Een schatkamer, met gevaren
Iedereen is het er over eens dat Socrates de filosoof der filosofen is. Hij leefde in de hoogtijdagen van de klassieke filosofie en liet een groot oeuvre na via de dialogen van Plato. Hij wordt nog veel gelezen vanwege het literaire gehalte, de nog steeds belangwekkende thema&#8217;s en beeldende manier van denken. De kroon op zijn filosofenleven was zijn dood: hij stierf als een ridder voor zijn ideeën.
Toch zijn de ideeën van Socrates niet allemaal wijgeschenken die je zonder aarzelen tot je neemt. Voor de ziel, het thema van de Maand van de Filosofie, kun je vooral te rade gaan bij de Phaedo: de dialoog waarin Socrates zegt dat degenen die zich echt toeleggen op het filosoferen, zich &#8216;in feite met niets anders bezighouden dan met sterven en de dood&#8217;. Met de dood verlaat de ziel namelijk het lichaam en dat zou voor een filosoof een &#8216;verlossing&#8217; zijn.
Dat filosoferen zou betekenen dat je je alleen maar aan het voorbereiden bent op de dood, pleit niet erg voor de filosofie. Dat maakt het leven op aarde slechts tot een noodzakelijke doorgangsroute. Dit is een van de redenen waarom de aan het leven hechtende Nietzsche zo&#8217;n hekel had aan Socrates. Wat na de dood komt, daar ging het Socrates om: zolang hij leeft, zit de mens in een lichaam, en dat is een grote hindernis voor wie tot waarheid en inzicht wil komen. Het lichaam belemmert met zijn begeerten, verlangens, vrees en waanideeën het zuivere onderzoek naar het wezen der dingen. Met je dood laat je dat lichaam achter en blijft je onsterfelijke ziel over: &#8216;Willen wij ooit in rust tot dieper inzicht komen, dan moeten wij de dingen alleen vanuit de ziel waarnemen, vrij van het lichaam; dat wil dus zeggen: na de dood en niet tijdens het leven.&#8217;
Socrates staat in deze dialoog voor een manier van denken die het echte leven buitensluit. Hiermee kwam hij in een goed blaadje bij de christenen, die het leven na de dood ook verheerlijkten. Het idee van de &#8216;zuiverheid&#8217; van de ziel die door de &#8216;onwijsheid van het lichaam&#8217; zou worden bezoedeld, heeft er in de christelijke versie eeuwen voor gezorgd dat het lichaam en de wereld verderfelijke oorden waren, waar zich niet het echte leven afspeelde. Daar komen de zwartekousenkerken en het fundamentalisme vandaan die &#8216;de zuivere waarheid&#8217; in pacht denken te hebben. Als Aristoteles de ziel in zijn De anima niet een heel ander aanzien had gegeven (voor hem is ze veel meer een onderdeel van het menselijk organisme) zou de ziel zo onaards en wereldvreemd zijn gebleven als Socrates het in de Phaedo voorstelde.
Net als het bewustzijn is de ziel nog steeds een onopgelost mysterie, ook in zijn aristotelische versie. De grote angst van George Steiner in zijn nieuwe boek The Poetry of Thought is dat het raadsel van de ziel en de creativiteit door de neurowetenschappers zal worden opgelost. Dan zouden we weten hoe een Mozart in elkaar zit. Maar Steiner hoeft niet ongerust te zijn. Waar blijft de ziel?, het essay dat Bert Keizer geschreven heeft voor de Maand van de Filosofie, laat in elk hoofdstuk zien dat de verwoede poging van hersenonderzoekers om aan te tonen dat de ziel niet bestaat, gedoemd is op niets uit te lopen. De reductie van het leven tot de werking van neuronen wordt door hem ontmaskerd als een barbaarse versimpeling. De menselijke belevingswereld, waar de ziel een onderdeel van is, is groter dan het brein alleen. Hersenscans laten wel zien waar zich in het brein een bepaalde hersenactiviteit voordoet, maar dat wil niet zeggen dat men ook weet wat zich daarbinnen afspeelt. In &#8216;de merkwaardige ellende die neuroreductie heet&#8217;, zoals Keizer het noemt, worden mensen beschouwd als mechanieken zonder belevingswereld. Als verpleeghuisarts weet Keizer wat dat in de dagelijkse praktijk inhoudt.
Het ultieme
&#8216;Ziel&#8217; is geen woord dat je te pas en te onpas moet gebruiken. Het is een verschijnsel van een ongekende rijkdom en betekenis, maar het heeft ook zijn naargeestige kanten. De ziel is de gevoeligste plek van een mens. Daar bevindt zich alles van waarde, dat waaraan hij hecht, dat wat hem aan het hart gaat. De ziel heeft iets van een schatkamer. Wees er voorzichtig mee, er zijn veel onbewuste gevoeligheden in opgeslagen. De ziel is synoniem met de kern, met het hart en met het centrum. De ziel is het ultieme, dat waar alles op uit loopt. Iets moet een ziel hebben wil het iets voorstellen. De ziel kan een licht en een zwaar leven leiden. Wanneer Leo Vroman een boek Een soort van ziel in negen delen noemt, weet je dat hij lichtvoetig met die ziel zal omspringen. Wanneer de Israëlische schrijver David Grossman een boek Angst vreet de ziel op noemt, weet je dat hij niet angstig wil zijn, ook al bevindt hij zich in angstige omstandigheden. In Een gevaar dat de ziel in wil probeerde Andreas Burnier zich af te schermen voor de invloed van wat ze het zielverwoestende &#8216;positivistisch-rationalistische materialisme&#8217; van het Westen noemde. In de ene schrijver zit meer ziel dan in de andere. In Fjodor Dostojevski zit veel ziel, ook in August Strindberg. En in de schilders El Greco en Edvard Munch. Dat er grote verschillen kunnen zijn tussen zielen zie je wanneer je Dostojevski vergelijkt met J.D. Salinger. De laatste is op zoek naar niet gecorrumpeerde zielen in de leden van zijn fictieve familie Glass; Dostojevski stuwt zijn zielen op in moreel riskant gedrag.
