De democratie verdwijnt uit Brussel

Columns van de week

Hannah Prins, Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Waarom gaat het zo slecht met de Europese sociaaldemocratie? Er is immers duidelijk sprake van een algemeen patroon, dat weliswaar door specifieke nationale keuzes is versterkt – zoals samenwerking met natuurlijke tegenpolen in ‘Grote Coalities’ die tot onzichtbaarheid leidt – maar daaraan zeker niet alleen te wijten valt. Wie de vraag stelt naar het waarom van haar neergang in het begin van de 21ste eeuw, moet beginnen met het waarom van haar opkomst in het begin van de 20ste, die ertoe leidde dat linkse partijen zo lang op een omvangrijk electoraat konden bogen.
<blockquote>Links kan op goede gronden conservatief zijn, als het gaat om de verdediging van belangrijke linkse verworvenheden.</blockquote>
Ik gebruik uitdrukkelijk de klassieke term ‘links’, en niet het modieuze ‘progressief’. ‘Progressief’ en ‘conservatief’ zijn meer tijdgebonden begrippen; het eerste staat voor verandering, het tweede voor behoud – en verheft verandering dan wel behoud als zodanig tot iets positiefs. ‘Links’ en ‘rechts’ zijn meer tijdeloos, want gekoppeld aan een bepaalde mens- en maatschappijvisie. Links kan zo op goede gronden conservatief zijn, als het gaat om de verdediging van belangrijke linkse verworvenheden, waarvan de sloop door rechtse veranderingszuchtigen als vooruitgang wordt verkocht.
 https://www.vn.nl/groenlinks-liefdesaffaire/ 
Dat laatste zorgt voor veel spraakverwarring. In Nederlandse context blijkt dat met het zich steeds als progressief afficherende D66. Die partij propageert zich als kampioen van de flexibilisering van de arbeid. Een toekomst die haaks staat op wat links, als voorvechter van sociaaleconomische zekerheid, decennialang heeft bevochten. Zulke flexibilisering is vanuit dat perspectief niet positief-vernieuwingsgezind, maar ronduit reactionair, omdat zij een (ongeacht het enorm gestegen welvaartsniveau) terugkeer naar de economische afhankelijkheidsverhoudingen van de negentiende eeuw behelst, met de onder het mom van ‘vrijheid’ tot schijnzelfstandige omgevormde vaste werknemer als de nieuwe dagloner.
Ook om die reden is de tegenstelling links-rechts veel zinvoller dan die tussen progressief en conservatief, omdat de eerste zich richt op economische machtsverhoudingen, en de tweede op mentaliteitsverschijnselen, ofwel, om in het marxistische termen te gieten: op de onderbouw respectievelijk de bovenbouw. Het is de materiële basis die vervolgens de ruimte voor immateriële zelfbeschikking verschaft. Wie voor zijn dagelijks brood direct afhankelijk is van de goedertierenheid van kerk, kroon of kapitaal, zal zich ook naar de van die zijde voorgeschreven gedragsnormen voegen.
<h5>De illusie van totale zelfredzaamheid</h5>
Dat besef van afhankelijkheid was een eeuw geleden veel wijder verbreid dan vandaag, nu inmiddels een veel groter deel van de bevolking de illusie van totale zelfredzaamheid kan koesteren. Van dat besef, en de daarop gebaseerde onderlinge solidariteit, moest links het hebben: verenigde massa maakt macht, met als doel een moreel betere samenleving, op basis van een elementair rechtvaardigheidsbesef, dat door de enorme, willekeurig door ondemocratische machtsmonopolies in stand gehouden, welvaartsverschillen werd getart.
Gaandeweg is dit besef van brede lotsverbondenheid evenwel geleidelijk uitgehold door een toenemende beroepsdifferentiatie. Massale en laaggeschoolde fabrieksarbeid, waarbij alle werknemers in hetzelfde schuitje zaten, is grotendeels uit Europa verdwenen, enerzijds (met dank aan vrijhandel en mondialisering) door verplaatsing naar lagelonenlanden, anderzijds door voortschrijdende mechanisatie, die van individuele werknemers steeds meer specialisatie vereist. Daardoor herkennen zij in hun collega’s minder directe lotgenoten, en worden zij bevattelijker voor de lokroep van het neoliberale gedachtengoed dat succes op persoonlijke verdienste en mislukken op persoonlijk falen berust – precies zoals ook Mark Rutte elk collectief maatschappelijk vraagstuk tot een puur individueel aanpassingsprobleem reduceert en zo doelbewust depolitiseert.
