<div class="wpg-element paragraph">
Door Lucette ter Borg en Anne Versloot
De jubilerende koningin Beatrix krijgt binnenkort het zeventiende-eeuwse stilleven ‘Vivat Oraenge’ van Jan Davidsz. de Heem aangeboden door het Nederlandse volk. Volgens de initiatiefnemers van het geschenk is deze De Heem een uitzonderlijk meesterwerk. Is dat zo? En: uit welke bijzondere privécollectie is het schilderij afkomstig?
Het schilderij Vivat Oraenge van de zeventiende-eeuwse Hollandse stillevenspecialist Jan Davidsz. de Heem, dat op 13 augustus van dit jaar door het Nederlandse volk aan koningin Beatrix wordt aangeboden ter gelegenheid van haar vijfentwintigjarig ambtsjubileum, is geruime tijd in bezit geweest van haar zuster prinses Christina. Het geschenk is een initiatief van de Vereniging Rembrandt, waarvan de koningin beschermvrouwe is.
Eind vorig jaar is de Vereniging Rembrandt een inzamelingsactie begonnen onder het Nederlandse volk om het aankoopbedrag van vijfhonderdduizend Engelse pond (circa 725.000 euro) voor deze ‘parel’ bij elkaar te krijgen. Het schilderij moet een ereplaats krijgen in museum paleis Het Loo in Apeldoorn, waar het voor publiek toegankelijk is.
Opmerkelijk is dat Vivat Oraenge al in 1983 in Nederlandse handen was. Jorge Guillermo, de toenmalige echtgenoot van prinses Christina, kocht het schilderij voor hun villa in Wassenaar voor een bedrag dat door experts nu wordt geschat op een tiende van de huidige prijs. Guillermo deed het doek in 1992 weer van de hand voor vierhonderdduizend pond. Tien procent van dit bedrag was commissie die de Londense kunsthandelaarJohnny van Haeften – dé handelaar in meesters uit de Gouden Eeuw – ontving. Het schilderij verdween via Van Haeften naar de particuliere collectie van een Zwitsers echtpaar.
Eind 2003 bood dit echtpaar het stilleven opnieuw aan Van Haeften aan. Frits Duparc, directeur van het Mauritshuis in Den Haag en tevens lid van de raad van adviseurs van de Vereniging Rembrandt, attendeerde Jan Maarten Boll, voorzitter van de Vereniging Rembrandt, op het schilderij.
‘Dit schilderij is zéér de moeite waard,’ zegt Boll trots. ‘Het ziet er voortreffelijk uit en is gemaakt door een van de grootste meesters van onze Gouden Eeuw. Ik ken geen schilderij waarin Oranje-geschiedenis en kunst zo prachtig samenvallen.’ Onder het motto ‘De koningin is er voor ons allemaal’ wordt het doek nu verworven dóór Nederland vóór Nederland – zo is de bedoeling.
Inderdaad, het stilleven van De Heem hing nog niet zo lang geleden bij Guillermo en Christina aan de muur. En inderdaad, het werd verkocht omdat de toenmalige eigenaar er niet langer prijs op stelde. Dat het nu voor veel geld weer terugkeert naar Nederland, is volgens Boll ‘helemáál niet raar’. ‘U moet dit geschenk niet zien als een cadeau aan de koningin,’ zegt Boll met klem, ‘maar als een cadeau ván onszelf áán onszelf.’
Prinses Christina trouwde in 1975 zonder toestemming van het Nederlandse parlement met de onbemiddelde Cubaanse vluchteling Guillermo, die de prinses in New York had leren kennen. Het echtpaar nam zijn intrek in de Eikenhorst in Wassenaar – de huidige villa van prins Willem-Alexander en prinses Máxima – en begon op grote schaal kunst en antiek te verzamelen. Vooral Guillermo, die zijn tijd verder vulde met het schrijven van teksten bij fotoboeken over Nederlandse kastelen en zijn vaderland Cuba, had de ambitie om van het landgoed een museum te maken.
Het huwelijk strandde in april 1996. De bezittingen van het tweetal, waaronder een grote collectie wijn, tuinbeelden, porselein, schilderijen, maar ook Hema-bestek, hun huwelijkschampagne en een reeks aardewerken KLM-huisjes werden eind 1996 bij Sotheby’s in Amsterdam geveild.
