor rond zijn nek, verwijzend naar een beladen geschiedenis.

Dat er verdeeldheid heerst binnen de partij wordt maar al te duidelijk. Er wordt geroddeld over het controversiële vrouwelijke boegbeeld van de partij, Marie-Rose Morel. Men spreekt over de nieuwe voorzitter: ‘Is hij te braaf?’ – ‘Geen koppensnellerij vandaag!’ ‘We moeten weer brutaal uit de hoek durven komen,’ zeggen ze. Zoals Filip Dewinter doet met uitspraken als: ‘Waar zit de poen van uw pensioen? In de zakken van Mohammed.’

Een gesis zwelt aan, ssst. Dewinter komt binnen. Voor iedereen het teken om ‘Eigen volk eerst. Eigen volk eerst,’ te scanderen.

Dewinter steekt zijn vuist omhoog. ‘We hebben slaag gekregen, maar onze ruggengraat is niet gebroken,’ roept hij. Zijn kiezers roepen niets terug. Hun vingers kraken in hun vuist. ‘De overwinning heeft vele vaders, de nederlaag is een wees,’ zegt Dewinter. Twee dagen eerder heeft hij Geert Wilders, in wie hij zichzelf als provocateur herkent, nog opgebeld om hem te feliciteren met zijn overwinning bij de Europese verkiezingen. Hij verspreidde zijn woorden in een persbericht: ‘Wilders is een moedig man die tegen de stroom oproeit. Ondanks de bedreigingen en de pogingen om zijn partij onderuit te halen, gaat hij in verzet tegen het politiek correcte denken en de multicultuur.’ Even daarvoor had hij nog aan journalist Rinke van den Brink gezegd: ‘Ik hoop dat Wilders zich niet laat verleiden tot regeringsdeelname, want dan knijpen ze hem dood.’

Geen woord van troost is er die zondag van Wilders naar Dewinter gekomen. Ze hebben wel eens contact, zegt Dewinter. Dewinter en consorten dromen ervan om samen op Europees vlak een rechts front te vormen. ‘Maar ik begrijp dat Geert nu eerst op veilig speelt in zijn streven naar een overwinning op nationaal vlak en zich gedeisd houdt.’

Zich gedeisd houden, dat wil Dewinter nu zeker niet meer. ‘Er zijn nu meer partijen die in onze vijver vissen.’ Hij bedoelt de vijver van het nationalisme, de islamofobie en het rechtse populisme. In die vijver wil hij best wat stenen gooien. ‘We moeten het verschil blijven maken. Thema’s die wij beklemtoond hebben, nog aandikken.’

Hoe anders is de sfeer hier nu in vergelijking met de dag van de historische overwinning bij de verkiezingen in 2004. Toen haalde de partij 24,1 procent van de stemmen. Nu nog 15,3 procent. ‘You’ll never walk alone,’ klonk toen in café De Solsleutel in Deurne. Het café was te klein om de overwinning te vieren. Toen riep Dewinter: ‘We zullen als een feniks uit het zonnevuur herrijzen.’ Frank Vanhecke, de intussen opzij gezette partijvoorzitter, bestempelde in zijn overwinningsspeech zijn kiezers als rechtvaardige rechters. In een arrest van het Gentse hof van beroep was het Vlaams Blok veroordeeld wegens het overtreden van de racismewet. ‘Maar de kiezers hebben ons vrijgesproken.’ En hij had het over het cordon sanitaire: ‘Het opent de weg naar een volgende verkiezingsoverwinning van het Vlaams Blok.’ De scherpe kantjes van de partij waren er in de aanloop naar de verkiezingen van 2004 af gevijld, de bokshandschoen – jaren het beeld van de partij – werd een gemanicuurde hand. De partij veranderde noodgewongen van naam en werd Vlaams Belang. ‘We moeten onszelf blijven en geen angst hebben van onze schaduw,’ zegt een verslagen Dewinter nu. De feniks herrees niet. Het cordon opende geen weg.