Zoeken naar de graal
Ook al zit de ziel overal en nergens in de mens, dat doet niets af aan haar culturele en maatschappelijke betekenis. Alles waar de ziel voor staat is niet zakelijk, kil of rationalistisch. Het is nog de vraag of de ziel warm is, maar koud is hij zeker niet. De ziel wordt geassocieerd met menselijkheid en empathie, ze staat voor wat Henriëtte Roland Holst ooit de &#8216;zachte krachten&#8217; noemde. In de tijd van het communisme in de Sovjet-Unie werden de ideologen van de partij de &#8216;ingenieurs van de ziel&#8217; genoemd. Dat was toen positief bedoeld, de mens was toen immers maakbaar. Nu is het een huiveringwekkend idee dat er met grof gereedschap aan zielen zou worden gesleuteld. &#8216;Zielloos&#8217; is een kwalificatie die weinig mensen opgeplakt willen krijgen.
De ziel waar Socrates het over heeft, gezuiverd van de bezoedeling van het lichaam, heeft nog wel altijd haar echo in het idee dat de ziel schoon is, onaangetast. Dat heeft positieve, maar ook negatieve kanten. Het negatieve van die Socratische onbezoedelde ziel is dat men gaat denken dat er zoiets als een &#8216;zuivere ziel&#8217; bestaat, of in het verlengde daarvan: de &#8216;zuivere waarheid&#8217;. Dat kan gevaarlijk zijn, zoals in geloofskwesties, waar men de &#8216;zuivere waarheid&#8217; in pacht denkt te hebben. Plato&#8217;s zuivere ideeënleer, die zegt dat alles wat wij doen maar een slap aftreksel is van de eeuwige onveranderlijke Ideeën, kan &#8211; als hij streng in politieke zin wordt toegepast &#8211; tot het najagen van &#8216;de enig echte waarheid&#8217; leiden. Met radicaal idealisme en terrorisme tot gevolg. Op zoek gaan naar de ziel van iemand, van een roman, van een kunstwerk of een bedrijf, is een paradoxale bezigheid. Het verlangen om de kern, de essentie of de ziel van iets te kennen kan heel sterk zijn. Het is als het zoeken naar de graal. Of het zoeken naar de creatieve bron van een kunstwerk. In die kern of de ziel komt alles geconcentreerd samen, het is de essence van een persoon, roman of kunstwerk. Er komt dan een soort geheim tevoorschijn. Maar zodra die kern of ziel gevonden is en vastgesteld, dreigt die vast te gaan liggen en onveranderlijk te worden. Er ontstaat een soort chauvinisme van de ziel. Het is alsof het mysterie dan is opgelost. Het wordt een onbeweeglijke steen, een dogma. Vandaar dat in de filosofie sinds het begin van de vorige eeuw het essentialisme uit de gratie raakte. Die vastgelegde kern of ziel belemmert de dynamiek van het leven.
Dit heeft gezorgd voor een lichte huiver voor al te veel ziel, essentie en &#8216;zuiverheid&#8217;. En daar is weer een voorkeur voor mengvormen uit ontstaan: multi in plaats van mono. Veelheid en veelzijdigheid tegenover strakke essenties waarin zich een ziel manifesteert die te zeer overtuigd is van haar gelijk. Op dezelfde manier moet de werkelijkheid niet altijd voor de echte werkelijkheid worden gehouden, want zo veel onveranderlijke ziel heeft de werkelijkheid niet. &#8216;Ziel&#8217; is een woord dat niet meer zo gauw gebruikt wordt, behalve met een lichte ironie als iemand met zijn ziel onder zijn arm loopt. P.C. Hooft kon het nog makkelijk tevoorschijn halen toen hij het had over zijn geliefde als &#8216;de meesteres van mijn ziel&#8217;. Ook het romantische &#8216;innerlijk&#8217; (Innerlichkeit) dat tot de sfeer van de ziel behoort, wordt niet veel meer gebruikt. Het is te leeg diepzinnig geworden.
In plaats van &#8216;ziel&#8217; en &#8216;innerlijk&#8217; is in de filosofie daarom het begrip &#8216;zelf&#8217; in gebruik geraakt. &#8216;Zelf&#8217; is geen erg aantrekkelijk woord, maar het heeft wel een inhoud die meer aansluit bij de seculiere moderne tijd dan &#8216;ziel&#8217;: een zelf heeft iets solides, alsof &#8216;zelfbewust&#8217; er al in doorklinkt. Het zelf is geen ego, want dat is te eendimensionaal op zichzelf gericht. Een &#8216;zelf&#8217; is juist reflexief, het is met zichzelf in gesprek. Een &#8216;zelf&#8217; denkt niet dat het de wijsheid in pacht heeft. De ziel is een onderdeel van het zelf. Er is niets op tegen om een mens een machine te noemen, als hij maar een ziel en een zelf heeft. In 1748 beschouwde Julien Offray de La Mettrie in L&#8217;homme machine de ziel als het bewegingsbeginsel van de menselijke machine, een &#8216;materieel en gevoelig deel van de hersenen dat we zonder bezwaar de centrale veer van de machine zouden kunnen noemen&#8217;. Zo is het nog steeds. Wij zijn niet ons brein, wij zijn onze ziel en ons zelf.

Gerelateerd