Karina Wolkers, vijf jaar later

A ls er twee geliefden onafscheidelijk zijn geweest, dan wel Jan en Karina Wolkers. Maar vraag haar waarom ze verliefd op hem werd en ze kan geen antwoord verzinnen. ‘Wat moet ik daar nou op zeggen? Het was instinctief,’ roept ze uit tijdens een septembermiddag in haar huis op Texel. Maar als we elkaar later telefonisch opnieuw spreken, vertelt ze een anekdote. Ze zag hem vaak lopen door de Amsterdamse Rivierenbuurt, waar ze zijn achterbuurmeisje was. ‘Kijk, daar gaat Jan Wolkers, een geniaal beeldhouwer,’ zei haar vader soms, staand voor de ramen van hun bovenhuis. Ze moet veertien zijn geweest toen ze in een kort rokje de deur uit ging en dacht: ‘Ik hoop dat ik Jan Wolkers tegenkom.’ Nog voor ze hem één keer had gesproken, werd hij degene om wie haar gedachten cirkelden.

In 1962, dit jaar vijftig jaar geleden, werd het iets tussen hen, toen zij zestien was en hij vijfendertig. Ze kwam toevallig naast hem te zitten op een terras, hij gaf haar een vuurtje en nodigde haar uit in zijn atelier. Tot die tijd was ze Carry, daarna was ze Karina, want zo had hij het bedacht. Carry klonk in zijn oren te hard, Karina was lieflijker. Ze werd Karina van Jan Wolkers, de man die naam maakte als beeldhouwer, schilder en schrijver. Waar hij ging, was zij vaak ook. Soms kleedde ze zich op zijn verzoek uit voor publiek, zodat hij zijn visie kon geven op haar lichaam. ‘Vooral als ze op twee benen gaat staan, vind ik het erg mooi,’ zei hij op de VPRO-radio in 1976.

Naakt op het omslag

Tijdens hun jaren samen zouden ze in totaal misschien een half jaar niet doorbrengen in elkaars buurt. Karina regelde zijn afspraken, ze las zijn manuscripten zodra ze uit de typemachine kwamen, ze ging aan het einde van de middag met een kop koffie naar zijn atelier om te zien wat er uit zijn handen was gekomen. Zijn laatste roman – Zomerhitte, het Boekenweekgeschenk van 2005 – was aan haar opgedragen. Naakt staat ze op het omslag, haar armen uitgestrekt naar de hemel. Ze was zijn muze, staat er in veel geschriften over hem.

Op 19 oktober is het vijf jaar geleden dat Jan Wolkers stierf, een week voor hij tweeëntachtig werd. Vijf jaar leeft Karina Wolkers nu zonder hem in hun witte huis op Texel, waar ze in 1980 kwamen wonen, al gauw samen met hun zoons Bob en Tom. In de woonkamer staat aan het uiteinde van de lange tafel nog zijn stoel, die door de ronde ramen uitzicht biedt op uitgestrekte weilanden en de spitse kerktoren van Den Hoorn. En zoals altijd staat op tafel een goedverzorgde lunch: brood met zalm, tosti’s, cake met een blauw bloemetje van het komkommerkruid erop. Alleen de champagne – ‘Jans lievelingsdrank, voor minder deden we het niet’ – ontbreekt. ‘Anders komt er van dit interview niet veel terecht.’

Ze is zesenzestig en nog helemaal de Wolkers-vrouw die iedereen kent: roodbruin haar op schouderlengte, blauwe oogschaduw, rode lippen, zwarte, elegante jurk. Ze is afwisselend een dame en een meisje, en dat laatste vooral als er een diepe lach uit haar komt om iets wat ze met Jan heeft beleefd. Ze schatert het uit als ze zich de radio-uitzending herinnert waarin ze zich uitkleedde. Karina Wolkers: ‘Fantas-tisch, hilarisch! Het paste in die tijd.’

Laten we het hebben over de dood van uw man. U was meteen daarna een paar keer op televisie. U leek vrij kwiek, was dat in werkelijkheid ook zo?

