Rondgang / Zorgt Nederland goed voor zijn jonge talenten?

In de chique Larense villa Lindenhorst houdt Geert de Jong kantoor. Het oud-directielid van PricewaterhouseCoopers is nu hoogleraar bedrijfskunde aan de Vrije Universiteit. Daarnaast adviseert hij raden van commissarissen die twisten over de strategische koers van hun onderneming. Geweldig innovatief vindt De Jong het tomatenzadenbedrijf waar hij zelf commissaris is. Maar hij vreest dat Nederland door de bank genomen de slag om innovatie aan het verliezen is. ‘Philips zet in Sjanghai onderzoeksfaciliteiten neer vergelijkbaar met onze Technische Universiteit Eindhoven, en dan een paar keer groter. Het zwaartepunt bij Philips zal op den duur verschuiven naar Sjanghai. Dit soort ontwikkelingen zien we op heel veel plaatsen. Daarmee ontglippen ons kansen voor kennisontwikkeling. Ik denk dat ons tempo van innovatie achterblijft bij dat van China en India.’

De Jong ziet zijn gelijk bevestigd in een rapport over Brainport Eindhoven dat verschijnt op de dag dat we elkaar spreken. De strekking ervan: Eindhoven wordt door andere innovatieve regio’s voorbijgestreefd. De weg van ‘brains naar baten’ is in Nederland een hindernisbaan. Grote obstakels vormen de weinig transparante regelgeving en het nijpende gebrek aan goed geschoold personeel. Het strikte immigratiebeleid maakt het lastig voldoende kenniswerkers binnen te halen.

Nederland belijdt wel met de mond dat het een hoogwaardige kenniseconomie wil worden, maar handelt daar onvoldoende naar, oordeelt De Jong. ‘Ik merk niet dat we nu echt denken: we kunnen alleen overleven door zwaar te investeren in kennis. De Aziaten hebben een enorme inzet en in toenemende mate ook uitstekende universiteiten met duizenden studenten, voortreffelijke faciliteiten en gemotiveerde docenten. Die beginnen een kopgroep te vormen en langzaam maar zeker fietsen ze weg. Dat betekent dat we verdorie in een versnelling moeten komen.’

Eerst en vooral is het hoger onderwijs aan renovatie toe, vindt De Jong. ‘Mijn inschatting is dat de universiteiten de aansluiting aan het missen zijn. Niet dat ze gemiddeld niet goed zijn. Maar het gaat om de uitschieters. We hebben geen Harvard of Cambridge, geen University of Beijing.’

De hoogste prioriteit heeft, denkt de deeltijdhoogleraar en ondernemer, het veel uitdagender maken van de bachelor-fase, de eerste drie jaar van de studie. ‘Het programma is nu berekend op ruim dertig uur. Studenten doen moeilijk als ze op woensdag college krijgen omdat ze dan allemaal baantjes hebben. Het mag zwaarder en prikkelender, we moeten de student meer op de huid zitten. Dat vraagt inzet en geld. En dat is er niet. Er is een soort Verelendung. Elk jaar is het weer de vraag of het budget rondkomt.’

Kleinschaligheid

Onze stappen galmen in de stille straten van Middelburg. Hans Adriaansens, de oprichter van de Roosevelt Academy, wil laten zien hoe zijn studenten zijn gehuisvest. We passeren het huis van René Diekstra. ‘Een briljante psycholoog,’ vindt Adriaansens. Toen hij uit Leiden vertrok na de beruchte plagiaataffaire, had hij hem al voor de universiteit van Utrecht willen strikken. Nu is hij blij dat Diekstra naar Middelburg is gekomen voor zijn universiteitscollege. We lopen over de imposante binnenplaats van de Abdij van Middelburg. Daar zou Adriaansens graag ‘graduation day’ houden, als hij het Nederlandse weer kon vertrouwen. De eerste de beste student die we zien, steekt van achter het raam zijn arm op. De rector van het Middelburgse college kent ze alle zeshonderd.