<h5>Diefstal</h5>
Dergelijke depolitisering vormt altijd de grootste bedreiging voor links. Of, om het anders te stellen: voor een linkse radicaal staan de bestaande machtsverhoudingen altijd ter discussie, voor een rechtse liberaal belichamen ze een soort natuurlijke orde. Voor de eerste kunnen en moeten die dus ook, bijvoorbeeld langs fiscale weg, fors gecorrigeerd worden, voor de tweede komt elke vorm van nivellerende belastingheffing eigenlijk op diefstal neer.
<blockquote>De Val van de Muur was een soort oercatastrofe, die links machteloos heeft gemaakt.</blockquote>
Niet toevallig zien we met de zege van het neoliberalisme een fiscale race to the bottom, die niet alleen de ongelijkheid vergroot, maar waarmee de valse profeten van de vrijheid ook bewust de politiek de middelen uit handen hebben geslagen om die ongelijkheid te kunnen corrigeren. Haar onmacht in dat opzicht breekt links nu op. De mondialisering maakt daarbij samen met de digitalisering het flitskapitaal ongrijpbaar, dat zich zo veel makkelijker aan de greep van de staat onttrekt.§
Daarbij speelt de sinds 1989 gewijzigde internationale context een cruciale rol. In terugblik mag voor de neoliberale ontsporing van de West-Europese samenlevingen de Val van de Muur als een soort oercatastrofe gelden, die links machteloos heeft gemaakt. Hiermee viel namelijk – hoe slecht het ook functioneerde – een economisch tegenmodel weg, dat altijd als een (electorale) dreiging boven de markt had gehangen.
Het was de ervaring met de aantrekkingskracht van het fascisme en het communisme in reactie op de economische crisis van de jaren dertig, tezamen met die van de Tweede Wereldoorlog waarin de eerste uitmondde, die een einde maakte aan het ongebreideld kapitalistische laissez-faire-beleid en de opbouw van de verzorgingsstaat mogelijk maakte. Het was de angst voor de communistische revolutie die in West-Europa de sociaaleconomische elites fatsoeneerde en tot acceptatie van meer materiële gelijkheid dwong. Met de implosie van de Sovjet-Unie viel deze dreiging weg en keerde haar aloude zelfzucht weer in volle hevigheid terug. Sommige bonanerende bankiers hebben het in die dagen ook vrij onomwonden zo gezegd: nu doen we weer gewoon waar wíj zin in hebben.
De sociaaldemocraten hebben dit teveel op hun beloop gelaten, zijn met de zogeheten Derde Weg te veel in het marktdenken van flexibilisering, deregulering en privatisering meegegaan, en hebben zich te veel met de nieuwe economische verhoudingen geëncanailleerd. Daarom zijn zij nu als critici van de uitwassen van het hedendaagse hyperkapitalisme niet meer geloofwaardig in de ogen van hun oude achterban, die, in groot contrast met de schunnige rijkdom van de haute finance, zelf met toenemende onzekerheid wordt geconfronteerd.
Die achterban zoekt daarom nu steeds meer haar heil bij de nieuwe verdedigers van de verzorgingsstaat, zij het op strikt nationale basis: bij de populisten van nieuwrechts, die de vijand in het buitenland situeren, of in de vreemdeling in eigen buurt om de hoek. Daarbij keert in zekere zin de situatie van de jaren dertig weer terug, toen de rechts-radicale partijen evenmin marktfetisjisten waren en een belangrijk deel van hun electorale succes eveneens dankten aan de keuze voor een soort nationaalsocialistisch programma.

Thomas von der Dunk

Waarom de grootste bedreiging voor links depolitisering is

<div class="wpg-element paragraph">
14-02-2004 Door Thomas von der Dunk
Sinds Nixon zijn wij vanuit het Witte Huis nooit meer zo grof voorgelogen als het afgelopen jaar. Wanneer durft de Nederlandse regering onder ogen te zien dat zij enorm bedonderd is?