De vader van het cordon sanitaire

Het cordon was geen uitvinding van intellectuelen. Het was een principe dat politici in het leven riepen. De geestelijke vader van het Belgische cordon sanitaire was Jos Geysels, de toenmalige partijsecretaris en politiek secretaris van de Vlaamse groenen. ‘Over het cordon sanitaire bestaan heel wat misverstanden,’ zegt hij. Het is geen kant en klaar exportproduct. ‘Er is een duidelijk verschil tussen het Vlaams Belang en rechts populistische partijen. Vlaams Belang situeert zich in een nationalistische traditie in Vlaanderen, het is geen eenmanspartij en uitzonderlijk goed georganiseerd.’

De eerste versie van het cordon sanitaire kwam er ruim twintig jaar geleden. Na heel wat discussies binnen de politieke partijen ondertekenden de voorzitters van de grote politieke partijen op 10 mei 1989 een korte tekst die de essentie van het cordon ietwat ambtelijk uiteenzet: ‘Met dit protocol verbinden we ons ertoe geen politieke akkoorden af te sluiten of afspraken te maken met het Vlaams Blok, noch in het kader van democratisch verkozen organen op gemeentelijk, provinciaal, gewestelijk, nationaal en Europees niveau, noch in het kader van verkiezingen voor de genoemde niveaus.’ De motivatie was duidelijk: ‘Het Vlaams Blok miskent in haar programma en politieke praktijk de fundamentele democratische uitgangspunten en daarmee verbonden menselijke grondrechten.’

Om even terug in die tijdgeest te komen: in 1989 duwde Filip Dewinter Vlaamse scholieren pamfletten in handen ‘tegen de linkse indoctrinatie op school’. ‘Wie al dan niet democraat of racist is, wordt bepaald door een select clubje leraars. Stuur ons feiten en gegevens (desnoods anoniem) wanneer schooldirecties en leraars hun boekje te buiten gaan.’ Schrijver Tom Lanoye riep iedereen in Humo op fictieve brieven te versturen.

Zwarte zondag

Het kiesvolk zag het anders. Op zondag 24 november 1991 bracht een op de vier Antwerpenaren bij de parlementsverkiezingen zijn stem uit op het Vlaams Blok.

‘De toestand is te ernstig om hem over te laten aan de machtsstructuren die zelf hebben bijgedragen tot de verzieking. Verantwoordelijke burgers kunnen iets doen om die maatschappelijke verwording tegen te gaan die oorzaak is van onverdraagzaamheid, vreemdelingenhaat, sociale uitsluiting, angst en onzekerheid.’ Zo luidde een oproep in 1991 van enkele intellectuelen en mensen uit het middenveld. Tom Lanoye werd een van de iniatiefnemers. Er werden opiniestukken geschreven, acties georganiseerd tegen het racisme, oproepen gelanceerd voor het cordon sanitaire. Er ontstond een beweging die Charta ’91 heette. ‘Het leek toen ondraaglijk niets te doen,’ zegt schrijfster Kristien Hemmerechts, die zich er ook bij aansloot. ‘Het Vlaams Belang van nu is iets anders dan het Vlaams Blok van toen. Zij hadden in die jaren een extremistisch, provocerend zeventigpuntenprogramma om migranten het land uit te sturen. Het was een normale eis dat je als intellectueel een heel ferm standpunt innam. We vonden het logischer om dat met verschillende mensen samen te doen.’ Hugo Claus was de bedenker van de slogan van de beweging: ‘Tot het onzalige tij gekeerd is.’

Er was veel geduld voor nodig. Na de overwinning van het Vlaams Blok in 2004 keek men bang uit naar de gemeenteraadsverkiezingen in 2006. Opnieuw werden er grote acties georganiseerd door de culturele en intellectuele elite. Tom Barman, de frontman van de popgroep dEUS, verzamelde samen met zanger Arno een groot aantal artiesten, van Clouseau tot Helmut Lotti, voor een reeks concerten ‘voor verdraagzaamheid en tegen racisme’. Meer dan honderdduizend mensen toonden zich solidair om de opkomst van het Vlaams Belang te stuiten.