Wat Geert de Jong voor ogen heeft – hoogwaardig onderwijs bieden dat het beste uit de studenten haalt – probeert Adriaansens in Middelburg waar te maken. Alle reden om eens bij hem langs te gaan. Zijn Roosevelt Academy is formeel een onderdeel van de Universiteit Utrecht. Studenten kunnen op het Engelstalige college in drie jaar tijd een bachelor-diploma halen in de richtingen arts and humanities, social sciences en sciences. ‘We zijn verleerd hoe we massaliteit kleinschalig kunnen organiseren,’ zegt Adriaansens. Zijn missie is te tonen dat het kan: met hetzelfde geld kleinschaliger en beter onderwijs verzorgen. ‘Wat we hier doen, kwam voort uit een behoefte de eerste jaren van de universitaire studie te fatsoeneren. Mijn stelling is dat daar het meeste talent verloren gaat en dat je talent kunt maken.’

In de beginfase van de studie zijn de uitvalpercentages nu absurd hoog, vindt Adriaansens. ‘Dat heeft alles te maken met de misvatting dat je een kennisintensief instituut kunt organiseren als een elastiekjesfabriek, waar de efficiency gehaald wordt uit standaardisering en grote aantallen. Het dwaze idee dat het werkt om een docent voor een klas van vijfhonderd te zetten. De bekendheid met elkaar stimuleert juist. Vanuit die gedachte heb ik eerst een Liberal Arts and Sciences College opgezet in Utrecht, nu een in Middelburg. De studenten worden op een campus op elkaar gebonden. Niet alleen in de vijftig, zestig uur dat ze met het program bezig zijn, maar ook in alles wat er omheen zit. Dat heeft een enorme educatieve waarde.’

Met hetzelfde geld veel meer

Oud-minister Ritzen richtte zich onlangs tot formateur Wijffels met een klemmend beroep. Dertig jaar lang, ook onder zijn eigen bewind, ging het aandeel van onderwijs in het Bruto Nationaal Product systematisch omlaag. Wil Nederland echt werk maken van de kenniseconomie, zal het die trend moeten keren. Adriaansens onderschrijft die oproep van harte. Maar tegelijkertijd beklemtoont hij dat met hetzelfde geld veel meer kan.

‘Zo’n College is niet duurder dan wat we nu hebben. Als je het beperkt houdt tot een omvang van zo’n zeshonderd studenten, kun je met een heel kleine administratieve staf uit de voeten. Van de achtenveertig mensen die hier voltijds werken, zitten er maar acht in de overhead. In het reguliere academisch onderwijs gaat het meer richting vijftig/vijftig. Alle verwijten dat dit elitair zou zijn, zijn in dubbel opzicht niet terecht. Per student krijg ik niet meer geld. En ook de studenten zijn niet wezenlijk anders. Gewoon jongeren met een vwo-diploma die vol opwinding zitten over wat er gaat gebeuren op de universiteit. Het verschil is dat ze dat excitement drie jaar lang vasthouden.’

De Roosevelt Academy geldt als een experiment in selectie bij de poort. Niet terecht, vindt Adriaansens. ‘Formeel is er selectie na de poort. Zodra ze zich hebben ingeschreven, krijgen ze een uitnodiging voor een gesprek. Je zoekt mensen die nieuwsgierig zijn, een academische ambitie hebben en een internationale oriëntatie. Dat kunnen mensen met gemiddeld een negen zijn, maar ook met een zes. Vroeger was selectie aan de poort een taboe, nu een hype. Het wordt helemaal geprojecteerd op individuele kwaliteiten. Daarmee slaagt de universiteit erin niet naar zichzelf te kijken. Hebben wij wel een context die studenten de goede stimulans geeft om ambitieus te zijn?’

Royal Dutch University

Wat ze in Middelburg doen, begint er op te lijken, maar het is nog lang niet radicaal genoeg, vindt Jaap Goudsmit. De wetenschappelijk directeur van het biotechnologiebedrijf Crucell schreef onlangs Tegen de vlakte, een vurig pleidooi voor een meer talentgericht hoger onderwijs. Van het Middelburgse College-systeem is Goudsmit een voorstander, maar hij vreest dat er niet de allerbeste docenten bij elkaar zijn gezet. ‘De tachtig knappe koppen die we in Nederland hebben, zitten over veel te veel universiteiten verdeeld. Daarom pleit ik voor een Royal Dutch University. Een elite-universiteit waar de beste docenten en de talentrijkste studenten bij elkaar worden gebracht.’