De afgelopen weken brachten de totale deconfiture van de Amerikaanse Irak-politiek. Een toenemend aantal aanslagen op steeds grotere schaal in plaats van toenemende stabiliteit. Een sjiitische meerderheid die zich steeds luidruchtiger tegen de bezetting keert. En bovenal: de ‘bewijsvoering’ tegen Saddam Hoessein die als een kaartenhuis in elkaar is gezakt. In Washington spreekt men elkaar steeds openlijker tegen. Waar Bush en vice-president Dick Cheney nog met veel gedraai aan hun ‘gelijk’ proberen vast te houden, moeten Colin Powell en CIA-chef George Tenet toegeven dat er gewoon geen massavernietigingswapens waren. Nog even en ze delen mee dat ze dat altijd al wisten en dat die hele diapresentatie in de Veiligheidsraad op eigenhandig geknoei beruste.
‘Gij zult geen valse getuigenis afleggen’: wanneer vindt onze boeteprediker Balkenende de moed om zijn zondige medechristen Bush aan het negende gebod te herinneren, in plaats van ons over satire lastig te vallen? De vrome jacobijnen van rechts drongen na Clintons kleine levensleugens over seks en sigaren Washington binnen met de boodschap de Waarheid in ere te zullen herstellen. En nu? Zoals Bush zelf zei: ‘De feiten worden duidelijker.’ Inderdaad. Sinds Nixon zijn wij vanuit het Witte Huis nooit meer zo grof voorgelogen als het afgelopen jaar. Maar voor sommigen is het erger dat je je vrouw bedriegt dan dat je de wereld ontwricht.
Wanneer durft de Nederlandse regering onder ogen te zien dat zij op ongekende schaal bedonderd is? Met naïef enthousiasme praatten de premier en zijn vorige minister van Buitenlandse Zaken alle fabeltjes na die hun werden voorgefluisterd, daarbij alles aan hun Atlantische hondentrouw opofferend om uiteindelijk met een ontbijt in huize Bush te worden beloond. Wee degenen die indertijd aan woord en beeld van Powell durfden te twijfelen – die kregen prompt Geert Wilders en Camiel Eurlings over zich heen. Maar wie zal nog het gelijk van Chirac en Schröder durven ontkennen?
En nu? Nederland steekt met beide voeten diep in het moeras en het toekomstperspectief is duister. Bush heeft met het oog op zijn herverkiezing – elke Amerikaanse lijkenzak meer is een republikeinse stem minder – beloofd om op 1 juli de macht over te dragen. Maar met de dag wordt het waarschijnlijker dat hij dat, hoe graag hij het misschien ook zal willen, straks helemaal niet zal kunnen omdat dan complete chaos uitbreekt. Het eerste voorbehoud dienaangaande is intussen al gemaakt.
Democratiseren is niet zo simpel als een democratische traditie en zelfs een rechtsstatelijke traditie ontbreekt. Bush staat een even onhoudbare combinatie voor ogen als in 1945 door de geallieerden voor Polen was afgesproken: tóén een democratie die tegelijk niet anti-Russisch is, nu eentje die tegelijk niet anti-westers is. Maar gezien het numerieke overwicht van de sjiieten zal een democratisch Irak meer op Iran lijken dan Washington lief is. Het feit dat de seculiere familiewetgeving recent voor een islamitische is ingeruild, is een veeg teken. Dat wordt straks nog een interessante paradox: onder de dictatuur van Saddam waren vrouwen beter af dan in de nieuwe democratie.
De strijd gaat nu om de aanstaande verkiezingen. De sjiieten staan op het westerse principe van one man, one vote: dan hebben ze namelijk straks de meerderheid en dus de macht. Dat kan al snel resulteren in een burgeroorlog met de Koerden en soennieten. De laatsten, de gewezen steunpilaren van Saddam, voelen zich toch al de grote verliezer van de invasie van Irak. De uitkomst zou dan weleens het uiteenvallen of noodgedwongen opdelen van het land kunnen betekenen.