In oktober 2006 kreeg de Antwerpse socialistische burgemeester Patrick Janssens meer voorkeurstemmen dan Filip Dewinter van Vlaams Belang. Na het bekend worden van de eerste nederlaag van het Vlaams Belang zat Tom Lanoye samen met Claus en enkele metgezellen van Charta op de Grote Markt van Antwerpen feest te vieren. ‘Dit is de eerste kras op het koetswerk.’ En: ‘Het onzalige tij was gekeerd.’ Acteur Jan Decleir en Tom Barman kwamen erbij zitten. Ze zongen samen een oud volkslied: ‘De Winter is verghangen.’

‘De nederlaag van het Vlaams Belang bij de jongste verkiezingen is gigantisch. Het is verwonderlijk dat in Nederland de opgang van het Vlaams Belang bijzonder goed gevolgd is, maar de neergang van de partij nu nauwelijks een letter waard blijkt,’ zegt Tom Lanoye. Zeker nu het concept ‘cordon sanitaire’ ook in Nederland opduikt in verband mte Geert Wilders’ PVV. ‘Iedereen moet nu toch objectief vaststellen dat de hoofdbedoeling van het cordon vervuld is. Het Vlaams Belang is in al die jaren in geen enkele coalitie betrokken geweest. De bijkomende bedoeling: de kiezers van het Vlaams Belang ontmoedigen, noem ik trouwens ook geslaagd.’

Hij oppert er een these bij. ‘Het cordon sanitaire is in Vlaanderen geformuleerd door links, maar uitgevoerd door rechts en centrum-rechts. Men heeft de linkse partijen altijd verweten dat zij het cordon installeerden omdat dat in hun voordeel zou zijn. Maar de christen-democraten en de liberalen wisten goed dat als zij zouden hebben samengewerkt met het Vlaams Belang, een bepaald deel van hun aanhang dat niet getolereerd zou hebben. Hun partijen zouden daarop gesplitst zijn.’

Dat had te maken met de geschiedenis van het Vlaams Belang. ‘Het is gegroeid uit collaboratiemiddens en tolereert tot vandaag aan de top Holocaustontkenners. Dat maakt een vergelijking met de partij van Wilders onmogelijk, evenals het feit dat Vlaams Belang opkomt voor een separatisme: een republiek Vlaanderen, te realiseren na een desnoods eenzijdige afscheiding. ‘België splitsen, zeker zo extremistisch, daar heeft het bedrijfsleven het moeilijk mee. En uiteindelijk “het Vlaamse volk” zelf ook.’

Was de steun van de burgerbeweging Charta ’91 aan het cordon sanitaire wel nodig? Heeft de Nederlandse minister Guusje ter Horst gelijk als ze zegt dat de elite in Nederland nu maar eens in opstand moet komen? ‘Wij hebben hooguit een parcours en een project geformuleerd. Dat parcours bleek samen te vallen met dat van de politieke top en het bedrijfsleven. De politiek kan van intellectuelen niet eisen dat zij maatschappelijke problemen oplossen. Zij kunnen hoogstens pogen analyses te maken en projecten te bedenken. Vervolgens kan de politiek daar iets mee aanvangen. Of niet.’

‘Vader van het cordon sanitaire’ Jos Geysels wil na al die jaren wel een balans opmaken: ‘Het cordon wordt overschat. Er wordt een reikwijdte aan gegeven die het niet heeft. Zeker in het buitenland en vooral in Nederland. Het cordon bepaalt niet dat de politieke discussie met extreem-rechts best vermeden wordt of dat de problemen die deze partijen aankaarten verzwegen moeten worden. Wél dat er niet kan samengewerkt worden met een partij die wegens structureel racisme veroordeeld is.’ Er werd ook te veel van verwacht, geeft hij toe. Het cordon kan niet beschouwd worden als de ultieme strategie om de electorale opgang van extreem-rechts tegen te houden. Vele verkiezingsuitslagen van het Vlaams Belang in het verleden wezen op het tegendeel. Pas na twintig jaar cordon kan men echt spreken van ‘het keren van het tij’.