In Tegen de vlakte schrijft Goudsmit dat de beste opleidingen allemaal naar Amsterdam moeten verhuizen. Maar zitten in het buitenland de topuniversiteiten – Cambridge, Princeton – niet ver van de grote stad in de bossen? ‘Of het in het groene hart is of in Amsterdam kan me niet schelen. Maar willen we iets scheppen dat ook aantrekkelijk is voor buitenlanders, moeten we een dichtheid organiseren die in ons land alleen haalbaar is door alles wat goed is bij elkaar te zetten.’

Goudsmit ziet de oprichting van zo’n universiteit als een absolute noodzaak, wil Nederland niet het onderspit delven in het geweld van de mondiale economie. ‘Er zijn straks godvergeten veel Indiërs en Chinezen die uitstekend Engels spreken en prima ons werk kunnen verrichten. Je kunt een economie niet langer bouwen op het laten begaan van talent. Als je gratuit roept vanuit de overheid dat je een kenniseconomie wilt zijn, moet je ook de consequenties trekken.’

Nieuwe bedrijvigheid prikkelen, is een van die dingen die broodnodig is. Goudsmit: ‘Onze grote bedrijven zijn heel oud, en er ontstaan nauwelijks nieuwe. Ook in ons land lopen mannen als Steve Jobs van Apple rond, maar ze hebben het ontzettend lastig. Het is hier waanzinnig moeilijk een bedrijf op te richten. En als het een keertje lukt, zit jaloezie ons dwars. Het vervelende van TomTom is dat een paar mensen miljardair worden.’

Het talent is momenteel niet rijk gezaaid in Nederland, vreest Goudsmit. ‘Wij hebben buitengewoon veel buitenlanders in dienst. Het is niet eens dat ik denk dat die Nederlandse sollicitanten minder zijn. Maar het zijn wel de enige die beginnen over een reiskostenvergoeding en atv-dagen. Iedereen lijkt hier een ambtenaar te zijn geworden.’

Hersenen zijn het antwoord

Crucell, het bedrijf waar Goudsmit wetenschappelijk directeur is, is gehuisvest op het Bio Science Park te Leiden. Goudsmit mag somber zijn over de dynamiek in het Nederlandse bedrijfsleven, maar hier schieten de biotechbedrijven uit de grond. Een groot bord kondigt aan dat farmaceut OctoPlus een laboratorium van vierduizend vierkante meter gaat bouwen. Centocor, de grootste antilichamenproducent van Europa, zit er met elfhonderd man. Vorig jaar opende hier het Top Instituut Pharma (TI Pharma) zijn poorten. Dit samenwerkingsverband tussen bedrijfsleven, universiteit en overheid moet een voor Nederlandse begrippen ongekend grootschalige impuls geven aan het stimuleren van talent en innovatie in de farmawereld.

We zoeken Daan Crommelin op, de wetenschappelijk directeur van TI Pharma. De medeoprichter van OctoPlus en hoogleraar te Utrecht ziet het van de grond trekken van het Top Instituut als zijn nieuwe missie. Voor hij op de details ervan wil ingaan, schetst hij graag het bredere verband waarin het past.

‘Een heleboel van onze arbeidsintensieve zaken gaan richting China en India. Dat is niet alleen kommer en kwel, want als die economieën naar boven komen, gaan er gigantische markten open. De vraag is dan wel: hoe kunnen we ons als bv Nederland een bestaanrecht geven? Hersenen zijn het antwoord op die vraag. Gebruik ze, train ze. In velden waar interessante dingen gebeuren.’

Met passie verdedigt Crommelin dat het ontwikkelen van nieuwe geneesmiddelen zo’n terrein is waar voor Nederland kansen liggen. ‘We worden ouder en daarmee komen de gebreken. Er zijn heel veel ziekten, hier maar denk ook aan Afrika, waar we hoognodig aan moeten werken. Ook is de farmaceutische industrie een van de meest winstgevende bedrijfstakken. Waarom schop je zo’n industrie de deur uit? Dat is niet in het belang van Nederland.’

