Interview / Een min of meer Joods familieverhaal

Ze leven tijdelijk in de windstilte tussen het inleveren van hun manuscript en het verschijnen van hun nieuwe boek. Marja Vuijsje schreef Ons kamp – over de ‘min of meer Joodse geschiedenis’ van de familie Vuijsje. Robert Vuijsje schreef zijn tweede roman, Beste vriend. En dan is er later dit jaar nog de première van de verfilming van Alleen maar nette mensen. Hij speelt er zelf een kleine rol in: ‘Als latino bijrijder van een snorder heb ik het genoegen om de hoofdpersoon van de film, een uitvergrote versie van mijzelf dus eigenlijk, in elkaar te slaan.’ De twee Vuijsjes begroeten elkaar opgewekt, dit is weer eens iets anders dan een bruiloft of een begrafenis. Marja interviewde haar achterneef Robert voor haar boek, zoals ze bijna alle Vuijsjes sprak. In Ons kamp beschrijft ze hoe begin vorige eeuw in een smalle steeg in het verpauperde deel van de Amsterdamse Jodenbuurt het jonge echtpaar Isaac en Schoontje Vuijsje kwam te wonen. Isaac was bakkersknecht, een eenvoudige maar stabiele betrekking, ‘want wat er ook gebeurt: de mensen hebben altijd brood nodig’. Ze klommen op, ze verlieten het getto voor de nieuwe, nette Transvaalbuurt en ze droegen het vooruitgangsgeloof van de sociaal-democratie over aan hun kinderen.

Isaac en Schoontje werden in 1943 vermoord in Sobibor. Twee van hun zes kinderen stierven in Auschwitz, één overleefde dat kamp en drie doken onder.

Ruim een eeuw later zijn de nakomelingen van Isaac en Schoontje geen bakkers meer, maar schrijvers en journalisten. Bert Vuijsje, de vader van Robert en neef van Marja, werkte bij de Volkskrant en HP/De Tijd. Oom Herman ontpopte zich van betrokken verslaggever tot cultuurpessimistisch essayist. Zijn dochter Hagar Peeters heeft succes als dichter. En er zijn méér schrijvers in de familie.

Ter voorbereiding op het gesprek lazen Robert en Marja elkaars drukproeven. Robert, net terug van een week Israël waar hij de traditioneel Joodse bruiloft van een achterneef meemaakte: ‘Ik begon ‘s avonds aan jouw boek en las de hele nacht door. Veel familieverhalen herkende ik wel, vooral die van jouw vader Nathan, wiens geschiedenis de rode draad is in het boek. Maar hier waren ze voor het eerst geordend in één verhaal, soms spannend als een thriller.’ Marja: ‘Jouw boek gaat over vervreemding, over de kilte van de roem. Maar ook over hoe het is om een zoon te zijn en een vader te worden. Als familielid dacht ik: daar krijg je vast last mee, zoals je de vader van de hoofdpersoon hebt neergezet. Mensen zullen jouw eigen vader, mijn neef Bert erin zien.’

Louter leugens

In Beste vriend, waarin de hoofdpersoon een getroebleerde BN’er is die optreedt in talkshows en televisiequizzen en ook nogal rondneukt – Marja: ‘Het valt best mee met de seks in dit boek.’ Robert: ‘Ja, maximaal tien pagina’s’ – komen elementen terug uit Vuijsjes eerste succesroman. Zoals de vader en diens ‘zogenaamde vrienden’, geslaagde intellectuelen die precies weten hoe je wereldproblemen oplost, maar hun eigen kinderen verwaarlozen.