‘In het eerste jaar zat ik in een soort zeepbel, er drong eigenlijk niet tot me door wat er was gebeurd. Mijn adrenalinepeil was hoog. Eerst was er de crematie en niet zo lang daarna heb ik het Groot Dictee der Nederlandse Taal voorgelezen dat Jan nog had geschreven. Ik moest mijn hersens bij elkaar houden en voor de kinderen zorgen. Zij waren al tien jaar het huis uit maar na de dood van Jan zijn ze hier een paar maanden gebleven met hun vriendinnen. Dat hebben ze geweldig gedaan, ze hebben me echt gesteund. Ik heb veel voor ze gekookt, heel gewone dingen, hutspot, lof met kaassaus. Koken is iets maken en het maken van dingen geeft troost. Je bouwt iets op.’

Had u de dood van uw man zien aankomen?

‘Ik ontkende het. Ik zag wel dat hij zwakker werd, het lichaam raakte op. Bijna tot het einde heeft hij geschilderd, doeken van twee bij twee meter, maar dat was een godswonder. Als hij ophield, kon hij zijn kopje niet eens meer optillen. Ik zag het, maar ik verdrong het. Ik heb alles gedaan om hem in leven te houden, zijn leven zo comfortabel mogelijk te maken. Ik nam alles van hem over behalve het maken van zijn kunstwerken.’

De kaars is langzaam uitgegaan, toch?

‘Precies, en hij is mooi gestorven. Het was een af leven.’ Ze wil het verhaal van zijn overlijden niet opnieuw vertellen, het emotioneert haar te veel, zegt ze. Onno Blom, die bezig is met de biografie van Jan Wolkers, heeft het meer dan eens beschreven. Wolkers’ lever werkte niet meer en de dag nadat hij die tijding had gekregen, at hij midden in de nacht een sneetje brood. ‘Zo is het genoeg,’ zei hij na drie stukjes. Hij viel in slaap en werd niet meer wakker.

Wat gebeurde er na dat eerste jaar?

‘Toen alles rustiger werd, sloeg het verdriet toe. Dat was heel erg. En wat rouwen doet: het vreet energie. Je wordt er heel moe van, dus ik ging soms midden op de dag slapen. En ik ben detectiveseries gaan kijken. Dat deden Jan en ik ook, maar ik ben het veel meer gaan doen. Ik kijk bijvoorbeeld – niet lachen, hoor – Mid-summer Murders. Van alle vijfentachtig afleveringen kan ik de plot van begin tot eind vertellen. Ik heb ook die Deense serie The Killing gekocht, zo ontzettend goed, ik denk dat ik in vierentwintig uur twintig afleveringen heb gezien. Ik analyseer mezelf nooit zo goed, maar dagenlang doodmoe zijn en detectiveseries kijken, dat is natuurlijk wel een teken van een zekere gedeprimeerdheid.’

U voelt een leegte?

‘Een half jaar voor Jans dood heeft Coen Ver-braak een documentaire over hem gemaakt waarin hij me vroeg: ‘Wat als Jan ooit doodgaat?’ Ik antwoordde: ‘Jan gaat nooit weg, hij zit in me.’ Dat is ook zo. Ik was zo jong toen ik bij hem kwam, hij heeft me gevoed. Hij heeft me leren kijken en mijn mening leren verwoorden. Ik was zijn leerling. En als je dan zo lang bij elkaar bent, wordt dat een soort symbiose bijna, dan is iemand niet zomaar weg. Mensen vragen me vaak: “Hoe gaat het met je, het is zeker een heel gemis?” Maar dat is niet zo.’

Hij is niet weg omdat hij in uw herinnering voortleeft?

‘Niet in mijn herinnering; hij is er nog omdat ik zijn leven als het ware voortzet. Ik los beloften in. Ik doe alle dingen waarvan Jan zei: moeten we niet eens dit of dat? Ik heb een nieuw dak op het huis laten zetten. Het lekte en dat werd steeds erger, maar Jan vond het verschrikkelijk om mensen in huis te laten werken, omdat hij bang was dat er dingen gebeurden die hij niet wilde. Daardoor kwam het er niet van. Ons tuinhuis heb ik ook opgeknapt. Het was bruin, met een nylon tapijt op de grond waarvan je pijn in je ogen kreeg. Jan zei altijd: daar moeten we iets aan doen. Nooit gebeurd. Na zijn dood heb ik het met mijn zoons en schoondochters wit gemaakt. Ik heb pas de keuken geschilderd en boven heb ik een slaapkamer laten doen, beide zijn wit geworden. Dat is ook wat je bijna een obsessie kunt noemen: ik maak alles wit. Ik weet niet waarom, er zal wel een diepere betekenis achter zitten.’