De Nederlandse academische wereld doet op hoog niveau onderzoek, stelt Crommelin. ‘Maar in de vertaalslag van dat onderzoek naar de ontwikkeling van geneesmiddelen is nog een wereld te winnen. Een constructie als Top Instituut Pharma waar industrie, overheid en academische wereld samenwerken aan veilige en effectieve geneesmiddelen vind je nergens ter wereld.’

Waarom als overheid überhaupt investeren in een sector die zijn eigen boontjes wel kan doppen? Wil Nederland een plekje veroveren op het mondiale strijdtoneel, zal ook de overheid mee moeten vechten, vindt Crommelin. ‘De wereld is in één grote competitie. Je zag enkele jaren geleden duidelijk dat de Verenigde Staten een klimaat wisten te creëren waardoor de farmaceutische industrie die kant op werd gezogen. Er werd te weinig tegengas gegeven. Een aantal global players uit Europa is zich toen in de Verenigde Staten gaan vestigen. Ik zie dat daar een kentering in is gekomen.’

Het Top Instituut wil die ontwikkeling versterken door te zorgen dat hier de slimme lieden zitten, in een hecht netwerk, dat Crommelin de Campus Nederland noemt. ‘Die is misschien iets groter dan de Boston Area. Men kent elkaar, werkt met elkaar. Als wij als TI Pharma een aantal infrastructurele dingen voor elkaar kunnen boksen, dan komen bedrijven hierheen. Je kunt als economie draaien op kwaliteit en snelheid. Als je eerder op de markt bent dan je concurrent, heb je een gigantisch voordeel. Goedkoop zullen we nooit zijn, goed en snel wel.’

Over de perspectieven van Campus Nederland is Crommelin optimistisch. ‘Wij hebben voordelen van onze kleinheid. Het is goed georganiseerd in Nederland. Men heeft ook de neiging om samen te werken. Hoewel er veel geklaagd wordt over het academisch onderwijs, wordt het onderzoek nog steeds wereldwijd erkend als goed tot zeer goed.’

Crommelins boodschap dat Nederland geen beroerde uitgangspositie heeft, maar wel alles op alles moet zetten om die vast te houden en uit te bouwen, spreekt ook uit het rapport Bieden en binden dat de Adviesraad voor Wetenschaps- en Technologiebeleid onlangs uitbracht. Nee, paniek is niet nodig, het onderzoek trekt niet in rap tempo naar het buitenland. Maar dat neemt een gevoel van onbehagen niet weg. ‘De Belgen doen het beter’, andere kleine Europese landen slagen er in meer buitenlandse R&D naar zich toe te halen. In Nederland staan de vestigingscondities onder druk, door achterblijvende publieke investeringen en door het gebrek aan technisch-wetenschappelijk talent.

Om het tij in de farmawereld te keren, gaat het Top Instituut honderden onderzoekers aanstellen. Niet in eigen huis, maar aan universiteiten en bij bedrijven. Waar gaat TI Pharma al die toptalenten vandaan halen? ‘Ik denk wel dat we een beroep op het buitenland moeten doen. We hebben hier niet genoeg geïnteresseerd talent. Als je echt goed wilt zijn, zul je als instituut toch naar buiten moeten. Brain drain omzetten in brain gain. Natuurlijk geeft dat wel een schurend gevoel. Ik zou graag meer talent al in huis hebben in eigen land. Vervolgens moeten deze mensen ook worden vastgehouden. Dit is bij voorbeeld te realiseren door het stimuleren van nieuwe bedrijvigheid.’

De fakkel naar India

Over het gebrek aan bètatalent in Nederland kan hoogleraar grondslagen van de wiskunde en informatica Henk Barendregt meepraten. ‘We hebben een promovendus uit Polen, een uit Luxemburg, een uit Canada, een postdoc uit Iran, een uit Italië en de derde postdoc is Nederlands. Die verhouding is normaal aan alle universiteiten. Dat is een kwestie van niveau en belangstelling. Die zijn allebei zo laag omdat jongeren niet geprikkeld worden om wiskunde leuk te vinden.’

Op het bord van zijn Nijmeegse werkkamer heeft hij een door het boeddhisme geïnspireerd model van het bewustzijn getekend. Barendregt is niet alleen Spinoza-laureaat voor zijn baanbrekende werk in de Lambda-calculus, maar geeft ook cursussen in Vipassana-meditatie. Concentratie en opmerkzaamheid zijn voor hem elementaire deugden die de nieuwe generatie lijkt te missen.