De vaderfiguur in het nieuwe boek is een wetenschapper die na een scheiding zijn zeven jaar oude zoon in de steek heeft gelaten. Roberts eigen vader, ex-HP/De Tijd-hoofdredacteur Bert Vuijsje, scheidde toen zijn zoon zeven jaar oud was van diens moeder. ‘Bert was inderdaad niet bepaald amused toen hij Beste vriend had gelezen,’ zegt Robert. ‘Ik stuurde hem het manuscript en ik vertelde er nadrukkelijk bij, omdat ik misverstanden voorzag: “Bert, dit boek is aanzienlijk minder autobiografisch dan mijn eerste roman. Dit is fictie, de relatie met die vader is grotendeels níét de werkelijkheid.”‘

Toen hij het uit had, belde vader Vuijsje dat hij een betere titel voor het boek had bedacht: ‘Louter leugens’. ‘Er ontstond een absurde discussie,’ vertelt Robert. ‘Ik zei: “Die vader in het boek heb ik echt bedacht.” Waarop hij: “Maar het is allemaal niet waar.” En ik: “Ja dat zeg ik, het is fictie.” Hij weer: “Het is niet waar.” En ik: “Dat klopt, fictie is inderdaad niet waar.” Ik heb zelden zo’n felle discussie gehad waarin twee mensen hetzelfde standpunt verdedigen. Toch speet het me niet dat ik het hem had laten lezen, ik wilde weten hoe het zou vallen en bovendien is mijn vader een erg goede eindredacteur. Hij zei nog, want hij heeft ook het eerste boek als een van de eersten gelezen, dat hij zich niet kon voorstellen dat Reve De avonden aan zijn vader zou geven: zeg, kun jij even kijken of er nog spelfouten in zitten. Ik hecht aan zijn oordeel, maar hij kwam ditmaal niet verder dan dat hij het boek “wel aardig” vond. En verder “louter leugens”, dus.’

Dodelijke speech

Dat Vuijsje sr. liever niet vereenzelvigd wordt met de roman-vader is te begrijpen als je Beste vriend leest: ‘Vroeger voelde ik dat mijn vader boven mij stond. Hij had geen tijd voor mij en ik wel voor hem. Hij was bijzonder en gewild en zeldzaam. Dat gevoel hing om hem heen. Ik was niet bijzonder, gewild of zeldzaam. Hij was belangrijk voor mij maar ik niet voor hem. Nu wilde hij dat iedereen wist dat ik zijn zoon was.’ In een pijnlijke scène houdt de zoon in Beste vriend een dodelijk korte speech ter ere van zijn vader in aanwezigheid van diens vrienden, familie en andere relaties: ‘Je hebt gedaan wat je moest doen. Wat moet ik erover zeggen? Het is gegaan zoals het is gegaan. Dat was het. Dank voor jullie aandacht.’

Had de schrijver zijn vaders bezwaren niet kunnen voorzien en voorkomen? Of is Beste vriend toch een afrekening? ‘Het is heel vervelend voor hem,’ zegt Robert, ‘maar in het boek paste het nu eenmaal precies zo. Ik heb nooit de bedoeling gehad om Bert te beschadigen, maar ik zou een slechte schrijver zijn als ik mijn roman zou omgooien uit angst voor de reactie van mijn vader.’

Marja, even in de rol van wijze tante die de vrede in de familie moet bewaren, legt uit: ‘Je doet hetzelfde als in je vorige boek: spelen met stereotypen. Al lezend merkte ik al gauw dat de hoofdpersoon, hoewel veel feiten overeen komen, niet samenviel met Robert. En dat de vader niet op Bert lijkt. Het gaat Robert ook niet om zijn vader, maar om het milieu waarin hij is opgegroeid.’

Ze las een nog ongepubliceerd essay van psychiater David de Levita die het verzet tegen het deftige Amsterdam-Zuid in Alleen maar nette mensen vergelijkt met Gerard Reves afrekening met het milieu van zijn ouders in De avonden. ‘De afkeer van de Joodse elite in Alleen maar nette mensen verbindt hij met de schaamte voor de moord op het Joodse proletariaat,’ zegt Marja tegen Robert. ‘De hang naar het andere, in het boek vertegenwoordigd door de zwarte gemeenschap in de Bijlmer, verklaart hij uit heimwee naar de eigen, voorgoed verdwenen wortels.’