Het meest onderschatte aspect van het cordon noemt hij de motivatie die eraan ten grondslag ligt. ‘Het is de uitspraak van democraten dat ze ondanks hun meningsverschillen over één zaak niet van mening verschillen: dat je niet slordig omspringt met de fundamenten van de democratie. In de politiek moet je soepel zijn, maar als het om de democratie gaat blijft enige halsstarrigheid noodzakelijk. Verkiezingen kán je winnen of verliezen. De democratie mág je nooit verliezen.’

De verdeelde opiniemakers

De intellectuele elite heeft in België samen met de politieke elite het cordon gedragen, zegt Yves Desmet, politiek hoofdredacteur van de krant De Morgen. Opiniemakers waren het er in die twee decennia lang niet altijd over eens of het wel een ‘nuttig instrument’ was. Desmet heeft het cordon altijd als een ethisch standpunt gezien: ‘In strategisch opzicht was het eerder een geschenk voor het Vlaams Belang. Sommige kiezers vonden het ondemocratisch en stemden uit protest voor het Vlaams Belang. Maar als je het volhoudt, begint vroeg of laat de absolute nutteloosheid van die partij te wegen op de kiezers. Mits je geduld hebt, is het een werkzaam middel.’

In 2004 werd er een rechtszaak wegens racisme tegen het Vlaams Blok aangespannen, dat leidde tot de nooit eerder geziene verkiezingsoverwinning. Desmet: ‘Een aantal intellectuelen geloofde dat zo’n veroordeling bij het volk een schuldgevoel met zich mee zou brengen. Zo werkt het niet.’

Rik Van Cauwelaert, directeur van het weekblad Knack, noemt het cordon ‘een totaal overbodig wapen dat het Vlaams Belang versterkt heeft’. ‘Je moet als intellectueel en als politieke partij sterk genoeg staan om de confrontatie met de tegenstander aan te gaan. Men moet het contact bewaren. Het klopt dat men met Hitler niet aan tafel gaat zitten, maar ik wil wel weten wat Hitler denkt.’

Toon aan dat er met die mensen niet te regeren valt, is de mening van Van Cauwelaert: ‘De Lijst Pim Fortuyn is snel in elkaar gestort. Gewoon omdat bleek dat er niet mee te regeren viel. Je kan vrij makkelijk aantonen dat het populistische geleuter van Filip Dewinter of van Geert Wilders onuitvoerbaar is. Daar hoef je geen cordon sanitaire voor af te kondigen.’

Hij merkt op dat de intellectuele elite in Vlaanderen heel anders reageert dan in Nederland. ‘De houding van de Nederlandse intellectuele wereld is veel gespletener dan hier. Een deel van hen verdedigt Wilders zoals ze ook Fortuyn hebben verdedigd. Ik heb hier geen stemmen gehoord van vooraanstaande academici die zeggen: “We moeten eens met Dewinter gaan regeren.”‘

Ook Yves Desmet kijkt met verbazing naar de intellectuele elite in Nederland: ‘Nederland stond voor overleggen en een wat gezapige bestuurscultuur. Na de moord op Fortuyn en Van Gogh is de intellectuele elite alle pedalen kwijt geraakt. Ze verbranden wat ze vroeger aanbeden hebben. Opeens wordt het bon ton om anti-islamitisch te zijn. De intellectuele elite in Nederland lijkt mij niet lankmoedig, maar op drift.’

Geen slogans maar argumenten

‘Gebruik uw gezond verstand!’ luidt de oproep van de filosoof Etienne Vermeersch aan de Nederlandse elite. ‘Beoordeel uw eigen situatie op een adequate en correcte manier. Onderzoek eerst de zaken.’