Het is begrijpelijk dat Washington er weinig voor voelt om Irak in een Iran of Joegoslavië te zien veranderen, en dus voor een geleide vorm van democratie kiest. Hoe verstandig dit ook is, Washington zal ter plekke direct van baatzuchtige motieven worden verdacht, en het heeft tot nu toe in Iraakse ogen ook alles gedaan om die verdenking te rechtvaardigen. Denk alleen maar aan de vette opdrachten die het olieconglomeraat waar Cheney heeft gewerkt in de schoot vielen, en aan de aanpak van de wederopbouw als geheel.
Kortom, de kans is groot dat de Amerikanen hun belofte om op 1 juli te vertrekken, ooit gedaan om de eigen onbaatzuchtigheid te benadrukken, wel zullen móéten breken. Maar als dat dan inderdaad gebeurt, zullen de Arabieren niet concluderen dat Amerika zich niet aan zijn belofte kán houden, naar dat het zich daaraan niet wíl houden en dat ook nooit van plan is geweest. Cruciaal is dan niet wat Henk Kamp in onze Tweede Kamer voor redelijk houdt, maar wat de Bin Ladens de Irakezen als ‘redelijk’ weten wijs te maken. En Cheney en Rumsfeld dragen, gezien hun vroegere innige contacten met Saddam, te veel fout verleden met zich mee om nu geloofwaardig te zijn als goedwillende humaniteitsapostelen.
Dat betekent dat Amerika het komende halfjaar alles zal moeten doen om geen voedsel te geven aan het – bij verlenging van het Amerikaanse verblijf na 1 juli – onvermijdelijke gevoel van de Irakezen bedonderd te zijn.
De opluchting onder veel Irakezen over de vangst van Saddam bood de Amerikanen de laatste kans om de publieke opinie aan hun zijde te krijgen; zij hebben die kans verprutst, mede door de wederopbouw hoofdzakelijk aan eigen bedrijven te gunnen. Ook dat moge vanuit Amerikaans perspectief logisch zijn – wij sneuvelen en de Fransen leuk verdienen? – maar het is wel kortzichtig. De voorspelbare Iraakse interpretatie zal immers een andere zijn: de Amerikanen zijn ons land binnen gevallen om met onze olie-opbrengsten thuis werkgelegenheid te creëren.
Die interpretatie zal voor de overlevingskansen van de gemiddelde Amerikaanse soldaat van groter belang zijn dan de kijk van de Amerikaanse kiezer. Balkenende kan slechts hopen dat de Irakezen de bezetters van de provincie Al-Muthanna daarbij over het hoofd zullen zien.
</div>

Het moeras van de Amerikaanse Irak-politiek

<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Desaddamisatie</h3>
10-05-2003 Door Thomas von der Dunk
Waarom wil het met de democratisering buiten het Westen zo zelden lukken? En waarom valt te vrezen dat er ook in Irak een nieuwe autocratie of een bloedige anarchie zal ontstaan? Al het optimisme van Bush ten spijt. &#8216;Als een dictatuur voor een democratie plaats maakt, zijn de dubieuze lieden niet allemaal op slag verdwenen.&#8217;
Ze behoren tot de meest tot de verbeelding sprekende momenten uit de geschiedenis: het van hun sokkels storten van de bronzen beelden van voorheen zo taaie tirannen. De vorige maand beleefde de wereld weer zo&#8217;n moment, dat de televisiecamera&#8217;s even dankbaar registreerden als in 1792 de tekenaars de onttakeling van de koningsmonumenten in Parijs. In de vernietiging van de symbolen van het ancien régime lijkt zich steeds een veelbelovend nieuw tijdperk aan te kondigen. Ook ditmaal waren veel toeschouwers zwanger van hoop – tot de aanstichter van dit alles in het Witte Huis toe.
Er was in Bagdad niets nieuws te zien: al aan de oude Babyloniërs was deze &#8216;damnatio memoriae&#8217; niet onbekend. En ook in de afgelopen decennia zagen wij in Afrika en Azië de despoten bij bosjes vallen – van Soeharto tot Bokassa – en werd de verwachting uitgesproken dat het veel beter zou gaan: vrijer, eerlijker, democratischer. Die verwachting leek toen niet minder gerechtvaardigd dan de hoop die de optimisten nu hebben in het geval van Irak – en toch werd die verwachting veelal beschaamd. De nieuwe democratieën brachten vaak na verloop van tijd weer nieuwe autocratieën voort, alsof er onuitroeibare tegenkrachten werkzaam zijn die de wereldwijde realisatie van het democratisch ideaal verhinderen.