Zoals Frits van Egters in De avonden omhoog wil uit het benauwde kleinburgerlijke arbeidersmilieu, zo wil de hoofdpersoon bij Vuijsje volgens De Levita omlaag, weg uit de culturele elite, legt Marja uit. ‘En als je omlaag wilt, kun je niet meer bij je “eigen” mensen terecht: het Joodse proletariaat is er niet meer. De voorouders van de nette mensen van nu waren tenslotte de armoedzaaiers in de achterstandswijken van toen.’ Robert, een beetje verlegen met de geleerde aandacht voor zijn werk: ‘Een interessante theorie, al heb ik er tijdens het schrijven zo niet over nagedacht. Maar ik ben vereerd dat iemand er zo diep induikt. En die vergelijking met Gerard Reve, echt, daar heb ik geen enkel bezwaar tegen.’

Trombone in Auschwitz

Een van de weinige Joodse ‘proletariërs’ die de oorlog wél overleefde, is Marja’s vader en Roberts oudoom Nathan Vuijsje, de hoofdpersoon van van Ons kamp – Marja: ‘Ja, die titel verwijst inderdaad óók naar het hoofdwerk van A. Hitler.’ Nathan had als jongetje trombone leren spelen, muziek maken paste in het verheffingsideaal van de Joodse sociaal-democratische arbeidersklasse. In de jaren dertig speelde hij op die trombone het liefst ‘entartete’ jazz. Maar in Auschwitz overleefde hij omdat hij zo mooi Ave Maria op de trombone kon spelen dat hij door de nazi’s werd toegelaten tot het Auschwitzorkest. Zoals zijn dochter Marja noteert: ‘Ik zag voor me hoe hij daar moet hebben gestaan: dun, in zijn versleten streepjespak, met de eerste verschijnselen van dysenterie onder de leden en in de wetenschap dat elke valse noot zijn doodvonnis kon betekenen.’

Nathan vertelde zijn verhaal niet dramatisch maar juist vrolijk, herinnert Robert zich. ‘Ik hing als jongetje aan zijn lippen. Het hielp wel dat ik ze maar een paar keer per jaar hoorde en niet, zoals Marja, dag in dag uit.’ Marja: ‘Bij familiebijeenkomsten barstte hij na het afronden van zijn kampverhaal graag uit in een luidkeels “Aaaveee Mariehiejaaa”, terwijl hij zijn gehoor maande mee te neuriën.’

Als kleuter kon Marja haar vaders dag goed maken door het enige juiste antwoord te geven als hij haar vroeg hoe dat nummer op zijn arm gekomen was: ‘Moffendaan, dat hebben de moffen gedaan. Als ik dat zei, was hij vreselijk trots.’ Tot haar tiende leken haar vaders verhalen op sprookjes, herinnert Marja zich. ‘Spannend, er kwam muziek in voor en mijn vader overwon alle ellende. Wat wil je nog meer als kind?’ Robert: ‘Voor mij is het een van mijn vroegste herinneringen. Ik was een jaar of vijf, we waren in Bussum, bij mijn opa en oma. Ik zie het nog voor me: Nathan stroopte zijn mouw op, van zijn linkerarm herinner ik me, en toen zag ik daar dat nummer. Dat maakte indruk.’

Nathan Vuijsje zou een prachtige romanfiguur zijn, zegt Robert. ‘Misschien moet je de volgende keer net als ik een roman schrijven, Marja, dan hoef je ook niet met gevoelens binnen de familie rekening te houden. Dan kun je je ervaringen met je vader precies zo gebruiken als je zelf wilt. En je hebt geen last van gedoe en van echte mensen.’ Marja, lacht: ‘Zoals jij zeker. En dan toch verwijten krijgen van je vader.’

Er waren nu ook al Vuijsjes die niet wilden meewerken aan Ons kamp, zegt ze. ‘Mijn neef Flip, jongste broer van Bert en Herman en voormalig hoofdredacteur van Intermediair, zag er niets in. En neef André, die al heel lang meewerkt aan een boek over Spinoza, zei: “Ik haat oral history, want mensen liegen altijd.”‘ Hij vond dat ze moest toegeven dat ze fictie aan het schrijven was, zegt Marja. ‘Terwijl ik juist iemand ben van dood-checken, ik hecht aan controleerbaarheid.’