Is de dood van uw man na vijf jaar gemakkelijker te dragen?

‘Nee.’ Ze laat een lange stilte vallen. ‘Het verdriet omdat hij er niet meer is gaat niet over, maar het zit dieper.’

En hoe is het met uw detectiveverslaving?

‘Die heb ik soms wel en soms niet. Op dit moment even niet.’

Groene glazenmaker

Vrij snel na het begin van het gesprek zijn door de tuindeur twee insecten de woonkamer in komen vliegen: een libelle-achtig beest dat Karina identificeert als een groene glazenmaker, en een bruinige vlinder die volgens haar iets heeft van een zandoogje. ‘Jan wist alles van insecten,’ zegt ze. De diertjes dansen in het herfstlicht dat ruimhartig de woonkamer binnen stroomt. Af en toe scheren ze over onze hoofden, dan weer fladderen ze tegen de ramen op, waarachter een grote, verwilderde tuin hen lokt.

Karina steekt een dun sigaartje op. Ze vindt het opvallend wat er gebeurt. Ze lacht erom, ze gelooft niet in een bestaan na de dood, maar ze volgt de insecten met haar ogen en begint er steeds opnieuw over. ‘Het is symbolisch, begrijp je, dat dit juist nu gebeurt. Het hele leven is doordrenkt van zulke symbolen en die krijgen betekenis als je ze duidt. Dat deed Jan en ik doe het ook.’

In 2010 zat ze in het buitenland toen ze telefoon kreeg van Tom, die in haar huis op Texel zat. ‘Mam,’ zei hij, ‘ik dacht eerst dat het een vogeltje was, maar er zit een doodshoofdvlinder in huis. Wat moet ik doen?’ De diertjes, met een doodskopvormige vlek op hun rug, vertonen zich niet vaak in Nederland. In de jaren zeventig kreeg Wolkers een exemplaar cadeau van een Texelaar, waarna in 1979 zijn roman De doodshoofdvlinder verscheen. En nu was er op de onwaarschijnlijke datum van 26 oktober, zijn verjaardag, een nieuw exemplaar het huis binnen gevlogen. De vlinder stierf dezelfde dag en het lijkje ligt nu tussen andere memorabilia op de witte tekenkast in de woonkamer.

‘Een altaartje,’ zegt Karina alweer met een lach. Ze heeft op de kast foto’s en een kaarsje neergezet. Op een schoteltje liggen naast de doodshoofdvlinder een turquoise eierschaal van een zanglijster – omdat Jan de kleur ervan zo mooi vond – en een Veuve Clicquot-schildje van de champagneflessen die ze samen vaak leegdronken. Er staat ook een cd van componist Willem Breuker, die in 2010 overleed. Van zíjn dood is ze nog steeds kapot. ‘Als je me vraagt: wat is nou erg? Jans lichaam was op, dat was de natuur. Willem kreeg asbestkanker, terwijl hij godverdomme nog twintig jaar had moeten componeren.’

Playboy

Buiten laat ze het opgeknapte tuinhuis zien, waar Wolkers een deel van zijn boeken schreef op Olivetti-typemachines die er nog staan. Tegenwoordig werken hier haar zoons en hun vriendinnen. Dit jaar heeft ze voor het tuinhuisje de bosschages gesnoeid. Ze heeft Jan in gedachten toestemming gevraagd: ‘Het moet Jan, anders heb je geen licht, dan kun je geen roman schrijven.’ Toen de klus was geklaard, schoot de gifsla omhoog, waarvan nu de laatste verdorde bladen wuiven in de wind. ‘Gifsla is ook een roman, hè.’