De manier waarop Pim Fortuyn op een bepaald moment in Nederland is verketterd, vindt hij onverstandig. ‘Men heeft snel de neiging populisme te verketteren. Het populisme op zich is niet immoreel. Fortuyn had wel een aantal rechtse trekken, maar was niet iemand die men van nazisympathieën, noch van racistische sympathieën kon verdenken.’

Vermeersch is wel altijd een groot voorstander geweest van het cordon sanitaire tegen het Vlaams Belang: ‘Omdat het Vlaams Blok gegroeid is uit de neo-nazistische jongerenbeweging van Filip Dewinter. Hun lijfspreuk was: “Mijn eer heet trouw,” een lijfspreuk van de SS. Een partij die niets anders doet dan haat zaaien onder de mensen is volgens mij ethisch onaanvaardbaar.’

En dat het cordon ondemocratisch zou zijn, noemt hij onzin. ‘Het democratisch bestel zegt dat de mensen die een coalitie vormen, bepalen met wie ze willen samengaan. Als zij vooraf akkoord gaan dat ze nooit met het Vlaams Belang in een meerderheid zullen stappen, is dat hun keuze.’ Of het strategisch werkt of niet, noemt hij irrelevant: ‘Voor mij is het altijd een morele kwestie geweest en op morele kwesties geef je nooit toe. In Nederland zou men eerst duidelijk moeten kunnen omschrijven in welke mate de standpunten van Wilders fundamenteel immoreel zijn, racistisch of xenofoob of op een andere manier strijdig met de mensenrechten. Tegen de islam zijn is geen argument. Ik heb ook ooit geschreven dat geen enkele organisatie zo’n breed spoor van bloed door de geschiedenis heeft getrokken als het christendom. Als ik nu hetzelfde zou zeggen over de islam, zou men mij een islamofoob noemen.’

Een opstand van de intellectuele elite, zoals Ter Horst voorstelt? ‘Intellectuelen moeten grondig te werk gaan. Ze moeten het onderling oneens kunnen zijn en niemand verketteren omdat hij een andere mening heeft. Ze moeten die mening kunnen weerleggen: niet in de betekenis van “betwisten” die men bij veel journalisten vindt, maar echt: bewijzen dat die mening fout is. De intellectuele elite kan trouwens ook onnoemelijk dom zijn. In Frankrijk is ze na de Tweede Wereldoorlog eerst de communisten en daarna de maoïsten gevolgd. Met een totaal gebrek aan intellectuele ernst. Ze geloofden niet eens wat er in de Sovjet-Unie of het China van Mao werkelijk aan de hand was. De intellectuele elite moet vooral onderzoeken, nadenken en dan niet met slogans maar met solide argumenten werken.’

Eric Defoort, de voorzitter van de Vlaamse Volksbeweging, was begin jaren negentig een voorstander van het cordon, maar bedacht zich herhaaldelijk in de loop der jaren. Het cordon heeft gewerkt in die zin dat het de kiezer duidelijk maakte dat haar stem op onvruchtbare grond terecht kwam en meer nog: ‘Het werkte vooral bij de rekrutering van het politiek personeel binnen het Vlaams Belang. Men wist heel goed dat als men op een lijst van het Vlaams Belang ging staan, men een sociaal doodsvonnis tekende.’ Maar dikwijls heeft hij gedacht: ‘Het reële engagement van intellectuelen ligt in de slimme aanpak van de thema’s waar het Vlaams Belang op brute manier van groeit.’

Defoort: ‘Ik wil de Nederlanders niet voorstellen het cordon te installeren. Het is efficiënter vanuit progressief intellectuele hoek rustig met een stel thema’s om te gaan waar Wilders en consorten mee uitpakt. Maar veel intellectuelen hebben oogkleppen op. Ze worden schichtig als ze op een terrein terechtkomen van thema’s waar ze niet graag mee bezig zijn.’

