Umberto Eco (73) onderbreekt zijn woordenstroom en begint te neuriën.

‘Parlano tra loro,’ zingt Eco schor, ‘i tuli tuli tulipan. Mormorano in coro, i tuli tuli tuli tulipan!’ (‘Ze praten over de liefde, de tulpen, de tulpen! Ze fluisteren in koor, de tulpen, de tulpen!’) Umberto Eco leest in Milaan voor uit zijn laatste roman De mysterieuze vlam van koningin Loana. De tekst van het liedje ‘Tulipan’ uit de roman kent Eco nog uit zijn hoofd en het publiek reageert enthousiast. Want net als voor Umberto Eco en net als voor de hoofdpersoon Yambo uit de roman roepen jarendertigliedjes als ‘Tulipan’ bij Italianen de herinnering op aan een onverwacht vrolijke kant van fascistisch Italië. In Eco’s roman heeft Yambo door een hersenbloeding zijn recente geheugen verloren. Hij weet niet meer wie zijn vrouw is, maar kan zich nog wel alles uit zijn jeugd herinneren. Yambo reconstrueert nauwgezet zijn fascistische jeugdjaren door op de zolder van zijn ouderlijk huis dozen vol stripboeken te lezen en naar 78-toerenplaten uit die tijd te luisteren. Een liedje kan beter dan geschiedschrijving, beter dan een boek de emotie van een tijdsgewricht oproepen: ‘Zing mij “Tulipan” en ik zal je zeggen wie ik toen was.’

Evergreens als ‘Tulipan’, ‘Marmao’ en ‘Pippo non lo sa’ (Pipo weet van niets) zijn afgedrukt in De mysterieuze vlam van koningin Loana – met originele cover en tekst. Fragmenten uit de liedjes duiken op in het boek als Yambo het spoor in zijn geheugen weer even bijster is. Een hoofdstuk draagt zelfs de titel ‘Maar Pippo weet van niets’. De muziek en de teksten van het Trio Lescano maken niet alleen deel uit van Yambo’s kinderjaren, maar ook van het collectieve Italiaanse geheugen. Ook voor jongere Italiaanse generaties is het Trio Lescano nog springlevend. Hun liedjes worden nog steeds gezongen en bij gebrek aan een volkslied dat alle politieke partijen bevalt, is ‘Maramao’ van het trio bijna een Italiaans Wilhelmus.

Bij navraag naar de feiten over de Lescano’s wordt hun mythe overal breed uitgemeten, maar vrijwel elk spoor loopt dood bij hun afscheidsconcert in 1946. De meeste zangers die samenwerkten met het trio, zijn dood of wonen in een tehuis voor demente bejaarden.

Dat geldt niet voor de actrice en zangeres Isa Bellini (83), die in 1942 op haar achttiende debuteerde met het trio. Zij staat elk seizoen nog op de planken en is elke ochtend in de sportschool te vinden.

‘Het was een garantie voor succes als je mocht zingen met het trio,’ vertelt Isa Bellini. ‘Ik ben dankzij hen beroemd geworden. Ze waren dé grote Italiaanse sterren, ze verkochten driehonderdvijftigduizend platen per jaar. Er hing een soort mysterie om hen heen. Ze waren elke dag op de radio, iedereen had hun platen en ze zongen in talloze films, waaronder het regiedebuut Rose Scarlatte van Vittorio de Sica. Maar hun identiteit en afkomst bleven duister. Wij zangers gingen na de opnamen met elkaar naar de trattoria en wisten over het algemeen alles van elkaar. Maar de zusjes bleven altijd op zichzelf. Bovendien werden ze overal geëscorteerd door hun moeder. Zij regelde hun financiën en zat tijdens radio-uitzendingen in een hoekje van de studio.’