Nee, ze vindt niet dat ze vastzit in het verleden. Jan zei altijd tegen haar: ‘Als ik er niet meer ben, gaat alles gewoon door.’ Zo ervaart ze het ook. Ze heeft in 2008 meegewerkt aan de overzichtstentoonstelling van zijn werk in De Lakenhal in Leiden en ze zal zich nog bezighouden met de Wolkers-vleugel die daar over twee, drie jaar wordt ingericht, zowel met vast werk als wisseltentoonstellingen.

Met biograaf Onno Blom voert ze gesprekken, ‘want er zijn veel dingen die alleen ik nu nog weet’. Ten behoeve van zijn onderzoek heeft ze in huis archiefkasten opgeruimd die Wolkers had volgestopt met alles wat te maken had met zijn werk. ‘Jan had een melancholische natuur, hij was altijd bezig met de tijd die verstrijkt. Daarom bewaarde hij zoveel.’ Ze trekt een van de kasten open en tevoorschijn komen: het manuscript van Een roos van vlees, een kaft van Brandende liefde en een Playboy – ze heeft geen idee waarom dat ding hier ligt. Blom mag de papiermassa vrijelijk doorspitten en daarmee is hij nog wel even bezig. Zijn biografie verschijnt waarschijnlijk in 2015.

Ze heeft dagboeken van Wolkers uitgetikt en is zelf ook gaan schrijven, herinneringen aan hun tijd samen, wie weet leidt het tot een boek. Ze doet ook dingen die niet te maken hebben met haar man; ze bezoekt steden, musea, vrienden, ze heeft het druk. ‘Mensen denken dat ik altijd alleen maar bezig ben met Jan, maar dat is niet zo.’ In de loop der jaren heeft ze Frans, Engels en kunstgeschiedenis gestudeerd, waarvoor ze één dag in de week afreisde naar Amsterdam. Maar behoefte aan een eigen baan had ze nooit. ‘Ik deed heel erg veel voor Jan.’

Straatarm

Karina Wolkers komt uit een vrijgevochten, progressief milieu in Amsterdam, zoals ze het zelf omschrijft. Haar moeder poseerde in de jaren dertig voor kunstenaars en deed aan ballet. Haar vader was gipsgieter bij de firma Michels, die grimeer- en kapwerk deed voor toneelgezelschappen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zaten ze namens de communistische partij in het verzet. Haar vader werd in 1941 opgepakt toen hij meehielp met de organisatie van de Februaristaking en zat drieënhalf jaar in een Duits werkkamp, in Siegburg. Haar moeder deed koerierswerk, haalde Joodse kinderen uit de Hollandsche Schouwburg die ze onderbracht bij onderduikgezinnen en verborg in huis een zender voor de contactman met Moskou.

Karina werd geboren op 21 maart 1946 als Carry Gnirrep, de middelste in een gezin met drie kinderen. In 1953 betrok de familie een bovenwoning in de Uiterwaardenstraat, vlak bij de Zomerdijkstraat waar Jan Wolkers woonde en werkte als beeldhouwer. Carry ging naar de Zesde Montessorischool, daarna naar het gymnasium op het Montessori Lyceum. Ze wilde balletdanseres worden en toen ze daarvoor op haar vijftiende naar een beroepsopleiding ging, vervolgde ze het gymnasium in de avonduren.

En toen ontmoette ze in de zomer van 1962 Jan Wolkers, die net het manuscript van Kort Amerikaans had afgerond, de roman die hem op slag beroemd zou maken. ‘Toen ik hem leerde kennen, was hij straatarm. Voor het geld heb ik het dus niet gedaan,’ roept ze vrolijk.

Klopt het dat hij algauw tegen u zei: er moet tien kilo bij?

‘Jaaaa, maar dat zei hij ongeveer tegen iedere vrouw. Hij verwende me en stopte me vol, hij kon heel goed koken.’

Dus u kwam aan voor hem?

‘Jazeker, ik zag er met wat meer kilo’s veel beter uit. Ballerina’s zijn niet om aan te zien, natuurlijk.’

U bent vrij snel daarna gestopt met de balletopleiding. U wilde echt geen eigen carrière?