Barendregt was onlangs mede-ondertekenaar van een paginagrote advertentie in NRC Handelsblad. Een imposante groep Spinozaprijswinnaars riep daarin op een miljard vrij te maken voor excellente wetenschap, omdat Nederland de aansluiting dreigt te missen. Enkele jaren geleden al richtte Barendregt de club van 108+ hoogleraren op. In een onderwijsmanifest stelden zij dat de leerstof over de hele linie van het onderwijs infantiel was geworden. ‘De NWO, KNAW, VSNU, Philips en Shell hebben toen allemaal samengewerkt en er bij de minister op aangedrongen dat er meer wiskunde in het pakket kwam. De Tweede Kamer was het er mee eens, maar de minister heeft het toch niet gedaan. Toen dacht ik: als zelfs zo’n sterke coalitie het niet voor elkaar krijgt, dan houd ik er maar mee op. Ik heb nog wel een ludieke actie in gedachten: bij de ambassade van India de fakkel der wetenschap over te dragen.’

Als het niveau hier zo beroerd is, waarom komt Nederland uit vergelijkend onderzoek van de OESO naar het wiskundige niveau van vijftienjarige kinderen dan als een van de beste landen uit de bus? Barendregt: ‘Dat berust op misleidende informatie. Er wordt niet echt wiskundig inzicht gemeten, maar een beetje rekenvaardigheid getoetst. Een betrouwbaar gegeven is dat Nederlandse studenten natuurkunde eerst een halfjaar wiskunde moeten krijgen, omdat hun niveau niet voldoende is.’

Selectie aan de poort bij de universiteiten, zodat alleen wie het wel al benodigde niveau heeft binnenkomt, kan Barendregt niet bekoren. ‘Ik ben eerder voor selectie op de middelbare school door een waardevast diploma. Wat heeft bijgedragen aan de malaise is het SER-advies een hoog percentage te laten slagen.’

Wat Barendregt ten diepste wenst, is een mentaliteitsomslag. Dat slimheid niet langer iets is om je voor te schamen. Dat intellectuele nieuwsgierigheid weer van jongsaf aan geprikkeld wordt. Maar hij loopt niet over van het optimisme. ‘Ik heb het eigenlijk opgegeven. Op wereldschaal is dat niet erg. Laat India en China maar goed worden. China heeft al IBM opgekocht. Dat is een kwestie van geld, maar China heeft ook de beste wiskundestudenten. De Wiskunde Olympiade wordt vaak gewonnen door Chinezen. In een lokale krant in Zuid-India las ik een artikel van driekwart pagina over het getal pi, waar zelfs ik nog wat van kon leren. Zo’n artikel krijg je nauwelijks in NRC geplaatst. Toen dacht ik: wij wonen in een ontwikkelingsland, dit is een ontwikkeld land.’

Talentenvreter

In de bestuursvleugel van de Rabobank waar topbankier Bert Heemskerk is te vinden, is de gang zo breed als een rivier. Heemskerk, de baas van naar eigen zeggen een van de grootste talentenvreters van Nederland, heeft nog net een uurtje kunnen vinden om zijn visie op talent te ontplooien, voordat hij naar het World Economic Forum in Davos afreist.

‘So what,’ is zijn reactie op het feit dat steeds meer bètatalent uit het buitenland komt. ‘Spinoza, een geëmigreerde Portugese jood, was net zozeer een Nederlander als een Iraniër die nu in Nederland wiskunde studeert en hier blijft.’

Ook gesomber over een dalende kwaliteit van de mensen die het hoger onderwijs aflevert, is aan Heemskerk niet besteed. ‘Het niveau is zeker niet slechter geworden. Ze weten beter wat ze willen. Ik vind de motivatie eigenlijk groter dan twintig, dertig jaar geleden.’

