Roman
Geen stad die zich beter leent voor literatuur dan New York &#8211; daar kan iedereen die er ooit is geweest, al is het voor een paar dagen, zich wel iets bij voorstellen. Maar op de afgelopen editie van Crossing Border onthulde Jay McInerney dat het ooit compleet anders was. Toen hij zijn debuut Bright Lights, Big City inleverde, beet zijn redacteur hem onmiddellijk toe dat succes uitgesloten was voor een roman die zich afspeelde in de stad waar McInerney, destijds nog niet zo heel lang geleden, als een van levenslust bruisende jongeman naartoe was gereisd.
Halverwege de jaren tachtig was New York dus, in slecht Nederlands, een no go. Dat dat inmiddels is veranderd, bewijst McInerney zelf met een oeuvre waarin hij alleen bij hoge uitzondering een uitstapje maakt naar andere delen van de States. Maar hij was zeker niet de enige die in de laatste kwart eeuw zijn pijlen richtte op New York: voor het begin van de nieuwe eeuw was het misverstand ruimschoots rechtgezet. Na 9/11 werd het wéér anders. Door de dramatische gebeurtenissen van die dag kreeg alles uit New York een andere lading. Diezelfde McInerney beweerde dat de tijd van ironie voorbij was. New York zonder ironie staat ongeveer gelijk aan zijn laatste roman, The Good Life, een (niet geheel onvals) sentimenteel verhaal op het puin van Ground Zero.
Een andere New Yorkse schrijver van faam, Jonathan Lethem, ontwijkt zowel ironie als sentimentaliteit. In zijn lijvige nieuwe roman Chronic City worden de Twin Towers welgeteld één keer genoemd. Op pagina 430, en ze staan nog fier overeind, hoewel ze al maanden aan het zicht worden ontrokken door een mysterieuze grijze mist. Het is de duidelijkste aanwijzing dat het verhaal zich niet afspeelt in ons eigentijdse New York, maar in een New York uit een parallel universum, een &#8216;stijlfiguur&#8217; die hij heeft overgenomen van de door hem bewonderde science fiction-schrijver Philip K. Dick. Aan diens Dr. Bloodmoney ontleende hij eveneens het gegeven van een ruimteschip dat, compleet met bemanning, doelloos om de aarde cirkelt en een belangrijk theatraal element verleent aan de verder niet bijzonder realistische maar toch geloofwaardige lofzang op de ziel van de stad New York.
Deze lofzang, het vermoeden was wellicht al gerezen uit het voorgaande, laat zich onmogelijk navertellen. Die laat zich alleen maar lezen. Toch wil ik me aan een poging wagen, waarbij ik me moet beperken tot alleen het hoogst basale. In Chronic City komt de wonderlijk accuraat geheten &#8211; Lethem kan veel, maar zeker ook zijn personages van namen voorzien &#8211; Chase Insteadman, een voormalig kindsterretje uit de populaire tv-serie Martyr &#038; Pesty, in aanraking met cultfiguur Perkus Tooth. Die blijkt de echte held uit het verhaal, een New Yorker die zijn leven wijdt aan het boetseren van zijn eigen wereldbeeld uit schijnbaar lukrake brokstukken cultuur, waaronder films en muziek, liefst allemaal zo obscuur mogelijk. Insteadman raakt, net als de lezer, volledig in de ban van Tooth die al wiet rokend (&#8216;Chronic&#8217; is de naam van een favoriet merk) in zijn weinig aantrekkelijke vrijgezellenhok in Manhattan de ene na de andere lyrische gedachtegang openbaart &#8211; als een orakel op 84th Street.
Tooth is gebaseerd op een bestaand persoon, de voormalige Rolling Stone-criticus Paul Nelson die werkte bij de plaatselijke videotheek toen Lethem in de jaren tachtig naar Brooklyn verhuisde. Twee jaar geleden stierf hij, de man die Dylan nog had verdedigd nadat hij &#8216;elektrisch&#8217; was gegaan en zo de hoon van de folkwereld op zijn hals had gehaald. Aan de toonbank moet Lethem ademloos hebben geluisterd naar de verhalen van Nelson. Zo werd hij ingewijd in een schaduwwereld die bestond uit bijna vergeten films, verdwenen meesterwerken en cultklassiekers.
In Chronic City bouwt Jonathan Lethem op zijn beurt zijn eigen schaduwwereld, met als cement onder meer brieven uit het ruimteschip, de penetrante mist die maar niet wil wegtrekken, een tijger die zo nu en dan opduikt in de straten van New York en een speciaal soort stuk keramiek, een chaldron, zo bekoorlijk dat iedereen er verliefd op wordt zodra die er een glimp van opvangt. Het klinkt hier volstrekt bizar, maar bij lezing slik je het voor zoete koek, en dat is geheel de verdienste van Lethem.
Op een zeker moment vernietigt de mythische tijger het appartement van Perkus Tooth, dat onwaarschijnlijke epicentrum van de wereld van Chronic City. Het duurt eventjes voordat Insteadman hem weer heeft getraceerd. Tooth heeft dan onderdak gevonden in een opvangtehuis voor honden, waar hij een kamer deelt met een driepotige pitbull genaamd Ava. Daar dansen ze samen &#8211; voor de goede orde: Tooth en Ava &#8211; op de maat van &#8216;Shattered&#8217; van The Rolling Stones.
Zo&#8217;n boek dus. Net zo adembenemend en overweldigend als de stad waar het zich afspeelt.
Jonathan Lethem
Chronic City
Doubleday
467 p., € 23,50

David Kleijwegt

Gerelateerd