‘Het een sloot het ander uit. Toen ik tien kilo zwaarder was, ging ballet niet meer. Ik hoefde ook niet meer. Het was over. Afgelopen Kerst ben ik met mijn kinderen naar De Notenkraker geweest, mijn schoondochters wilden eens een echt klassiek ballet zien. En toen ik daar zat, dacht ik: heb ik nu spijt dat ik niet voor ballet heb gekozen? Ik heb er geen seconde spijt van gehad. Echt nooit.’

Wat vonden uw ouders ervan dat u een relatie kreeg met een twintig jaar oudere man?

‘Ze bewonderden Jan. Ze zaten zelf tegen het artistieke milieu aan. Dus mijn vader ging niet bij Jan langs om te zeggen dat hij met zijn poten van zijn dochter moest afblijven. Mijn moeder heeft alleen gezegd dat het handiger was om met een man van mijn eigen leeftijd te gaan, want dan kon je samen oud worden.’

Heeft u daar nog aan gedacht de laatste tijd?

‘Nee, nooit, want mijn vader is op zijn eenenzestigste gestorven, toen mijn moeder achtenvijftig was. Overal om me heen zie ik vrouwen die op hun vijftigste, zestigste alleen achterblijven, omdat hun mannen doodgaan die even oud waren. En het leeftijdsverschil kon mij geen flikker schelen. Ik was zo ontzettend gek op Jan.’

Had hij in die tijd al de reputatie van een vrouwenversierder? Hij vertelde graag dat hij wel honderd vrouwen had gehad.

‘O, wel meer, denk ik. Dat was in een bepaalde periode, nadat zijn vorige vrouw bij hem weggelopen was.’

Hij was nooit geheimzinnig over wat hij met vrouwen deed. Dat was destijds revolutionair. Zeiden uw ouders daar niets van?

‘Hij was een kunstenaar en mijn ouders wisten dat kunstenaars vrijgevochten waren. Je moest je heil in die verschrikkelijke jaren vijftig wel zoeken in de kunst. Dat was het enige dat ons redde. Toen ik de eerste keer in Jans atelier kwam: god, hoe dat eruitzag, adembenemend, ik had nog nooit zoiets gezien. Een prachtige ruimte, vol beelden. Zijn kunst is altijd belangrijk voor me geweest. Zijn uiterlijk, zijn innerlijk en zijn kunst.’

De buitenwereld kreeg het idee dat jullie niets anders deden dan in bed liggen.

‘Niks anders… Luister eens: hoelang kun je samen in bed liggen?’

Dagen.

‘Ja, dat weet ik ook wel. Maar daarna wordt het toch eens tijd om eruit te komen en wat anders te gaan doen, lijkt me.’

Zijn vorige vrouw was Annemarie Nauta, die model stond voor Olga in Turks fruit. Ze zat laatst net als u in het programma Benali boekt. Op haar huwelijk met Jan Wolkers keek ze niet bepaald vrolijk terug. Wat vond u daarvan?

‘Ik vond het een vervelende streek van dat programma, want Annemarie Nauta is achter mijn rug om gevraagd mee te werken. Het was een oud verhaal dat ze vertelde. Begin jaren zeventig, toen Paul Verhoeven Turks fruit verfilmde, is ze al op televisie geweest en heeft ze een bak rancune over Jan leeggestort.’

Hij was obsessief, bezeten, jaloers en hij sloeg, vertelde ze.

‘Dat is de ene kant van het verhaal. De andere kant is dat zij een enorme flirt was, een vrij oppervlakkige persoonlijkheid die het liefst in bars met allerlei zakenlieden zat te foezelen. Ze was ook geweldig, hoor, voor Jan was ze een muze en ze was ontzettend lief voor de kinderen uit zijn eerste huwelijk. Toen ze met Jan was, heeft ze waarschijnlijk de beste periode uit haar leven gehad. Daarna is ze van de ene naar de andere man gezworven.’

Maar sloeg Jan Wolkers haar inderdaad?

‘Hij heeft haar wel eens een klap gegeven, lees Turks fruit, daarin staan alle klappen die ze heeft gekregen.’