Pas toen de drie zusjes in 1941 als Alessandra, Giuditta en Catarinetta Lescano genaturaliseerd werden tot Italianen, bleek dat ze van oorsprong Nederlands waren. Oudere Italianen herinneren zich nog dat het voorpaginanieuws was. ‘We hebben de bevolkingsregisters van half Europa binnenstebuiten moeten keren,’ schreven de journalisten van de radiobode Canzoniere della Radio, om te ontdekken waar de gezusters Lescano nu eigenlijk vandaan kwamen.

Circusacrobates

Sandra, Judith en Katrientje Leschan werden respectievelijk in 1911, 1913 en 1919 in Gouda en Den Haag geboren als de dochters van een circusacrobaat en een operettezangeres. Hun moeder Eva Leschan-de Leeuwe was operettezangeres en stamde uit de toonaangevende Amsterdamse variétéfamilies van De Leeuwe en Bamberg. Hun van oorsprong Hongaarse vader Sandro Leschan was acrobaat, clown en ‘cascadeur’ ofwel stuntman in stomme films. Opa De Leeuwe was violist en de hele verdere familie werkte in Amsterdam in het circus, het variété, of als ‘uitlegger bij stomme films’. De zusjes Sandra en Judith waren aanvankelijk acrobates in het circus en in theaters als Tip Top in de Amsterdamse Amstelstraat. In 1933 begonnen ze samen rond te reizen als het dansduo The Sunday Sisters. Na een mislukte tournee door Amerika, waar hun neven Bamberg in New York een variététheater waren begonnen, kwamen ze in 1935 in Turijn terecht. Als soubrettes scharrelden ze daar in nachtclubs hun kostje bij elkaar.

Een regelmatige nachtclubgast, een hoge functionaris van de fascistische staatsradio E.I.A.R. vroeg op een goed moment een beetje dronken of de twee zusjes ‘tijdens hun dansje niet iets konden zingen?’ Hoewel ze geen enkele muzikale vorming hadden, deden ze een poging. De functionaris was onder de indruk en stelde voor hen bij zijn omroep verder te scholen. Waarschijnlijk hielp de muzikale invloed van moeder Eva, die ijlings naar Turijn was overgekomen.

Eva Leschan telegrafeerde naar Nederland dat ook Katrientje – die zestien was en bij haar grootouders in Amsterdam woonde – ogenblikkelijk naar Italië moest komen, zodat de meisjes gedrieën het Trio Leschan konden vormen. Katrientje had de mooiste stem en zou de leading voice van het trio worden. De vier dames Leschan vestigden zich in Turijn – vader Sandro bleef achter in Den Haag. In drie maanden werden de zusjes daar gedrild door de invloedrijke maestro Carlo Prato, die hen lanceerde als het Trio Vocale Sorelle Lescano. Eind 1935 werd het trio, tot hun eigen verbazing, van de ene op de andere dag beroemd door het enorme succes van hun jazz and swing-liedje ‘Topolino al Mercato’ (‘Muisje op de markt’).

Het was een roerig jaar in Italië. Mussolini verklaarde de oorlog aan Ethiopië en verwezenlijkte daarmee zijn koloniale droom. Er werden liedjes over geschreven, die dagelijks op de radio te horen waren. Een op de vijf Italianen was analfabeet en radioliedjes waren een belangrijk propagandamiddel voor het regime. Een hit die de verovering van Ethiopië bezong, was ‘Facetta nera’ (‘Zwart gezichtje’): ‘Moors vrouwtje, klein slavinnetje daar tussen slaven, klein zwart gezichtje, mooie Abessijnse. Wacht maar en blijf hopen tot Italië dichtbij komt. Wij brengen je nieuwe wetten en een nieuwe koning.’

Het enthousiasme voor de verovering van Ethiopië werd wel erg groot met ‘Africanina’: ‘Moors poppetje, jij kleine Afrikaanse, met je volle zwoele lippen, je zoete ogen; al je kinderen zullen Balilla heten.’ (In de fascistische hiërarchie werd een jongetje op zijn vierde ‘Zoon van de wolf’, op zijn achtste ‘Ballila’ (naar een verzetsstrijder) en op zijn veertiende ‘Avant-gardist’.)