Door tegenstanders van het cordon sanitaire wordt wel eens beweerd dat het cordon belangrijke thema’s uit het discussieplatform gehouden heeft. Publicist Geert van Istendael, altijd een groot voorstander van het cordon geweest, is het daar niet mee eens: ‘Niet het cordon sanitaire heeft de discussies over migranten vertraagd of verpest, maar wel de fascistische en racistische manier waarop het Vlaams Belang die problemen aan de kaak stelde. Men kon er niet meer op een serene manier over discussiëren.’

Er zijn in Vlaanderen ook intellectuelen die waarschuwen tegen de ‘kefferigheid’ van hun groep. De Vlaming Jan Blommaert, hoogleraar globalisatiestudies in Tilburg en hoofd van het studiecentrum voor de multiculturele samenleving Babylon: ‘Zelfs verstandige mensen volgen de mode als het op ideeën aankomt. Als je nu de vrees voor de islam wil voeden, kan je daar elke dag een nieuw boek over kopen. Er is zoveel nieuwe aanvoer van die islamofobe ideeën dat er door opiniemakers naar hartelust uit geput kan worden. Wat niemand in dit land doet, is een feitelijke analyse maken van hoe de zaken in werkelijkheid in elkaar zitten. Hoe leven onze moslims? Wat wordt er precies op vrijdag in de moskeeën gezegd? Geen mens die dat weet. Je krijgt er niet eens onderzoekskredieten voor. We zitten maar lukraak hypothesen te formuleren en ons daar vervolgens verschrikkelijk in op te winden.’

Blommaert kijkt met gemengde gevoelens terug op het cordon sanitaire. ‘Voor de Vlaamse intellectuelen heeft dat heel veel betekend. Toen is er een beweging van intellectuelen op gang gekomen die niet alleen heeft gereageerd tegen extreem rechts, maar ook ging nadenken over burgerschap. Het betekende een nieuwe adem voor de linkse intelligentsia in ons land.’ Over het cordon sanitaire zelf is hij veel weifelachtiger: ‘Het is het beste middel om iemand ideologisch dood te knijpen, maar in Vlaanderen heeft het nooit echt gewerkt omdat het zo lek was als een zeef. Men heeft alleen de partij en haar mandatarissen afgewezen, niet het gedachtengoed, want dat is in de loop der jaren in een of andere vorm bij de andere partijen binnengesijpeld.’

Kristien Hemmerechts: ‘Ik ben een Vlaams Blok-figuur als Marie-Rose Morel enorm dankbaar dat zij voor tweedracht binnen de partij heeft gezorgd. De sterkte van het Vlaams Belang is altijd haar eendracht geweest. Wat mij enorm kan ergeren aan de linkerzijde is dat daar zoveel versnippering is. Iedereen denkt iets anders en men gaat zeuren over elke punt en komma. Terwijl het Vlaams Belang zonder nuance in slogans denkt. Je krijgt ook een versnippering binnen de intelligentsia. Dat had je begin jaren negentig met Charta nog niet. Het is erg wat er nu in Nederland gebeurt. Men trekt ten strijde tegen de islam in naam van de waarden van de Verlichting en de vrije meningsuiting. Het zorgt voor een vreemde alliantie met extreem-rechts.’

De maagd en de wever

En hoe denken Vlaamse politici na twintig jaar cordon over het effect van de schutskring? Op 15 juli kwam het Vlaamse parlement samen om te discussiëren over het regeerakkoord. Bart Dewever heeft volgens analisten met zijn Vlaams-nationalistische partij N-VA veel stemmen van het Vlaams Belang weggekaapt. Hij heeft in het parlement een stoel naast Filip Dewinter.

Dewinter heeft vaak aan zijn mouw getrokken om met hem in zee te gaan. Dewever: ‘Ze presenteren zich als de mensen van het volk, alle andere politici zouden onbekwaam zijn, huichelaars. Ze lopen over de markt met vrouwen verkleed in een boerka, ze beschouwen de migranten als primitieven, ze roepen slogans als: “Waar zit de poen van uw pensioen, in de zakken van Mohammed.” Ik heb een afkeer van hun populistische stijl.’