Het is geen geheim dat het al in 1991 niet meer boterde tussen Christina en Guillermo – en tussen koningin Beatrix en Guillermo al helemaal niet. Guillermo had het in die jaren niet meer zo op de Oranjes, denkt Boll. ‘En dit schilderij geeft blijk van een grote Oranje-gezindheid.’ Daarom vindt hij het logisch dat het schilderij terugkeert in de Nederlandse openbaarheid.
Vivat Oraenge is omstreeks 1670 geschilderd als politieke steunbetuiging aan het Huis van Oranje. Het schilderij, dat 63 bij 49 centimeter meet, toont een nis met glazen, oesters en een blauw porseleinen schaal met daarop een half geschilde, verschrompelde sinaasappel. Daarboven hangt aan een rode strik een tweede, glanzende sinaasappel. De oranjeappels staan symbool voor de Oranje-dynastie die in het Eerste Stadhouderloze Tijdperk in een benarde politieke situatie verkeerde. Onder, in een cartouche, staat het motto van het schilderij geschreven: ‘Vivat Oraenge’, ‘Lang leve Oranje’.
De Heem schilderde het doek in zijn late jaren, vermoedelijk in opdracht van een Utrechtse Oranjeklant. Het is een van de twee ‘historische’ stillevens – met een verwijzing naar het Oranjehuis – die De Heem heeft geschilderd. Het andere stilleven bevindt zich in de collectie van het Musée des Beaux-Arts in Lyon.
Bloem- en fruitstillevens van De Heem komen vrij regelmatig op veilingen. Christie’s en Sotheby’s verkochten de laatste twee jaar met enige regelmaat doeken en panelen in een prijscategorie die varieert van 64.000 tot – heel exceptioneel – 654.850 Engelse pond voor een stilleven bij Christie’s afgelopen december.
In de reguliere kunsthandel liggen de prijzen hoger. Zo verkocht de in Maastricht gevestigde Robert Noortman, een van de grootste handelaren in oude meesters, in 1993 een bloemstilleven van De Heem aan het Mauritshuis in Den Haag voor 3,5 miljoen gulden (toen ongeveer 1 miljoen Engelse pond). ‘Maar zo’n super-De Heem kom je niet meer tegen,’ aldus Noortman.
Volgens Sam Segal, een van de twee grootste De Heem-specialisten, wordt De Heem ‘als zeventiende-eeuwse top’ beschouwd. ‘Samen met Willem Heda en Pieter Claesz. heeft De Heem het genre van de stillevenkunst natuurlijker, barokker en intellectueler gemaakt – vanwege alle symbolische betekenissen die hij in zijn voorstellingen stopte.’
Annemarie van der Hoeven, van de in zeventiende-eeuwse stillevens gespecialiseerde kunsthandel David Koetser in Zürich, bevestigt dat. ‘De Heem gooide alle ongeschreven regels de deur uit. Hij is een enorme vernieuwer.’
Segal ziet de jaren veertig en vijftig van de zeventiende eeuw als de hoogtij-jaren in De Heems carrière. ‘De jaren daarna, wanneerVivat Oraenge wordt geschilderd, zakt hij wat af.’ Segal noemt het doek vanwege de thematiek een ‘liefhebbersschilderij’. De Vereniging Rembrandt heeft een optie op Vivat Oraenge van vijfhonderdduizend pond. ‘Aanvankelijk,’ zegt Boll, ‘vroeg Van Haeften 650.000 Engelse pond. Toen zei ik: dat is wel wat véél. Wij deden een bod van vijfhonderdduizend pond en vertelden Van Haeften dat het schilderij voor het regeringsjubileum van koningin Beatrix bedoeld was. Van Haeften vond dit zo’n fantástisch doel dat hij besloot af te zien van zijn commissie.’
Van Haeften, die van Nederlandse afkomst is, overlegde met de Zwitserse eigenaren die ook een band met Nederland voelen. ‘We besloten,’ aldus Van Haeften,‘tot een zo genereus mogelijk aanbod: in samenspraak met de eigenaren zakte ik tot de laagst mogelijke prijs.’