Aanzetten tot rassenvermenging was nu ook weer niet de bedoeling en in opdracht van het regime werd ijlings ‘Blank gezichtje’ geschreven, dat geen succes was. Ondertussen werd bij een kleine elite de Amerikaanse jazz steeds populairder. Jazz was door het regime in de ban gedaan als ‘barbaarse, negroïde antimuziek, geboren in de negerbordelen van New Orleans’. Maar ‘Italiaanse jazz’ mocht weer wel. Het succes van de bijna tweehonderd jazz- and swingliedjes van het Trio Lescano was dan ook een van de grootste paradoxen binnen het muziekbeleid van het fascistische regime. Wel dicteerde de censuur veranderingen die de muziek zo Italiaans mogelijk deden klinken. Zo werd de ‘Saint Louis Blues’ door de censuur omgetoverd tot ‘Le tristezze di San Luigi’ (‘Het verdriet van de Heilige Luigi’).

De Duce

‘De Duce ontving het trio zelfs op het Palazzo Venezia,’ herinnert jazzpianist Romano Mussolini (78) zich. Hij noemt zijn vader afwisselend ‘Papá’ en ‘de Duce’. ‘Als hij in Turijn onder hun appartement marcheerde waar ze op het balkon stonden te wuiven, klapte hij zijn hakken tegen elkaar en riep hij “Salve Lescano!” naar boven.’

Natuurlijk was dat vreemd, zegt Romano Mussolini, het enige nog levende van de vijf kinderen van Benito Mussolini. ‘Papá hield niet van jazz. Hij luisterde het liefst naar opera’s en operettes. Zijn grote favoriet was De vrolijke weduwe van Franz Lehár. Hij speelde zelf trouwens viool.’ Op de binnenplaats van een franciscaner klooster in de mondaine badplaats Forte dei Marmi bereidt Romano zich voor op een jazzconcert dat hij daar die avond zal geven.

‘De Duce was intelligent, hij zag heel goed wat het volk wilde en had gevoel voor de cultuur van het moment. Achter zijn rug schreven mijn broer Vittorio en ik voor een studentenblaadje over echte jazz in Amerika. Voor ons, echte American jazz-snobs, telde het trio niet. Toen ik zestien was, heb ik zelfs een keer de minister van Volkscultuur gebeld: “Goedemiddag Excellentie. Hier spreekt de zoon van de Duce. Kun je niet wat meer échte jazz op de radio uitzenden?” De minister zei dat hij zelf óók van Amerikaanse jazz hield, maar dat de muzikaal-politieke lijn van de Duce dat helaas niet toestond.’

Rassenwetten

De grootste kenner van de Italiaanse lichte muziek is de Romeinse kunstpaus Gianni Borgna. Zijn bestseller Storia della Canzone Italiana is het volledigste werk over het Italiaanse lied. De muziekwetenschapper Borgna is sinds 2001 wethouder van Cultuur van de stad Rome. In het magnifieke Romeinse stadhuis, het door Michelangelo ontworpen Campidoglio, onderbreekt Borgna graag even de discussies die hij daar als linkse politicus voert met de rechtse regering-Berlusconi, om te praten over de zusjes.

‘De Italiaanse radio bestond rond 1937 uit klassieke muziek, fascistische liederen en bulderende toespraken van Mussolini,’ vertelt hij. ‘De swing van het Trio Lescano was een welkome onderbreking. Het was bijna een compositie op zichzelf: Mussolini’s megalomane gebulder gevolgd door “Muisje op de markt” of “Verliefde pinguïn”.’

