Derrida’s grote sprong
De recensies over de Engelse vertaling van Derrida, Benoît Peeters’ biografie van de lastigste en meest omstreden Franse filosoof van de vorige eeuw Jacques Derrida (1930-2004), pakken nogal positief uit. Derrida heeft door de jaren heen zo veel weerstand opgeroepen dat een biograaf dat al gauw als de rode draad van zijn leven en werk had kunnen beschouwen. Het is Peeters kennelijk gelukt om in zevenhonderd pagina’s zijn leven op een min of meer objectieve manier te beschrijven. Dat de strijdbijl is neergelegd en verwisseld voor de fluweelst denkbare handschoenen is vooral te zien aan de manier waarop het Engelse enfant terrible Terry Eagleton over hem schrijft in The Guardian naar aanleiding van Peeters’ biografie. Derrida zorgde in 1992 voor een waterscheiding tussen voor- en tegenstanders in de academische wereld toen Cambridge hem een eredoctoraat wilde geven. Maar Eagleton schrijft doodleuk over Derrida’s manier om begrippen tot op het bot te ‘deconstrueren’: ‘Hij wilde ons eenvoudig minder arrogant maken wanneer we precies dachten te weten waar we het over hebben als het over waarheid, liefde, identiteit en autoriteit gaat.’ Vooral dat woord ‘eenvoudig’ is mooi, aangezien Derrida voor grootverbruik van aspirines onder studenten heeft gezorgd.
Het interessante aan de levensgeschiedenis van Derrida is dat hij van een uitgesproken nihilist uiteindelijk veranderde in een positieve goedzak, een ontwikkeling die werd gemarkeerd door de ‘verzoening’ met Jürgen Habermas, die hem eerder van dat nihilisme had beschuldigd. Tot in de tweede helft van de jaren tachtig hield Derrida zich op de vlakte in maatschappelijk gevoelige kwesties, maar ondertussen zette hij alle dagelijkse begrippen op losse schroeven. Dat gebeurde zo drastisch dat er niet meer mee te werken was en men uiteindelijk radeloos werd. In zijn werk ging het in die tijd steeds om ‘aan het wankelen brengen’, ‘verstoren’, ‘ontregelen’, ‘ondermijnen’, ‘vernietigen’, ‘uiteenrukken’. Er ontstonden ook heel negatieve begrippen als ‘eurocentrisme’, ‘logocentrisme’ en ‘fallocentrisme’.
Waarschijnlijk is de omslag in Derrida veroorzaakt door de affaire rond Paul de Man, de Vlaamse literatuurwetenschapper die Derrida naar Yale University haalde en ervoor heeft gezorgd dat hij in Amerika furore maakte. Van De Man werd in 1987 bekend dat hij in de oorlog talloze antisemitische artikelen had geschreven in een collaborerende krant. Derrida’s verdediging van De Man was zo’n afschuwelijk gedraai dat het hem op den duur zelf niet ontgaan moet zijn.
Derrida ging zich steeds meer interesseren voor recht en rechtvaardigheid, betoonde sympathie voor de anders-globalisten, voor het Westen, Europa, democratie, kennis en wetenschap, allemaal begrippen die eerder niet serieus konden worden genomen omdat er bij nadere inspectie/deconstructie niets van overbleef. Derrida, zo kreeg je de indruk, kwam op zijn schreden terug en moet zich hebben afgevraagd wat hem al die jaren heeft bezield. In een gesprek kort voor zijn dood met de Algerijnse hoogleraar Mustapha Chérif over de islam en andere heikele kwesties komt de hele wereld langs. Hij is ineens over alles duidelijk. Ook over het belang van het verwerven van kennis en het nemen van verantwoordelijk: ‘Tussen weten en verantwoordelijkheid ligt een afgrond. Het moment van de verantwoordelijkheid, dat is de sprong die iedereen moet maken.’ Vroeger zou hij niet gesprongen hebben.
Carel Peeters’ literaire kroniek verschijnt maandag en vrijdag om 15.00 uur op www.vn.nl/boeken

Carel Peeters

Gerelateerd