Toen het Vlaams Blok in 2004 een kwart van de stemmen haalde bij de verkiezingen, zei men dat men de partij van binnenuit moest veranderen. Dewever: ‘Daar heb ik nooit in geloofd. Als je danst met de duivel, is het niet de duivel die verandert, maar verander je zelf.’

Eerst moet de duivel veranderen, dan pas dansen. ‘Ik heb geen probleem met het cordon sanitaire als men heel duidelijk kan aantonen welke standpunten van de partij buiten de democratische consensus liggen, waardoor het onmogelijk wordt compromissen te sluiten. Maar men moet ook regelmatig toetsten of die standpunten hetzelfde gebleven zijn.’ Toch vindt Dewever het gevaarlijk dat de linkerzijde ‘het als een evangelische waarheid is gaan beschouwen dat het cordon zal blijven bestaan’. In Vlaanderen heeft links volgens hem veertig jaar de cadans bepaald. ‘In Nederland waardeer ik Joost Zwagerman, een spijtoptant van links, die op zijn manier over migranten, onderwijs en normen en waarden durft te spreken. In Nederland is Theodore Dalrymple al een hype geworden. Wij hebben hier nog niet eens een spoor van dat soort debat, hoogstens een paar fakkels in de nacht. In Nederland is de elitaire consensus zich aan het herzetten. Liever een chaos die ergens toe leidt dan een reeks gestroomlijnde, versteende vaststellingen.’

Op politiek praktisch gebied geeft hij toe dat hij de vruchten geplukt heeft van het cordon: ‘De kiezer wil wel graag iets veranderd zien. Het Vlaams Belang kon door gebrek aan beleidsdeelname de handen schoon houden. Dewinter gebruikt altijd het beeld van de maagdelijkheid. Maar als je na dertig jaar nog met je maagdelijk uitpakt, ben je een verlepte, oude vrijster.’ Toch noemt hij het cordon ook de levensverzekering van het Vlaams Belang, omdat het haar behoedde voor deelname aan een moeilijk bestuur. ‘Het heeft hun een Robin Hood-imago cadeau gegeven.’

Buiten de lijntjes

Het is een soort kuisheidsgordel die aan vele kanten op slot zit. Dewever noemt het ‘een deur met sloten aan twee kanten’. Heel vaak heeft hij Dewinter horen roepen vanuit zijn toren van het gesloten slotkasteel: ‘Dewever doe de deur open!’ Dewever: ‘Als ik dat had gedaan, zou ik eerst zijn neergesabeld door de poortwachters van het cordon om daarna tot de vaststelling te moeten komen dat de deur ook nog aan de binnenkant op slot zat.’

‘Het is een uitputtingsslag geweest. Het cordon was een middel om ons politiek uit te hongeren,’ zegt Filip Dewinter, boegbeeld en fractievoorzitter van het Vlaams Belang in het Vlaamse parlement. Dewinter zelf noemt het cordon een tweesnijdend zwaard. ‘Het heeft ons lang electoraal vooruit geholpen. Wij waren als David die het tegen Goliath moest opnemen, dat imago heeft ons net zoals Wilders veel stemmen opgeleverd en ons macht gegeven. Maar na de gemeenteraadsverkiezingen in 2006 is het tij gekeerd en kregen we te maken met alle nadelige effecten van het cordon. Men heeft ons electoraal terug kunnen dringen. Dat was niet de oorspronkelijke bedoeling van het cordon sanitaire, maar is nu wel duidelijk een gevolg op de lange termijn. Het cordon heeft onze kiezers ontgoocheld. Ze raakten op ons uitgekeken omdat we toch niet aan de macht kwamen. Maar men vergeet dat men ook vanuit de oppositie sterke macht kan uitoefenen en zwaar kan doorwegen op de politieke agenda.’ Tijdens de zitting van het Vlaamse parlement verklaarde Dewinter ‘dat zijn partij wel buiten de lijntjes zou blijven kleuren’. Bart Dewever antwoordde daarop dat hij voor zo’n kleurpartij dan maar een meerderheid moest weten te vinden

Cordon sanitaire: ook in Nederland?