Waar komen al die moderne dictaturen toch vandaan? Waarom wil het met de democratisering buiten het Westen zo zelden lukken? Waarom valt te vrezen dat ook de pretentie van Bush vrede en vrijheid te brengen in haar tegendeel zal verkeren – ofwel in een nieuwe autocratie, ofwel in een bloedige anarchie?
Elke samenleving kent een zekere hoeveelheid gewelddadigheid. Die kan hoofdzakelijk geprivatiseerd zijn, en dan noemen we dat criminaliteit. Zij kan geïnstitutionaliseerd zijn, en dan spreken we van overheidsterreur. Kortom, komen de gevaren allereerst van de straat of van de staat? In democratieën zoeken onfrisse types hun toekomst in de onderwereld, in dictaturen voelen zij zich ook op het politiebureau uitstekend thuis.
In dictaturen is de criminaliteit namelijk vaak in het staatsapparaat geïncorporeerd: criminelen zien daarbinnen meer kansen dan buitenom, omdat hun dan de sterke arm ter beschikking staat. Hoe totalitairder een regime, hoe sterker dit geldt. Juist een blik op Irak is leerzaam: de zonen van Saddam Hoessein beschikten over een soort privélegertjes die voor het najagen van particuliere geneugten konden worden ingezet. De vestiging van een rechtsstaat vergt zo de ontvlechting van staatsmaffia en staatsapparaat, en dat betekent meestal niet dat maffiosi spontaan in moeder Teresa&#8217;s veranderen, maar veeleer hun voorheen met het staatsapparaat versmolten bedrijfstak zullen moeten privatiseren.
Als een dictatuur voor een democratie plaats maakt, zijn zulke dubieuze lieden evenwel niet allemaal op slag verdwenen, en dat is verklaarbaar. Enerzijds zullen de nieuwe democratische machthebbers zelden direct tot een algehele sanering – denazificatie, destalinisatie, desaddamisatie – van de overheidsbureaucratie over kunnen gaan, omdat veel van die staatsmaffiosi tegelijk de enigen zijn die over de kennis beschikken om het staatsapparaat in de cruciale overgangsfase te laten functioneren. En anderzijds zullen veel handlangers van het oude bewind trachten de huik naar de wind te hangen door zich als pure technocraten of &#8216;reborn&#8217; democraten te vermommen. Hoe onschuldig onbeduidend deed de chemicus Al-Saadi zich niet voor bij zijn overgave, ofschoon hij betrokken was bij het verboden-wapenprogramma van Irak?
Irak illustreert tegelijk ook dat de bedoelde continuïteit niet alleen geldt voor landen waar de machtswisseling op enigszins geregelde wijze plaatsvindt. De ergste criminelen komen dan misschien wel op een opsporingslijst te staan, die nu bij de Amerikanen de vorm van een kaartspel heeft aangenomen, maar de rest? Die is eigenlijk onmisbaar, want het alternatief is chaos, zoals de nasleep van Saddams val leert. Vandaar dat toch maar haastig aan veel oude bureaucraten en politieagenten verzocht is nog eventjes in functie te blijven, ook al zullen er zich onder hen veel met een minder nobele inborst bevinden.
Consequentie van de verwevenheid van onderwereld en bovenwereld in een dictatuur is dat de crimineel tevens politicus geworden is, gewend langs politieke weg zijn criminele ambities te realiseren. Dat verandert niet automatisch wanneer de dictatuur voor een democratie wijken moet. Hij zal naar wegen zoeken om ook via officiële staatskanalen zijn macht te behouden. In een land zonder democratische traditie zijn de mogelijkheden daarvoor legio. Waar stabiele politieke partijen nog vanzelfsprekend ontbreken, kan hij er zélf eentje oprichten, en op zoek gaan naar maatschappelijke tegenstellingen die verkiezingssucces beloven.