Deed hij zo ook tegen u?

Ze lacht: ‘Nee, nee, nee, kom zeg. Hij was obsessief verliefd op haar en dat heeft altijd een destructieve kant. Wij hadden een rustige, harmonieuze verhouding.’

U bent vaak zijn muze genoemd, wat vindt u daarvan?

‘De meeste kunstenaars hebben een vrouw naast zich die de muzerol heeft. Een muze ben je onvrijwillig; de muze zelf is een stom, stil wezen. Die heeft daar in principe zelf niets mee te maken. Het is maar wat de scheppend kunstenaar erin ziet. Maar het is wel zo: Jan had een enorme belangstelling voor degene die met hem leefde. Hij had een sterk ideaalbeeld van de vrouw, de proporties van haar lichaam, hij had aandacht voor haar kleding, en dáár voelde ik me enorm prettig bij. Ik zag dat hij gelijk had. Hij hield van Italiaanse mode uit de jaren vijftig. Ik heb laatst een Italiaanse detective gekeken die speelt in die tijd. O, Jan zou uit zijn dak gaan.’

Was Jan Wolkers een andere kunstenaar geweest zonder Karina?

‘Waarschijnlijk wel. Maar als ik er niet was geweest, had iemand anders die de muzerol gehad. En dan zou ook zijn werk anders zijn geweest, hoewel zoiets nooit aanwijsbaar is.’

Nu gaat u de geschiedenis in als zijn muze.

‘Het is denk ik wel de titel die mijn rol het beste omschrijft. Wat moet je anders zeggen? Echt-genote? Moeder van zijn kinderen? Secreta-resse? Verpleegster? Minnares?’

In die volgorde?

‘Nou, nee, eerst muze, dan minnares, en dan de rest. Muze en minnares, ja, dat vind ik nog de mooiste omschrijving van mezelf in relatie tot Jan. En dan minnares in dubbele betekenis, geliefde en liefhebster. Kijk, ik was zijn muze, maar hij was ook mijn muze. Hij was ook de motor in mijn leven, snap je, ook al was ik geen kunstenaar. Als mensen een goede verhouding hebben, groeien ze allebei.’

Als de zon begint te zakken, lopen we naar de tulpenboom, waaronder de as van Jan Wolkers ligt begraven, in de versleten trui waarin hij het liefst sliep. In de buurt liggen ook de restanten van Voske, Vincent en Knorretje, de drie katten die huize Wolkers hebben bevolkt. Gele bladeren bedekken de vier grafjes als een zompige deken. Het is dezelfde kleur die Wolkers gebruikte voor zijn beroemde Grote Gele Doek, dat hij schilderde vlak voor zijn dood.

Wolkers kwam dagelijks langs de tulpenboom als hij de gang maakte naar zijn atelier. Karina ontsluit de schuifdeuren en dan opent zich een hoge witte ruimte, met werk uit alle periodes van zijn kunstenaarschap: beeldjes met radertjes, constructies met schapenkeutels en koeienstront, ontwerpen van glazen beelden en doeken uit de laatste jaren van zijn leven, met dikke dotten verf in verschillende kleuren, die zich vermengen tot één tint, één waas.

Op een werkbank liggen tussen de verfspullen kartonnetjes waarop Wolkers in trillerig handschrift dichtregels heeft geschreven. Op één ervan staat een vroege versie van het gedicht Na de zomer, dat in 2003 werd gepubliceerd in de bundel Wintervitrines:

De kreukels van het loof

Vermoeid gesteente

Met flinterdunne nerven

Dat zijn bladeren ontvouwt

En neer laat dalen

Tot geel geschuifel

Het lila van de herfst

Op bleke stelen

Zakt rottend weg

In drassigheid.

Het besef: Wij waren

Er even bij –

Een voetstap

Die geen echo achterlaat.

‘Je ziet dat het waar is wat ik zeg: hij is er gewoon nog,’ zegt Karina Wolkers als ze de deuren van het atelier weer sluit. We gaan terug naar haar witte huis, waaruit de vlinder en de groene glazenmaker zijn verdwenen.

Gerelateerd