Hiërarchie van leed

Het lag niet in de lijn der verwachtingen dat juist Marja’s vader Auschwitz zou overleven. ‘Hij was allesbehalve sterk. Hij was ook nogal kleinzerig, bij het tatoeëren van het nummer in zijn arm viel hij al zowat flauw.’ Maar uiteindelijk overleefde Nathan niet alleen het kamp, maar ook de dodenmars die daar op 18 januari 1945 begon en die via Dachau naar zijn bevrijding leidde. Hij had het alleen doorstaan omdat hij zijn kinderen wilde terugzien en hij vond dat hij ze moest vertellen wat er gebeurd was – kleuters niet uitgezonderd.

‘Een groot contrast met Roberts grootvader Flip Vuijsje,’ zegt Marja. ‘Dat was een zwijger.’ Robert: ‘Hij had het er liever niet over. Doordat de andere broers toeschietelijker waren, was “de oorlog” tenslotte toch het enige gespreksonderwerp op al die familiefeestjes. Nathan had binnen de familie het meeste recht van spreken, als overlever van de kampen. De anderen waren alleen maar ondergedoken geweest. En er bestaat nu eenmaal ook een hiërarchie van het leed.’

Die rangorde hield Marja Vuijsje niet bezig bij het schrijven van Ons kamp, zegt ze. ‘Over jouw grootvader werd wel gezegd: ach, die heeft tijdens de vervolging gewoon bij zijn niet-Joodse vrouw thuis gezeten. Maar toen ik hun verhaal opschreef, benauwde dat beeld me juist ontzettend: jouw oma Lies die door bezet Amsterdam loopt waaruit alle mensen die ze kent verdwijnen. Haar hele wereld wordt vernietigd en thuis moet ze daar verslag van uitbrengen aan haar ondergedoken echtgenoot, die als er werd aangebeld moest wegkruipen in een kleine ruimte boven het plafond. Ze waren officieel gescheiden om haar en hun zoontje Bert meer kans op overleven te geven, maar een onderduiker verbergen was minstens zo gevaarlijk als gemengd getrouwd zijn.’ Robert: ‘Misschien maken sommige mensen onbewust de afweging: laat ik mijn mond maar houden over wat ik heb meegemaakt. Je zou zeggen dat lijden niet per se iets is dat je je wilt toe-eigenen, maar blijkbaar is dat heel menselijk. Joden, Marokkanen en zwarten concurreren met hun leed, maar ook soorten oorlogsslachtoffers. Kennelijk is er toch een virtuele ranglijst die uitdrukt: “Mijn leed is erger dan het jouwe, en die ander daar staat op de derde plaats.”‘

Klotekamp

Marja Vuijsje is vooral geïnteresseerd in de effecten van de oorlog na de oorlog. ‘Een vernietigingskamp overleven is objectief gezien misschien “erger” dan ondergedoken zitten bij je eigen vrouw. Maar dat zegt nog niks over de mate waarin je later geplaagd wordt door nachtmerries. Mijn vader had tenminste nog de triomf dat hij dat klotekamp had overleefd. De rest van zijn leven vierde hij zijn overwinning op Hitler. Terwijl jouw opa die voortdurende machteloosheid had meegemaakt.’

Uit Ons kamp spreekt plaatsvervangende schaamte over die machteloosheid, over het sociaal-democratische optimisme van voor de oorlog waarin de familie Vuijsje was opgevoed. De nieuwe mens zou opstaan, was de bedoeling, waarna achterhaalde begrippen als ras en religie geen rol van betekenis meer zouden spelen. Alleen terugkijkend kun je zien hoe de donkere wolken zich samenpakten boven de idealistische jongeren van de jaren dertig. ‘Het naïeve vooruitgangsgeloof dat die Joodse AJC’ers werd bijgebracht,’ zegt Marja Vuijsje. ‘Het idee: ons kan niets gebeuren. We kunnen ons nu niet meer voorstellen dat die mensen voor de oorlog niet wisten dat ze in een concentratiekamp terecht zouden komen. Als ik door die oude fotoboeken blader, heb ik voortdurend de neiging om te roepen: kijk uit, achter je! Die mensen moeten zich zo genaaid hebben gevoeld, met al hun geloof in de toekomst. Zij moeten zich zo schuldig hebben gevoeld over hun op niets gebaseerde optimisme dat ze alleen maar weerloos maakte.’