De electoraal meest veelbelovende én voor de broze jonge democratie meest explosieve tegenstelling blijkt dan vaak een etnische of religieuze. Joegoslavië vormt daar intussen het schoolvoorbeeld van, maar Irak, met zijn spanningen tussen Koerden, sjiieten en soennieten, zou weleens een tweede kunnen worden. Indien, zoals inherent aan een gewezen dictatuur, het politieke leven (en daarmee ook het politieke besef) bij de bevolking sterk onderontwikkeld is, zal politieke groepsvorming namelijk al snel niet plaatsvinden op basis van ideologische verwantschap, maar op basis van fysieke. Dat zijn namelijk de banden die ook in een dictatuur blijven functioneren: de contacten met de eigen familie, de eigen clan, het eigen dorp of de eigen streek.
Om een gevoel van gemeenschappelijkheid met zijn dorpsgenoten te hebben, is het immers voldoende dat men het dagelijkse, apolitieke leven met hen deelt. Het constateren van geestelijke verwantschap vergt daarentegen het openlijk bediscussiëren van ideeën. Van een al te grote vrijheid dienaangaande zijn de meeste dictators niet gediend, zodat daarmee op het moment van de democratische omwenteling nog weinig ervaring is opgedaan. Waar andere wegen naar gemeenschappelijkheid – omdat zij een veel meer gerichte organisatie vereisen – in een dictatuur al snel als staatsgevaarlijk afgesloten waren, is die fysieke gemeenschappelijkheid vaak de enige die voorhanden is op het moment dat de dictatuur verdwijnt.
Dat hoeft natuurlijk niet per definitie een probleem te zijn, maar wordt dat wel algauw, als deze etnische tegenstellingen zeer oud en scherp zijn. Zie nogmaals Joegoslavië, of de Kaukasus. Is, met andere woorden, de desbetreffende staat in etnisch opzicht een logische of een kunstmatige? Op dat punt valt de wereld in twee helften uiteen: op het westelijk halfrond en in West-Europa vallen staat en natie meestal heel behoorlijk samen, in Afrika, de Arabische regio en ook grote delen van Azië verderop sporen de staatsgrenzen geenszins met wat aldaar als &#8216;logisch&#8217; wordt gevoeld.
In zulke staten ligt de loyaliteit al snel niet bij de staat als geheel, maar bij de eigen stam of groep. De politici streven er dienovereenkomstig niet naar om het land als geheel, maar vooral om hun eigen stam of groep te &#8216;bedienen&#8217; – en er wordt van hen ook niet anders verwacht, zoals nog recent door Roel van der Veen in zijn boek Afrika van de Koude Oorlog naar de 21e eeuw is betoogd. Er is geen Zaïrees of Zimbabwaans volk zoals er Zwitsers of Zweden zijn – dat is het hoofdprobleem in Afrika.
Dat kan tevens verklaren, waarom democratisering in het ene geval tamelijk geruisloos verloopt en in het andere in chaos ontaardt. In Washington gaan de conservatieve denktanks nu optimistisch van het eerste uit: met hun oorlog verwachten zij het Midden-Oosten voor de democratie te winnen. Zij verwijzen daartoe naar eerdere successen elders, allereerst naar Duitsland en Japan. Ten onrechte. Afgezien van het feit dat men in beide gevallen met een hoogontwikkelde burgerlijke samenleving te doen had, die in Irak nu nagenoeg verdwenen is – en Duitsland bovendien vóór Hitler wel degelijk een zekere democratische traditie kende – bestaat er nog één belangrijk verschil. Na de capitulatie van 1945 was er niemand die eraan twijfelde dat de Duitsers en de Japanners elk één volk uitmaakten.
Hetzelfde verklaart ook mede het succes in de jaren zeventig in Griekenland en Portugal, alsmede de vrij soepele gang van zaken in het volgende decennium in Latijns-Amerika. Er was geen nationale agenda die door etnische tegenstellingen werd belast en irredenta-bewegingen ontbraken. Ook hevige binnenlandse conflicten vonden hun oorzaak meestal in sociale tegenstellingen die het voortbestaan van de staat als zodanig nooit in twijfel trokken. Om vierduizend kilometer Chili bijeen te houden was Pinochet niet nodig, evenzeer als dat ook voor tweeduizend kilometer Noorwegen wel zonder een dictator lukt. Voor het bijeenhouden van Joegoslavië bleek Tito daarentegen achteraf onontbeerlijk.