Vijfhonderdduizend pond is volgens een gerennommeerde Nederlandse De Heem-specialist die anoniem wil blijven aan de hoge kant. ‘Twee derde van de prijs was redelijker geweest. Als de Vereniging Rembrandt niet zo gretig was en had verklapt dat het koninklijk huis met de aankoop gemoeid was, was de prijs beduidend lager geweest. De duurste en mooiste De Heems zijn bloemstukken, pronk- of boekenstillevens. Vivat Oraenge is een mengelmoes, een onduidelijk type – met zowel fruit als bloemen. Een verzamelaar die grote klasse zoekt, zoekt dit níét.’
Robert Noortman beaamt dit: ‘Vivat Oraenge is goed, maar behoort niet tot het allermooiste segment. Appetijtelijk voor Nederland, maar niet voor de Amerikaanse markt.’
Fred Meijer, werkzaam bij het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in Den Haag en bezig met een monografie over het werk van De Heem, benadrukt dat Vivat Oraenge vooral vanwege de historische context ‘een aanwinst is voor Het Loo’. Inderdaad niet voor het Rijksmuseum of het Mauritshuis, zegt een Nederlandse conservator oude kunst die anoniem wil blijven. Hij zag het schilderij Vivat Oraenge in 1992 bij Van Haeften hangen toen het net uit de collectie van Guillermo en prinses Christina kwam. ‘Een echt goede De Heem kost tussen de twee- en drie miljoen euro en wordt gekocht door Amerikaanse en Zwitserse verzamelaars die naar een koninklijke collectie streven. Vivat Oraenge valt daarbuiten.’
Henk van Os was in 1992, toen Vivat Oraenge op de markt kwam, directeur van het Rijksmuseum. Van aankoop door het museum is ‘naar zijn weten’ destijds geen sprake geweest. Van Os hield in oktober 2004 ter gelegenheid van de jaarlijkse Rembrandt-lezing wel een gloedvol betoog overVivat Oraenge. ‘Dit meesterwerk is te koop,’ aldus Van Os in zijn voordracht. ‘In het jaar van het regeringsjubileum van koningin Beatrix is de meest subtiele verbeelding van “vivat oraenge— beschikbaar.’
‘Prachtig schilderij,’ jubelt Van Os nu. ‘Werkelijk práchtig.’ Voor zijn voordracht in oktober hoefde hij het stilleven niet aan een nader onderzoek te onderwerpen. ‘Ik ken het uit de tijd dat het bij Christina en Guillermo op de Eikenhorst hing.’ Waarom Van Os destijds het doek niet verwierf voor zijn ‘Nationale Schatkamer’, zoals het Rijksmuseum zichzelf noemt? ‘Het was zo’n pijnlijke affaire,’ aldus Van Os. ‘Guillermo begon dingen te verkopen die Christina vanwege haar oogafwijking niet meer kon zien. Al wás het Rijksmuseum benaderd, ik was er niet op ingegaan.’
De Vereniging Rembrandt schatte in oktober vorig jaar dat de 725.000 euro voor Vivat Oraenge rond Koninginnedag bijeen zou zijn. Dat bedrag, zegt Boll nu, ‘is nog niet bij elkaar. Maar de reacties zijn stimulerend.’
Als oorzaak voor de vertraging noemt Boll de tsunamiramp van december vorig jaar.
‘We dachten: we zetten de actie stop. Wie denkt er aan de verrijking van het openbaar kunstbezit als er zoveel slachtoffers vallen?’
De vereniging benadrukt dat het schilderij bedoeld is als gebaar van waardering voor de koningin. ‘Het gaat niet zozeer om het bedrag dat je schenkt,’ zegt Boll. ‘Tien euro is ook goed. Behalve als je een rijkaard bent, dan is dat bedrag natuurlijk belachelijk. Je hoeft echt geen monarchist te zijn om te schenken. De naam van iedere donateur komt in een zilveren boek, dat de koningin in augustus op Het Loo krijgt aangeboden. Zodat zij zelf kan zien hoe breed dit initiatief door het Nederlandse volk wordt gedragen.’
Mocht het bedrag van 725.000 euro voor 13 augustus dit jaar nog niet bijeen zijn, dan doet de vereniging een beroep op fondsen. Storten kan: op bankrekeningnummer 247605956, ten name van de stichting Vivat Oraenge in Den Haag. En wie niet wil storten, maar wel van Vivat Oraenge wil proeven, kan vanaf 21 april terecht bij de Amsterdamse banketbakker Holtkamp voor een chocolade reproductie met eetbare, vergulde lijst.
</div>

De sinaasappels blijven in de familie