Sociale klim

Het boek is behalve het verhaal van Nathan ook het eeuw-omspannende verhaal van een familie die zich ontworstelde aan het getto, een verhaal over sociale emancipatie, over aanpassing en assimilatie en de verschillende manieren om daarmee om te gaan. De fascinatie voor milieu en afkomst in de boeken van Robert Vuijsje is ook terug te vinden in de familiegeschiedenis. Aan Marja’s Amsterdamse accent is nog te horen dat ze als een van de weinige Vuijsjes van haar generatie in een arbeiderswijk is opgegroeid, in Amsterdam-Oost. Robert is van de ‘nette’ tak, uit Bussum en Amsterdam-Zuid.

‘Er waren twee belangrijke redenen om dit boek te schrijven,’ zegt Marja. ‘Het moest per se geen particulier familieverhaal worden maar een bredere betekenis hebben. In de geschiedenis van de familie Vuijsje vind je bijna alle manieren terug om de oorlog al dan niet te overleven. En je kunt er ook een geschiedenis in lezen van sociale emancipatie en assimilatie.’

De sociale klim die was ingezet door Isaac en Schoontje uit de Jodenhoek vond bij hun kleinkinderen een voorlopig hoogtepunt. Achterkleinzoon Robert Vuijsje zet zich een eeuw later in zijn romans af tegen het welvarende Amsterdam-Zuid waar hij opgroeide. Maar als jonge, gescheiden, vader van twee zoontjes voelt hij zich er prima thuis. In Beste vriend wordt de sociale structuur van het schoolplein van de basisschool vlak bij de dure Beethovenstraat fijntjes gefileerd. Onder aan de rangorde staan natuurlijk de gescheiden ouders, zoals die van de auteur zelf. Het is de school waarop Robert zat voor hij naar het Barlaeus Gymnasium ging en waar hij ook zijn zoontjes naartoe stuurt.

Hij realiseerde zich na het lezen van Ons kamp weer eens dat opgroeien in een buurt met alleen maar nette mensen geen oude traditie is in de familie. ‘Mijn overgrootvader was bakker, mijn opa kon naar de kweekschool. Binnen een paar generaties is de familie in een situatie terechtgekomen waarvan anderen denken: die hebben het goed voor elkaar. Alsof dat altijd zo is geweest.’

Marja’s vader Nathan was een uitzondering onder de Vuijsjes, hij had geen ambities, ook niet voor zijn kinderen. ‘Dat hij zijn beulen had overleefd, vond hij meer dan genoeg prestatie voor een paar generaties. Die andere Vuijsjes waren vooral bezig met maatschappelijk hogerop komen, míjn vader kwam ‘s middags thuis uit de bakkerij en ging lekker op de bank liggen, televisiekijken.’

De keerzijde was dat Marja wel naar het gymnasium kon, maar dat haar vader dat niet stimuleerde en zijzelf niet durfde, ‘want dat waren allemaal kinderen van nette mensen, zoals de Bussumse tak, en die kwam je bij ons in de buurt niet tegen’.

Robert: ‘Mijn vader was meer met zijn werk bezig dan met ons, maar de bron van zijn ambitie en die van zijn broers realiseer je je pas als je wat ouder bent. Die drive heeft te maken met de familiegeschiedenis. Dat maakt dat vooroordeel over rijke Joden ook zo onzinnig. De meeste Joden hoeven net zoals wij maar een stap terug in de tijd te zetten en ze staan midden in het straatarme getto.’

Marja: ‘Bovendien is er in onze familie niemand rijk. Behalve jij dan, Robert.’