Op 3 mei 1938 bezocht Hitler Rome en kwam de as Rome-Berlijn-Tokio tot stand. Zes maanden later werden ook in Italië de rassenwetten ingevoerd – binnen een paar maanden werden veertigduizend joden uit publieke functies ontslagen. De officiële liederen van het regime werden grimmiger en marsen als ‘Hitler, Mussolini, Franco, drie leiders die opmarcheren om de mensheid te redden’ namen de plaats in van de zwoele Abessijnsen die uit de slavernij gered moeten worden. Mussolini moedigde het zingen aan: ‘Een volk dat goed zingt, is een volk dat goed ademt en een volk dat goed ademt, is klaar voor elke strijd. Volkeren die niet zingen, zijn volkeren die gedoemd zijn het onderspit te delven,’ leert Mussolini’s Handboek voor de vrije tijd.

‘Nieuw gevoel’

‘De doorsnee-Italiaan was niet blij met de politieke ontwikkelingen,’ vertelt Gianni Borgna, ‘en de Lescano’s wisten geraffineerd in te spelen op dit onderhuidse ongenoegen.’ Er begint een subtiele ironie in hun liedjes door te klinken. Eerst in ‘Ma le Gambe’ (‘Maar de benen’) in 1938 dat een beeld van de moderne vrouw bezingt waarin nergens de slovende fascistische mamma terug te vinden is. Daarna volgt in 1939 het sublieme ‘La gelosia non è più di moda’ (‘De jaloezie is niet meer in de mode’), waarin het trotse erfgoed ‘de jaloezie’ wordt afgedaan als ouderwets.

De liedjes gaven een ‘nieuw gevoel’ weer dat steeds verder afraakte van het fascistische ideaal. Een doorn in het oog bij de censuur, vooral omdat er geen kritische noot in bewézen kon worden. Dat werd anders met ‘Maramao perchè sei morto’ over de gestorven poes Maramao. In 1939 stierf de steenrijke graaf Costanzo Ciano, de vader van Mussolini’s schoonzoon, minister van Buitenlandse Zaken Galeazzo Ciano. Heel Italië zong honend: ‘Maramao waarom ben je dood? Het ontbrak je toch aan niks?’ Het liep af met een sisser toen aangetoond werd dat ‘Maramao’ vóór Ciano’s dood geschreven was.

Maar met ‘Pippo non lo sa’ (‘Pippo weet van niets’) was de maat vol voor de censuur. Pippo die ‘met zijn belachelijke uniform de hele stad laat lachen’ moest wel een persiflage zijn op het fascisme. ‘Pippo’ werd van de radio verbannen. Daarom laat Umberto Eco de stemmen van de Lescano’s steeds door zijn roman zwerven. Frases als uit ‘Pippo’ verwoordden ‘het gevoel’ van een ongrijpbaar protest tegen het regime. Later zouden ze aangeduid worden als canzoni della fronda (liedjes van verzet).’

Half-joods

In 1939 kwam de Britse minister van Buitenlandse Zaken, Sir Neville Chamberlain, naar Rome in een laatste poging de vrede te redden. Het Trio Lescano lanceerde nog de hit ‘E arrivato l’Ambasciatore’ (‘De ambassadeur is gearriveerd’) maar het mocht niet baten – in juni 1940 verklaarde Mussolini de oorlog aan Frankrijk en Engeland. En in 1942 werd een wet aangenomen die de joden uitsloot uit de culturele wereld, vertelt zangeres Isa Bellini. ‘Ik ben zelf joods. Eigenlijk heet ik Isabella Calò, maar al voor ik in 1942 met het trio debuteerde had ik mijn naam veranderd.’

In 1943 werd Mussolini gearresteerd, maar bijna meteen weer door de Duitsers bevrijd. Zuid-Italië was in handen van de geallieerden, maar in Noord-Italië maakten de Duitsers nu samen met Mussolini de dienst uit. Vooral in Turijn werden veel joden opgepakt. Het trio kwam van de ene op de andere dag niet opdagen bij de radio en wat tot die tijd gefluisterd was, bleek harde waarheid. Het Trio Lescano was half-joods. Daarom waren ze ontslagen. Hun moeder Eva was joods. Ze hadden het vijf jaar geheim kunnen houden, maar een concurrerend damestrio, het Trio Capinera, wist ervan en had hen verraden.

