Formatie
Na de verrassend snelle implosie van Paars-plus, de verrassende aanstelling van Ruud Lubbers als informateur en diens verrassende keuze voor een rechts kabinet is één ding duidelijk: wat er straks ook op het bordes van Huis ten Bosch komt te staan, het zal geen gewoon meerderheidskabinet zijn.
CDA-leider Maxime Verhagen zal uitsluitend willen praten over een minderheidskabinet met gedoogsteun van de PVV. Anders krijgt hij te veel gedonder in zijn achterban en &#8211; niet onbelangrijk &#8211; onbegrip in het buitenland. Bovendien heeft Wilders niet voldoende capabele bewindspersonen klaarstaan, en zet hij liever niet tachtig procent van zijn programma overboord.
Mocht de rechtse variant sneuvelen, dan is het enig overgebleven alternatief een verbond waarin het hele politieke midden is vertegenwoordigd: CDA, VVD, PvdA, D66 en GroenLinks. Maar zo&#8217;n &#8216;regenboogcoalitie&#8217; gaat er alleen komen als extraparlementair kabinet &#8211; een verzameling ervaren politici uit deze vijf partijen die met een regeerprogramma op hoofdlijnen naar ad-hoc-meerderheden zoekt in de Tweede Kamer. Tot iets anders is PvdA-leider Cohen niet bereid, zo maakte hij meteen duidelijk op de dag van het overlijden van Paars-plus. Het is sowieso de enige manier waarop de middenpartijen tot een kabinet zouden kunnen komen. &#8216;Zo&#8217;n regenboogcoalitie werkt alleen maar als hij bij voorbaat zo min mogelijk gepolitiseerd is,&#8217; zegt Joop van den Berg, oud-PvdA-senator en kenner van de Nederlandse parlementaire geschiedenis. &#8216;De politiek leiders zouden hoe dan ook in de Kamer moeten blijven.&#8217;
Minderheidskabinet of extraparlementair &#8211; het zijn allebei behoorlijke noviteiten voor een land dat de afgelopen decennia gewend is geraakt aan gedetailleerde regeerakkoorden. Welke van de twee opties heeft de grootste kans van slagen?
Bij een minderheidskabinet hebben we het over het &#8216;Deense model&#8217;. In Denemarken bestaat sinds 2001 de volgende situatie: een coalitie van liberalen en conservatieven wordt in het parlement aan een meerderheid geholpen door een anti-immigratiepartij met linkse opvattingen over de verzorgingsstaat. Deze Deense Volkspartij laat de regering min of meer vrij om haar sociaal-economische beleid uitvoeren, in ruil voor een keiharde immigratie- en integratiepolitiek en extra geld voor zorg, ouderen en veiligheid.
Nederland heeft geen enkele ervaring met minderheidskabinetten. Daarom is er twijfel over de werkbaarheid van zo&#8217;n experiment. Is het verstandig om in tijden van ingrijpende bezuinigingen het kabinet afhankelijk te maken van een eenmanspartij zonder bestuurlijke ervaring?
Met die werkbaarheid zal het wel loslopen. Het Deense model is al bijna tien jaar succesvol omdat de Volkspartij zich van het begin af aan een extreem betrouwbare partner heeft betoond. Als de regering haar afspraken netjes nakomt, kan ze in het parlement blind varen op de Volkspartij. Geert Wilders, die veel contact heeft met Volkspartij-leider Pia Kjaersgaard, zal op dezelfde manier willen opereren. Hij beseft dat er voor hem het meeste te halen valt als hij zich bloedloyaal opstelt. Het gevaar zit hem eerder in de krappe meerderheid van 76 zetels die VVD, CDA en PVV hebben in de Tweede Kamer. Eén dissident (een linkse CDA&#8217;er, een principiële VVD&#8217;er, Hero Brinkman) en die meerderheid is weg.
Bij een minderheidskabinet komt de macht weer te liggen waar hij hoort, zeggen de voorstanders: in de Tweede Kamer. De regering heeft immers geen vanzelfsprekende meerderheid. Ze zal op zoek moeten naar wisselende meerderheden. Er zal dus weer open en levendig gedebatteerd worden. Uiteindelijk zal de kiezer weer vertrouwen krijgen in de politiek.
Hier biedt het Deense model weinig hoop. In de praktijk worden er in Denemarken net zoveel deals in achterkamertjes gesloten als in Nederland. De regering moet bij ieder voornemen eerst langs bij Pia Kjaersgaard en haar secondanten. Er is slechts één onderwerp waarover het kabinet met andere partijen zaken mag doen: Europa. Ministers die de Volkspartij niet bevallen, worden tot aftreden gedwongen. &#8216;Kjaersgaard is een soort politieke opperrechter,&#8217; zegt de Deense commentator en oud-minister Hans Engell.
Nou is het niet gegeven dat Wilders zich op dezelfde manier zal opstellen. Maar zelfs als hij CDA en VVD de ruimte zou geven om zo nu en dan &#8216;vreemd te gaan&#8217; met andere partijen, is de terugkeer van het politieke debat een illusie. Het is naïef om te denken dat PvdA, GroenLinks, D66, SP of de ChristenUnie zich in de Kamer spontaan zullen laten overtuigen door mooie argumenten. Als ze de regering steunen, zullen ze daar iets voor terug willen. Ook met de andere partijen zal de regering dus voorafgaand aan belangrijke debatten om de tafel moeten. &#8216;Bij een minderheidskabinet zal er misschien nog wel méér in achterkamertjes moeten worden onderhandeld dan bij een gewoon kabinet,&#8217; zegt Joop van den Berg.