Toen, in het kielzog van Gorbatsjov, ook in Joegoslavië de roep om democratie toenam en het dictatoriale centrale gezag aan macht inboette, zagen de politiek-criminele entrepreneurs hun kans. De ondergronds sluimerende etnische spanningen werden door figuren als Milosevic en Tudjman behendig uitgebuit. Voor politieke partijvorming op inhoudelijk-ideologische grondslag, op de grondslag van een maatscháppelijk in plaats van een etnisch concept, ontbrak een solide basis, omdat de oorzaak van de bestaande problemen allereerst als een nationale werd gezien en gepresenteerd.
Men kan natuurlijk als tegenvoorbeeld Spanje opvoeren: ongeacht Baskische bomaanslagen is het in dit land vol minderheden na Franco toch ook goed gegaan? Toch is het riskant om bij Irak op eenzelfde uitkomst te rekenen. Ten eerste is Spanje véél ouder dan Irak, zodat het intussen veel meer tot een eenheid is uitgegroeid. En ten tweede werd het gevaar van separatisme hier mede door verregaande federalisering ondervangen – iets dat nu juist voor Irak taboe is, met het oog op de Turken die geen zichtbaar Koerdistan direct over de grens willen hebben. Of de Koerden echter &#8216;onzichtbaar&#8217; willen blijven, is twijfelachtig, of dat in een democratie tegen hun zin valt te realiseren is nog twijfelachtiger, en dus laat die eenheid zich vermoedelijk alleen maar afdwingen met harde hand.
Bush zal hier stuiten op een werkelijkheid die zo oud is als Babylon. Zoals de Britse publicist Michael Lind deze op 5 oktober 2000 in de Guardian verwoordde: de meeste multinationale rijken zijn hele of halve autocratieën, en vallen bij een democratiseringsgolf vaak in hun etnische bestanddelen uiteen. Dat gold voor het Ottomaanse Rijk in zijn nadagen, voor de Dubbelmonarchie, en voor het imperium van de tsaar: na de Russische Revolutie viel het al spoedig uit elkaar. De ontbinding van de Sovjet-Unie met de val van Gorbatsjov liet daarvan in zekere zin een herhaling zien. Voor Irak is het risico dan ook groot dat dit niet anders zal zijn: desintegratie langs etnische lijnen zodra de dictator vertrekt.
Daarmee is echter nog niet alles verklaard, want waardoor is die dictatuur überhaupt tot stand gekomen? En waarom is om de boel bij elkaar te houden nu vaak meer geweld nodig dan vroeger? De Turkse sultan, die over nog wel heel wat meer volkeren heerste, was immers niet met Saddam Hoessein te vergelijken: vroeger leefden veel mensen ook in multinationale rijken zonder dat zij gebukt gingen onder een permanente staatsterreur. Dat dat toen niet zo was, en nu al snel wel, is zowel een kwestie van toegenomen middelen als van gestegen externe dwang.
Eerst die middelen. Ook al zou Lodewijk XIV of Robespierre het graag gewild hebben: zij konden met geen mogelijkheid alles onder controle houden, daarvoor waren hun instrumenten veel te beperkt. Geen gedetailleerde kadasterkaarten, efficiënte belastingdiensten of burgerlijke stand om een geordende regelmaat op het gebied van de staatsinkomsten zeker te stellen: dat waren nieuwigheden uit Napoleons tijd. De Groningse architectuurhistoricus Auke van der Woud heeft het in zijn boek Het lege land eens beeldend beschreven: nog toen Willem I koning der Nederlanden werd, was hem onbekend over hoeveel vierkante kilometers hij ging regeren; over hoeveel inwoners kon hem weliswaar sinds kort worden verteld, maar hoeveel belastbaar vermogen al die inwoners tezamen bezaten, hoeveel zij maandelijks verdienden, of zij zich wel Nederlander voelden – geen minister die het wist.