Nadat het trio was verdwenen, heb ik doodsangsten uitgestaan, maar ik heb onder mijn valse naam de hele oorlog doorgezongen. Toen begreep ik ook waarom het trio al die jaren zo gesloten en onbenaderbaar was geweest. Ze hadden zich sinds de rassenwetten in 1938 op een soort wolk van onbereikbaar divaschap teruggetrokken om hun joodse afkomst te verbergen.’

Geheime codes

Hoewel ze niet meer voor de radio konden zingen, ging het trio door met zijn tournees. Tijdens een van hun concerten in Genua viel de Gestapo de zaal binnen en werden ze gearresteerd op beschuldiging van ‘muzikale spionage’. ‘Tulipan’, dat ze net zongen voor een juichend publiek, zou in code geheime boodschappen voor de geallieerden bevatten. ‘Tulipan’ luidt: ‘Ze praten over liefde de tulpen de tulpen. Ze fluisteren in koor; de tulpen, de tulpen.’ Om hun divaschap te benadrukken zongen de Lescano’s als toegift: ‘De ogen van de maan draaien naar beneden in zijn ronde, bleke gezicht. Hij vindt het vreemd de Lescano’s daar te horen, die over tulpen zingen. Met dit lied schenken de Lescano’s u drie tulpen.’ De tekst was zo cryptisch dat die de zusjes in de oren van de Gestapo tot zingende Mata Hari’s maakte. Het was niet de eerste keer dat boodschappen in code via muziek doorgeseind werden en de Gestapo had de feiten opgeteld. De Lescano’s waren Nederlands, half-joods en hun liedjes leken wel vaker dubbele bodems te bevatten. Bovendien ging ‘Tulipan’ ook nog eens over Nederland, waar de Duitsers een geallieerde invasie vreesden en waar om die reden langs de kust – naast de tulpenvelden – net de Atlantic Wall was gebouwd. Het ‘ronde bleke gezicht’ dat verwonderd keek hoe de geallieerden tussen de tulpen landden moest wel van Benito Mussolini zijn. Sandra, Judith en Katrientje Leschan werden in de gevangenis van Genua opgesloten met de rugnummers 92, 94 en 96. Katrientje, die Duits sprak, werd gedwongen te tolken bij verhoren, vertelt Isa Bellini. ‘Nachtenlang huilde zij over de martelingen waarvan zij getuige was geweest.’

Partizanen

Hier valt het doek voor de Lescano’s. Het enige wat zeker lijkt, is dat de zusjes de oorlog overleefd hebben. In 1946 gaven ze voor de radio een afscheidsconcert waarbij ze het vaandel overdroegen aan een nieuwe generatie Italiaanse muziek. Niemand schijnt te weten wat er verder met hen gebeurd is. Of heeft Italië nóg een stukje onsmakelijk oorlogsverleden verdrongen?

Een krantenartikeltje uit 1987 meldt de dood van Sandra Leschan, als laatste van de drie eenzaam overleden zusjes in het plaatsje Salsomaggiore bij Parma. Geen van hen schijnt kinderen te hebben gehad. Een reis naar het bevolkingsregister van Salsomaggiore wijst uit dat Sandra op latere leeftijd getrouwd is met de Italiaanse Guido Franceschi, die in 1976 overleed. Diens zonen uit een eerder huwelijk wonen alle drie in Venezuela.