En al die berichten over hoe bedroevend scholieren spellen en rekenen dan? ‘Als ik tegen mijn zoon zeg: dat is met dt, zegt hij: “Pap, hou nou toch even op. De computer haalt al die spellingsfouten er wel uit.” Ik denk niet dat je uit die onderzoeken kunt afleiden dat ze minder ontwikkeld zijn. Ze zijn anders ontwikkeld. De denklijn van taalpuriteinen of de beoefenaars van theoretische wiskunde moet niet de mal zijn waar je iedereen mee beoordeelt. Wat dan nog als studenten spelling iets minder belangrijk vinden? Het peil van het onderwijs is daarmee voor mij niet minder geworden, integendeel. Ik vind het onderwijs ten opzichte van de tijd dat ik gymnasium deed veel praktischer. Het geeft veel duidelijker aan waarvoor je het doet en wat je ermee kunt.’

Amerikaanse in Nederland

Bert Heemskerk vindt een medestander in Kathy Baker. De Amerikaanse is senior vice-president bij het multinationale uitgeefconcern Wolters Kluwer met personeelsbeleid in haar portefeuille. We zoeken haar op met de gedachte dat zij als Amerikaanse in Nederland wellicht ander licht kan werpen op de Nederlandse omgang met talent. Als buitenstaander heeft ze een positieve indruk van het Nederlandse onderwijs. Over het Nederlands kan ze niet oordelen, maar Engels spreken de bij Wolters Kluwer instromende jonge werknemers prima. Ze las de berichten over problemen met het spellen, maar maakt zich er weinig zorgen over. Heel andere vaardigheden ziet ze als belangrijker. ‘Je bereidheid te reizen, flexibel te zijn, met iedereen te werken, mee te gaan in een enorme transitie. Wij bewegen ons, net als andere organisaties, van een bedrijf dat vooral gebaseerd was op papier naar een technologisch, elektronisch informatiebedrijf.’

Met het huidige tempo van technologie-ontwikkeling is, denkt Baker, permanente educatie een must. Wat de nieuwe werknemer vooral moet hebben, is ‘de gedrevenheid om creatief te zijn en open te staan voor nieuwe ontwikkelingen’.

Baker ziet een nieuwe generatie opstaan met heel andere denkwijzen en talenten. ‘De generatie van mijn zoon leert en denkt heel anders, is veel beweeglijker. Hij is musicus, heeft een pagina op My Space waar hij zijn composities neerzet, en hij krijgt reacties van over de hele wereld. Ze hebben niet geleerd te schrijven, maar het zijn allemaal toegewijde bloggers, ze denken interactief. Als bedrijven steeds technologischer worden, is het logisch dat dit de vaardigheden zijn die ze nodig hebben. Het gaat niet langer om feiten leren, maar ze interpreteren en problemen oplossen.’

Talent voor duurzaamheid

Een andere kwaliteit die het nieuwe talent zou kenmerken, is een gezonde belangstelling voor duurzaamheid. Topman van de Rabo Heemskerk: ‘De laatste jaren merken we heel sterk dat jongeren meer willen dan streven naar twaalf procent rendement. We hebben onze rol op het gebied van microfinanciering en duurzame energie naar voren gebracht. Dat spreekt de goedontwikkelde jongeren zeer aan.’

Heemskerk durft het zonder meer aan te zeggen dat de jeugd van tegenwoordig geëngageerder is. ‘Toen ik in 1969 werkzaam werd bij een grote Nederlandse bank, heb ik ooit bij een kredietcollege iets over het gat in de ozonlaag gezegd. Ik vroeg of we een destructiebedrijf van koelkasten dat in Australië werd neergezet niet moesten vertellen dat het zo niet kon. Ze wisten dat ik theoloog was en keken me aan alsof ik gek in de kop was geworden. Nu is het begrip duurzaamheid iets dat je dagelijks hanteert zonder dat je uitgelachen wordt.’

Het aankweken van een duurzaam imago is absolute noodzaak om talent in huis te krijgen, vinden alle ondernemers die Vrij Nederland spreekt. Kathy Baker van Wolters Kluwer: ‘Als ik een sollicitatiegesprek heb met een jongere werknemer of manager, vraagt die me meestal naar onze ethische positie en onze duurzaamheidsvisie.’