Het wishful thinking van de Denemarken-fans gaat mank op nóg een punt. De Deense politiek is, in tegenstelling tot Nederland, extreem stabiel. De Volkspartij heeft in de afgelopen jaren altijd tussen de twaalf en veertien procent van de stemmen geschommeld &#8211; nooit méér. Het potentieel van de PVV ligt veel hoger: als we de huidige peilingen moeten geloven, zou Wilders zo maar eens twintig procent van de stemmen kunnen halen. De gedoogvariant zal Wilders macht geven zonder verantwoordelijkheid. Zo kan hij zijn partij uitbouwen en bij de volgende verkiezingen op zijn sloffen de grootste worden &#8211; een gevaar dat in Denemarken nooit heeft bestaan. Het is zeer de vraag of VVD en CDA hem deze kans gunnen.
Een extraparlementair kabinet dus. Voor alle duidelijkheid: daarmee bedoelen we niet een &#8216;zakenkabinet&#8217;, een term die in Nederland al decennia lang valt maar waarvan niemand precies weet wat het betekent. Waarschijnlijk dit: een ploeg ondernemers, ambtenaren en hoogleraren die het land op pragmatische wijze bestuurt, niet gehinderd door ideologische bagage en onderlinge geschiedenissen. Mannen als Elco Brinkman (Bouwend Nederland), Hans Wijers (Akzo), Lucent-CEO Ben Verwaayen, SER-voorzitter Alexander Rinnooy Kan en landbouwminister Cees Veerman.
Aan zo&#8217;n zakenkabinet kleeft een aantal grote bezwaren. Om te beginnen zijn er in Nederland niet zoveel prominenten te vinden die volstrekt partijloos zijn. Alle bovenstaande namen zijn nadrukkelijk verbonden aan een politieke groepering: Wijers en Rinnooy Kan aan D66, Verwaayen aan de VVD, Brinkman en Veerman aan het CDA.
Verder is er geen enkel historisch precedent: in Nederland niet, maar ook niet in het buitenland. In de loop der tijd hebben er technocratenkabinetten bestaan: in de voormalige Oostbloklanden na de val van de Muur bijvoorbeeld, en vorig jaar nog in Tsjechië nadat de centrum-rechtse regering implodeerde halverwege het EU-voorzitterschap. Maar het zijn altijd kortzittende regeringen geweest die op de winkel pasten in de aanloop naar nieuwe verkiezingen.
Bovendien: zouden die maatschappelijke zwaargewichten het beter doen dan beroepspolitici? Mensen als Verwaayen mogen op zakelijk gebied dan beschikken over uitzonderlijke leiderschapskwaliteiten, de politiek is toch een ander verhaal. Hoeveel statuur deze mensen ook hebben, ze zullen gewoon draagvlak moeten vinden voor hun plannen. De vraag is of ze bereid zouden zijn hun enerverende internationale banen in te ruilen voor de dagelijkse stroom debatten, overlegjes en hoorzittingen in Den Haag. Om over de salariëring nog maar te zwijgen.
Een extraparlementair kabinet is de meest logische optie. Natuurlijk, er zijn gevaren. Er is weinig oppositie, en de oppositie die er is, komt van uiterst links en uiterst rechts. Erg veel &#8216;recht aan de kiezer&#8217; zal het niet doen. Maar zo&#8217;n regenboogcoalitie heeft ook grote voordelen: er ontstaat een brede basis voor ingrijpende bezuinigingen en er wordt tijd gekocht tot de economie weer aantrekt. Ondertussen kan het CDA intern orde op zaken stellen (essentieel voor het herstel van het politieke midden) en moet Wilders in de oppositie de prijs betalen voor het schuwen van regeringsverantwoordelijkheid.
Bovendien is een extraparlementair kabinet, in tegenstelling tot een minderheidsregering, geen volslagen experiment. Nederland heeft eerder kabinetten gehad die een losse band hadden met de Kamer, vooral in de jaren vijftig en vroege jaren zestig. Ook het kabinet-Den Uyl (1973-1977) had geen echt regeerakkoord. De confessionele ministers namen deel op persoonlijke titel. &#8216;De Nederlandse politiek,&#8217; zegt parlementair expert Joop van den Berg, &#8216;neigt in tijden van crisis eerder naar een meerderheid die groter is dan nodig, dan kleiner.&#8217;
Bijna honderd jaar geleden, in 1913, nam het kabinet-Cort van der Linden plaats in de Trêveszaal. In de vijf jaar van zijn bestaan besloot dat kabinet tot afsluiting en inpoldering van de Zuiderzee, voerde het het algemeen kiesrecht in, maakte het de eerste plannen voor een staatspensioen en loodste het Nederland ook nog eens door de Eerste Wereldoorlog &#8211; en dat allemaal op extraparlementaire basis.
Cort van der Linden was behalve extraparlementair bewindsman ook de laatste liberale premier uit de Nederlandse geschiedenis. L&#8217;histoire se repète?