Dit voorjaar barstte in Nederland de discussie los over een cordon sanitaire tegen de PVV. Aanleiding was de opmerking van CDA-voorzitter Peter van Heeswijk dat zijn partij straks ‘geen enkele coalitie op voorhand’ zou uitsluiten. Dat werd in Den Haag opgevat als een handreiking aan Geert Wilders. Half mei reageerde Agnes Kant van de SP: haar partij zou ‘nooit’ in een coalitie met de PVV stappen. D66, GroenLinks, de ChristenUnie en de PvdA sloten kort daarop ook regeringsdeelname met de PVV uit. Reden voor Wilders om te spreken van een ‘links cordon sanitaire’ tegen zijn partij.

Maar vooralsnog zijn Wilders’ woorden vooral retoriek. Een ‘links cordon sanitaire’ bestaat immers niet. Het begrip cordon sanitaire veronderstelt dat alle partijen, van links tot rechts, meedoen. En hun afspraak liefst zwart op wit vastleggen, zoals in België. Maar in Nederland sluiten vooralsnog alleen individuele partijen samenwerking met de PVV uit. En hun verklaringen komen ook niet, zoals in België, voort uit een principiële verdediging van de democratie. Gezien de timing – vier weken voor de Europese verkiezingen – lagen er vooral electorale overwegingen ten grondslag.

CDA en VVD laten intussen nadrukkelijk de mogelijkheid open van een coalitie met Wilders. Tijdens het fractievoorzittersdebat op de avond van de Europese verkiezingen bleef VVD-leider Rutte tot vervelens toe benadrukken dat Wilders ‘niet buitengesloten’ moet worden. Het CDA heeft met zijn weigering afstand te nemen van Wilders averij opgelopen: in april zegde een prominent partijlid, de socioloog Anton Zijderveld, onder veel media-aandacht zijn lidmaatschap op.

Een echt cordon sanitaire vereist volledigheid. Dat zou betekenen dat partijen niet alleen landelijke regeringsdeelname met Wilders uitsluiten, maar ook samenwerking in de Tweede Kamer en eventueel op lokaal niveau. Dat gebeurde in de jaren ‘80 en ‘90 met de Centrumdemocraten van Hans Janmaat: het parlement liep leeg als hij het spreekgestoelte betrad en de media negeerden hem. Met Wilders is dit niet het geval: andere partijen steunen in de Kamer regelmatig PVV-moties en de meeste PVV’ers onderhouden uitstekende relaties met hun mede-volksvertegenwoordigers. Wie weet nemen CDA, VVD of Leefbaar na de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2010 vrolijk plaats in een college met de PVV. En als er één persoon is aan wie de pers aanhoudend aandacht besteedt, is het Geert Wilders.

De meeste politieke partijen verwerpen een Wilders-boycot met het argument ‘dat de PVV niets liever zou willen’. Uitsluiting, zo redeneren zij, geeft Wilders de kans om zichzelf nog verder in een slachtofferrol te manoeuvreren – en dat levert stemmen op. In de Volkskrant pleitte publicist Mohammed Benzakour er zelfs voor om Wilders het premierschap te gunnen: ‘Niemand anders dan premier Wilders zélf kan immers bewijzen dat hij niet de oplossing is.’

Maar er klinken ook andere geluiden. Onlangs promoveerde de politicoloog Joost van Spanje op een proefschrift over cordons sanitaires in West-Europa tijdens de afgelopen decennia, zoals die tegen de communistische partijen in Italië en Frankrijk. Zijn conclusie: op den duur verliezen uitgesloten partijen stemmen. Kiezers haken af, omdat ze het gevoel hebben dat hun stem geen zin heeft. Met één belangrijke kanttekening: het is een kwestie van lange adem. Mocht de gevestigde politiek alsnog de handen ineen willen slaan tegen de PVV, dan is er dus vooral één ding geboden: geduld.

Thijs Niemantsverdriet

Gerelateerd