Ook Jos Nijhuis, de CEO van PricewaterhouseCoopers, ziet duurzaamheid als een essentieel onderdeel van de bedrijfsstrategie. Nijhuis was de afgelopen tijd in het nieuws met opvallende uitspraken. Over de onvermijdelijkheid Polen aan te trekken bij gebrek aan talent in Nederland. En over de noodzaak van duurzaam ondernemen. In het kantoorgebouw aan de Amsterdamse Zuid-as waar CNN in de imposante lobby aanstaat en goed gecoiffeerde, succes uitstralende werknemers rondsnellen, licht hij toe: ‘Van de mensen die bij ons komen, is de ontwikkeling voor een groot gedeelte door de vaktechniek bepaald. Een econoom die accountant wil worden, die er zeer op gericht is in zijn eigen vak steeds beter en beter te worden. Dat leidt tot een bepaalde verkokering. Natuurlijk hebben we ook een aantal superspecialisten nodig, maar in het algemeen wil ik een verbreding creëren.’

Die wil Nijhuis scheppen door onder andere ‘maatschappelijke betrokkenheid erin te brengen. Een verbreding van het denkkader is voor de ontwikkeling van persoon en organisatie heel belangrijk. Daarnaast denk ik dat het bedrijf dat zich niets aantrekt van de omgeving, van het milieu, steeds meer een geïsoleerde organisatie wordt die moeite heeft talent aan te trekken. Je kunt thuis toch niet vertellen dat je bij een club werkt die niet maatschappelijk verantwoord bezig is?’

Steeds meer vissers

De jonge, talentvolle werknemer kan in tijden van schaarste scherpe eisen stellen aan het bedrijf waar hij wil werken. En schaarste is er. Sinds de jaren zeventig is het aantal vacatures niet meer zo hoog geweest. Merken de bedrijven dat?

Jaarlijks neemt de Rabobank ongeveer veertienhonderd mensen aan. Mogen we Heemskerk geloven, dan heeft de bank weinig last van een nijpend gebrek aan talent. Nooit te beroerd om reclame te maken voor het eigen bedrijf, licht hij toe: ‘Ik hoor van mensen die het kunnen weten dat de arbeidsmarkt voor toptalent schaarser wordt, de concurrentie groter. Dat zal wel zo zijn, maar ik constateer dat we ze nog steeds tot op de dag van vandaag hebben kunnen aantrekken. Uit alle peilingen blijkt dat Rabo een van de favoriete werkgevers is.’

Het optimisme van Heemskerk wordt niet overal gedeeld. Kathy Baker rept van een toenemende concurrentie om het schaarse talent. ‘Elk bedrijf maakt dezelfde ontwikkeling door naar een kennisintensieve, technologisch hoogwaardige onderneming. De vaardigheden van de brede beroepsbevolking zijn nog niet voldoende meegegaan met wat het bedrijfsleven nodig heeft. De mensen die wel die vaardigheden hebben, zijn dus erg gewild.’

Ook Jos Nijhuis ervaart een toenemende schaarste. ‘Wij nemen heel veel mensen aan met een financieel-economische of juridisch-economische achtergrond. Die vijver wordt niet groter, terwijl het aantal vissers wel toeneemt. We hebben een continu tekort aan mensen, die we echt nodig hebben om nog succesvoller te zijn in de markt. Voor een deel los je dat op door dingen niet te doen, voor een deel door mensen uit het buitenland te halen.’

Het tekort aan talent is volgens Nijhuis een serieuze bedreiging voor de Nederlandse economie. ‘Nederland moet het niet meer van zijn maakindustrie, maar van de kennisindustrie hebben. En als ik zie wat de overheid nu investeert in het onderwijs in Nederland van lagere school tot universiteit is dat gewoon veel te weinig. Het percentage van het Bruto Nationaal Product dat in het onderwijs wordt gestoken, moet fors omhoog, zeker vijftig procent. De alarmbel over de toestand in het onderwijs kan niet genoeg geluid worden.’

Nijhuis adviseerde niet voor niets met oud-partner Geert de Jong te praten over wat er in het hoger onderwijs moet gebeuren. Zijn impressie is dat de kwaliteit internationaal gezien achterblijft. ‘Toch is het niet zo dat Nederlandse sollicitanten door de bank genomen een lager niveau hebben dan buitenlandse. Het aardige van een Nederlandse student is zijn eigengereidheid en authenticiteit, en dat compenseert veel.’