Robert: ‘Haha, maar het is niet dat ik nooit meer hoef te werken. Mijn rijkdom heeft er hoogstens voor gezorgd dat ik vorig jaar elke dag niets anders heb hoeven doen dan schrijven aan dit boek. Een beetje als een kantoorklerk. Al zie ik mezelf meer als een kluizenaar.’ Hij verheugt zich op het werken aan zijn volgende boek, na het circus rond de verschijning van Beste vriend. ‘Het wordt een eposachtig verhaal over Nederland.’

Zijn schrijverschap is een voortzetting van een familietraditie, zegt Robert Vuijsje. Grootvader Vuijsje begon als corrector bij een drukkerij en maakte carrière bij een medische uitgeverij. Dat zijn vader Bert zijn journalistieke loopbaan is begonnen met het schrijven van stukjes over jazz in Vrij Nederland, wist Robert niet. ‘Grappig, al is het een heel ander soort zwarte muziek dan waar ik van houd.’

Robert ging net als zijn vader de journalistiek in, waarbij hij er – net als Marja, die redacteur van Opzij werd – zorgvuldig op lette dat hij afstand hield van andere schrijvende Vuijsjes. ‘Bij Nieuwe Revu was nog nooit een Vuijsje ook maar in de buurt geweest. Mijn vader, toen hoofdredacteur van HP/De Tijd, ging ervan uit dat ik wel snel zou doorstromen naar een echte grotemensenkrant. Toen ik tien jaar later nog steeds bij de Revu werkte, ben ik maar een roman gaan schrijven.’

Dat zo veel Vuijsjes zijn gaan schrijven, is wel te verklaren, zegt Marja. ‘Ten eerste: ze zijn allemaal te verlegen om te praten, maar ze willen toch wat zeggen. Roberts jongere broer Alex had de beste karakterschets van de familie, vrij naar Seinfeld: “Vuijsjes zijn mensen die als ze naar een begrafenis gaan, liever in de kist liggen dan dat ze een toespraak moeten houden.” Daarbij komt dat ze ook eigenwijs zijn en een zeker wantrouwen koesteren ten opzichte van de rest van de mensheid. Dat zie je wel vaker bij families die de oorlog hebben overleefd. Het gevoel een eeuwige buitenstaander te zijn, heeft daar ook iets mee te maken.’

Intellectuele jongens

Boeken lezen, studeren, jezelf wegwijs maken in de gevestigde cultuur vanuit nieuwsgierigheid en ambitie, dat is een andere verhaallijn in Ons kamp. Die lijn heeft zich in de familie Vuijsje voortgezet in Marja’s emancipatie-activisme, in de sociologische essays van Herman en in Roberts scherpe observaties van verschillende milieus, van de intellectuele elite tot de Surinaamse uitgaanswereld. Robert: ‘Mijn boeken moeten vooral “lekker” zijn, entertainment, maar ik wil lezers er wel mee aan het denken zetten. In die zin ben ik dus wel een echte Vuijsje. Het verschil met de oudere generatie is dat mijn vader, mijn ooms en hun vrienden hun gelijk over hoe het zit met de wereld zo vaak en zo stellig poneerden dat ik heb afgezien van overtuigingen.’ Ook Marja, als een van de weinige meisje in de familie, hield een beetje afstand van ‘de jongens uit Bussum’: ‘Het is een intellectuele jongensfamilie. Roberts vader en ooms waren in mijn en in hun eigen ogen belangrijke mannen die belangrijke standpunten hadden. En ik voelde me het simpele kantoormeisje. Dus ik hield me gedeisd.’ Robert: ‘Ik heb heus wel ideeën, ik lees heus de krant wel. Maar een overtuiging, nee, dat is iets voor oudere mensen, die zogenaamd weten hoe Wilders aan zijn aanhang komt maar nog nooit een PVV-stemmer van dichtbij hebben gezien.’