Het toeval wil dat een van hen in Salsomaggiore is voor familiebezoek. Mauro Franceschi (70) maakte Sandra Leschan twintig jaar als stiefmoeder mee en is een van de weinigen die weten wat er gebeurde na 1943. ‘Na een paar weken werden ze vrijgelaten bij gebrek aan bewijs,’ vertelt Mauro. ‘Ze besloten met hun joodse moeder Eva naar Zwitserland te vluchten en met zijn vieren trokken ze op hun fietsen de bergen in. Hun geld en juwelen namen ze mee in grote tassen. Boven bleek de oversteek te gevaarlijk en ze vonden onderdak bij een partizanenfamilie. Elke keer als ze probeerden verder te reizen, was er een obstakel. Dan kwamen de partizanen vertellen dat de Duitsers om de hoek stonden en dat ze allemaal op transport gesteld zouden worden. Voor onderdak en zwijggeld betaalden ze vijfhonderd lire per dag. Zo verdienden die partizanen een fortuin aan hun onderduikers.

Toen de Lescano’s in 1943 uit Turijn vertrokken, waren ze vermogend. Toen ze er in 1945 terugkwamen, waren ze berooid. Maar ze kwamen terug. Bijna hun hele familie in Nederland was omgekomen. 102 De Leeuwes zijn in Nederland niet teruggekomen uit de concentratiekampen.’

Oplichterij

Na hun afscheidsconcert in 1946 kregen de Lescano’s het aanbod om op tournee te gaan door Zuid-Amerika. Moeder Eva ging mee en met hun laatste geld betaalden ze een voorschot aan een impresario. Toen de stoomboot in Buenos Aires aankwam, stond er niemand op de kade. De tournee bleek oplichterij. Ze overleefden in Buenos Aires door in nachtclubs te zingen, maar behalve een enkele gevluchte fascist kende niemand het trio. Moeder Eva ging terug naar Nederland, waar ze tenminste nog haar AOW had. In 1950 overleed Katrientje aan een hersenbloeding. Sandra en Judith verhuisden naar Venezuela, waar ze bleven zingen als het Duo Lescano. Judith trouwde met een Canadese olieboorder en werd huisvrouw in Maracaibo. Sandra opende in Caracas een klein café-chantant, waar ze vooral zelf zong. Ze woonde op een kamertje in het Italiaanse pensionnetje van de Franceschi’s. Toen Guido Franceschi weduwnaar werd, groeide er iets moois tussen hem en Sandra en in 1966 trouwden ze. Na Guido’s pensioen keerden ze terug naar Italië, waar hij in 1976 overleed. Zijn drie zoons kochten voor Sandra een flatje in Salsomaggiore, waar de Franceschi’s vandaan kwamen. Na Guido’s dood kwam de 85-jarige Eva Leschan daar bij haar dochter wonen.

Glorieus verleden

Mauro Franceschi glimlacht triest: ‘Sandra leefde op het laatst erg in haar glorieuze verleden. Daarin was ze een diva gebleven. Ze praatte met niemand over de oorlog, alleen soms met mijn vader en met ons. De laatste jaren waren Sandra en haar moeder Eva twee bejaarde dames die elkaar de hele dag verhalen vertelden over hun tijden van rijkdom en roem terwijl ze naar 78-toeren platen van het Trio Lescano luisterden. Na de dood van haar moeder in 1985 kwijnde Sandra weg, tot ze in 1987 overleed. Sandra en haar moeder Eva liggen naast elkaar begraven op het kerkhofje van Salsomaggiore.’

Umberto Eco klapt De mysterieuze vlam van koningin Loana dicht. De meningen van het Milanese publiek bij zijn boekpresentatie zijn verdeeld over het feit dat hij de ontknoping ervan onthuld heeft. Maar het feest ‘in stijl’ kan beginnen en de muziek van het Trio Lescano zet in. Fluisterend komen hun ijle stemmetjes over de binnenplaats aanwaaien en het feit dat hun subtiele ironie een begrip is gebleven, blijkt uit het eerste liedje: ‘Senti l’Eco?’, letterlijk: ‘Hoor je die Echo?’, maar hier te interpreteren als: ‘Hoor je die Eco?’

Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.