Kansen voor Nederland

Ook de Amerikaanse Kathy Baker ziet veel pluspunten in de mentaliteit die ze hier aantrof. ‘De Nederlandse cultuur van gelijkheid leidt tot een informele cultuur van communicatie, waarin iedereen een bijdrage kan leveren. Al vanuit de geschiedenis heeft het kleine Nederland geleerd op een mondiale schaal te werken.’

Baker denkt dat er tal van mogelijkheden voor Nederland liggen, als de overheid er maar op inspeelt. ‘Als je je als bedrijf aan het oriënteren bent op vestigingsplaatsen, dan wil je op een plaats zitten waar je uitstekend bereikbaar bent. Nederland is een excellente locatie. Je kunt naar Schiphol vliegen en in twee uur ben je overal. In Nederland is de taalvaardigheid hoog, niet alleen in Engels. Het heeft een geschiedenis van kunnen werken met een uiteenlopende groep van mensen. Het is veilig. Het is zeer vriendelijk voor expats. Het heeft alle elementen die het attractief maken voor investeringen.’

De kunst is die gunstige uitgangspositie te koesteren en uit te buiten. Baker: ‘Punt één om het benodigde talentniveau te houden, is zorgen dat er voldoende budget is voor onderwijs. Punt twee is een heldere strategie te kiezen. Een mooi voorbeeld is Ierland. In twintig jaar heeft Ierland met investeringen in het onderwijs, belastingprikkels, een omgeving die beschermend was naar de werknemer en vriendelijk naar de werkgever en een focus op IT, een indrukwekkende economische groei bewerkstelligd in een tijd dat de rest van Europa het moeilijk had.’

Zo’n strategie is voor Nederland wellicht het richten op duurzaamheid. Daar liggen, denkt Bert Heemskerk, mooie kansen. ‘Vorig jaar zijn we met het hele senior management van de Rabo naar het ECN in Petten gegaan. Daar hebben we alle vormen van duurzame energie gezien. Mestvergistingsinstallaties. Windmolens. Zonnepanelen. Alras bleek dat Nederland op al die gebieden in de ontwikkeling van de technologie tot de wereldtop behoort. Het is geklets dat we zwaar achterlopen.’

Was Heemskerk niet de man die onlangs klaagde dat Nederland zo’n magere ambitie heeft op het gebied van duurzame energie? ‘Ja, dat is de discrepantie tussen wat Nederlanders kunnen en wat de politiek ambieert. Wij waren niet enige die vonden dat het hapsnapbeleid van de overheid ervoor zorgt dat we de koploperspositie in windenergie en zonne-energie verloren zijn. Het kabinet heeft veel geroepen over de Lissabon-doelstellingen en innovatie. Dat was de reden dat wij extra de mond opendeden. Lopen we voorop op het gebied van technologische vernieuwing, en dan laat de overheid het afweten, terwijl ze doorkletst over innovatie.’

Grafieken:

R&D Verschuiving in investeringen door Amerikaanse Multinationals in het buitenland

R&D Aandeel dat Nederlandse multinationals in Nederland besteden in procenten 1977-2005

R&D Aantal werknemers in R&D per 1.000 werknemers in 2005

R&D Bedrijfsuitgaven aan R&D als percentage van het BNP

R&D Aantal patentaanvragen (EPO) per 1.000 inwoners 1992-2003

Innovatie in Nederland Innoverende bedrijven (als percentage van het totaal aantal bedrijven) 1996-2004

Innovatie in Nederland Typen innovatoren (percentage van bedrijven met gerealiseerde innovaties) 1996-2004

Onderwijs Internationale publieke uitgaven als percentage van het BNP in 2003

Onderwijs Verdeling publieke uitgaven aan instellingen naar soort in procenten in Nederland in 2005

Onderwijs Geslaagden wetenschappelijk onderwijs, doctoraal en masters: groei sociale wetenschappen in Nederland in 2004-2005

Onderwijs Aantal afgestudeerden hoger in natuur en techniek per 1.000 studenten tussen 20 en 29 jaar in 2003 & 2004

Onderwijs Percentage hoogopgeleiden naar leeftijd in Nederland in 2004

Bronnen:

AWT

CBS

OECD

Eurostat

Gerelateerd