Zijn eerste boek was behalve als discriminerend ten opzichte van zwarte en blanke, magere en dikke vrouwen, ook te lezen als een pleidooi voor de multiculturele samenleving, beaamt Robert. ‘Ik merkte in Israël weer eens wat een goed ding die vaak mislukt verklaarde multiculturele samenleving is. In Israël zijn alleen maar Joden – oké, ook Palestijnen, maar dat zijn gescheiden werelden. Ik vind de Nederlandse multicultuur prettiger dan een land met alleen maar mensen die per se samen willen leven met allemáál mensen van die ene afkomst.’ Zowel op de heenreis naar Israël als op de terugweg werd Robert er door de controle uitgepikt. Hij ziet er toch al uit als een Marokkaan, nu had hij zich ook nog dagenlang niet geschoren. En mijn grote gouden davidsster zagen ze vast als een slechte vermomming. ‘Ze vroegen me wat voor werk ik deed. Ik dacht: moet ik nu antwoorden dat ik leef van een boek dat ik heb geschreven over een Jood die eruitziet als een Marokkaan en daardoor altijd uit de rij wordt gepikt? Leek me verstandiger van niet.’

Kerstboomcriterium

De Vuijsjes worden in de ondertitel van Marja’s boek ‘min of meer Joods’ genoemd. Hoe zit dat met Robert en Marja zelf? Bert Vuijsje, vanwege zijn niet-Joodse moeder volgens Robert ‘Joods van de verkeerde kant’, ontwikkelde daarvoor het kerstboomcriterium: een Jood heeft geen kerstboom. Marja citeert hem in haar boek: ‘Er loopt een rode bloedlijn van de kerstboom naar Auschwitz en Sobibor. Er zijn namelijk twee mogelijkheden: de kerstboom is een christelijk symbool. Dan loopt er een rechte lijn naar de zes miljoen. Of de kerstboom is een Germaans symbool. Dan loopt er óók een rechte lijn naar de zes miljoen.’

Marja: ‘Wij deden thuis niet aan kerstbomen en mijn vader vond dat we gewoon Joden waren. Niet alleen vanwege de oorlog. Ikzelf zit overal een beetje tussenin. Ik houd ook niet zo van die absolute begrippen “Joden”, “Marokkanen”, “Surinamers” waar Robert zo graag mee schermt. Terwijl jijzelf eigenlijk een telg bent van de meest geassimileerde tak, Robert.’ ‘Toch zie ik mezelf wel degelijk als Jood,’ zegt Robert. ‘Mijn moeder heeft keurig twee Joodse ouders. Dus geen kerstboom in mijn huis. In Israël gaven ze me als dank voor een lezing een keppeltje, om dichter bij mijn joodse identiteit te komen – daar was ik kennelijk niet dicht genoeg bij omdat ik niet religieus ben. Onzin, Joods-zijn heeft niets te maken met religie maar alles met verbondenheid met andere Joden, vanwege de Holocaust en de pogroms. En met trots omdat de meeste Joden het ondanks alle tegenslagen heel goed doen en mooie dingen maken.’ Zijn zoons zullen de stamboom van de Vuijsjes kunnen voortzetten tot in de zesde generatie na Isaac en Schoontje, hun in Sobibor vermoorde voorouders. ‘Ze kunnen hun voorgeschiedenis later teruglezen in Marja’s boek. Maar dat is maar een deel van het verhaal: de moeder van de oudste is van Braziliaanse afkomst, de moeder van de jongste is Surinaams. Ik vind het een verrijking dat ze meerdere culturen in zich verenigen en dat ze in al die verschillende culturen het gevoel hebben: hier hoor ik bij, hier hoor ik ook thuis. Want ze zijn behalve Braziliaans en Surinaams ook Nederlands, en Joods.’ Marja: ‘Het zijn twee schattige Jiddische jongetjes.’ Robert: ‘Ik heb in Israël voor allebei een keppeltje gekocht en een T-shirt met een Superman-logo – Superman met hoed en peies en daaronder de tekst “SuperJew”.’

Marja Vuijsje, ‘Ons kamp, een min of meer Joodse geschiedenis’, uitgeverij Atlas, € 21,95 Robert Vuijsje, ‘Beste vriend’, uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, € 17,50