In een tijd dat het paard het snelste vervoermiddel vormde, was het ondoenlijk om vanuit Parijs een veldslag duizend kilometer verderop te dirigeren. Besluitvorming verliep traag, want de communicatie vergde dagen, en moest bij gebrek aan telefoon worden toevertrouwd aan postkoetsen, postduiven of postboden die altijd door rovers konden worden overvallen zonder dat de afzender dat dan ook meteen wist. Een beetje tegenwind op Het Kanaal, één dicht gesneeuwde alpenpas, en men kon een invasie vergeten. De heerser kon maar op één plaats tegelijk zijn, het duurde lang voor hij daar was, en zo snel hij op zijn vorige plek zijn hielen gelicht had, had hij zijn directe controle daarover verloren. Geen satellieten om de vijand van boven te bespioneren, geen camera&#8217;s om van afstand gevaar te kunnen signaleren, geen scanners om ongewenste smokkelaars door te lichten – überhaupt nog geen vingerafdrukken of fotografie. Hoe moest men staatsgevaarlijke sujetten vinden en identificeren zonder de mogelijkheid van een opsporingsbericht op de tv?
De staat was alleen al uit geldgebrek beperkt van omvang – het Nederlandse ministerie van Justitie begon in 1813 met een ambtenaar of tien. De beperkte middelen dwongen de centrale overheid, die zich ook fysiek op veel grotere afstand van de onderdanen bevond, tot het voeren van een politiek van leven en laten leven. Anders dan in het Irak van Saddam, waar iemand een raamplakkaat met &#8216;I love America&#8217; ongetwijfeld zwaar zou bezuren, konden de dienders van Lodewijk XIV niet achter elk subversief schotschrift aan. En waar in het Iran van de ayatollahs maar één godsdienst is toegestaan, daar liet de Turkse sultan zijn ongelovige onderdanen bij het uitoefenen van hun eigen religieuze besognes in de regel met rust. Het oude Ottomaanse Rijk was veel ruimdenkender dan zijn seculiere opvolger, en de ingezetenen voelden zich indertijd veel minder door de overheid in hun zelfontplooiing bekneld. Anders dan onder Atatürk, waar elk hoofddoekje meteen als staatsondermijnend van de universiteit werd gejaagd, kwam er toen slechts af en toe iemand uit Constantinopel langs om wat belasting te innen.
Daaraan is in de twintigste eeuw steeds meer een einde gekomen, en dat heeft alles te maken met een mondiaal moderniseringsproces. Als gevolg van het westerse imperialisme was de hele wereld in de negentiende eeuw in de Europese invloedssfeer geraakt. Die op een enorme technische en maatschappelijke voorsprong gebaseerde Europese oppermacht was niet los te zien van de efficiënte wijze waarop Europa zelf inmiddels was georganiseerd – en efficiëntie is vooral een zaak van rationalisering en uniformering. Eenheid van maat, van tijd, van geld, van taal: deze zaken moesten de greep van de overheid op het eigen territorium en de interne communicatie helpen vergemakkelijken – dwars tegen oude, al dan niet godsdienstig geheiligde, gewoonten en gebruiken in. Het zorgt voor nodeloze verwarring en oponthoud, wanneer de een zijn lapje textiel op de markt in Rijnlandse en de ander dat in Vlaamse ellen meet. Het is ook zeer onhandig wanneer de Friezen Fries spreken, terwijl zij Nederlanders moeten zijn.
Deze westerse moderniteit zette de niet-westerse wereld voor het blok. Wilden hun politieke leiders na de dekolonisatie enigszins tegenspel kunnen bieden, dan was eveneens een drastische modernisering en uniformering van hun jonge natie noodzakelijk. Dat betekende vooral: een secularisering en verwesterlijking, die haaks stond op traditionele culturen en structuren, en dus bij de betrokkenen een enorme tegenstand oproepen moest. Zo&#8217;n voor de nationale machthebbers omwille van hun macht noodzakelijke metamorfose betekende voor de lokale leiders immers het opgeven van veel van wat voor hen vertrouwd en (daardoor) ook vaak sacrosanct was ten gunste van een staat waarmee de bevolking zich maar nauwelijks identificeerde. Daartoe waren zij maar zelden bereid – niet het minst omdat daarmee eigen machtsposities in gevaar dreigden te komen. Een mooi recent voorbeeld uit de krant: Egyptische legercommandanten die weigeren aan soldaten een bedieningsinstructie voor hun tank uit te delen, omdat daarmee hun eigen kennismonopolie verloren gaat.
De moderniseringsdwang van de staat versterkt zo de minderhedenproblematiek. De toegenomen druk tot aanpassing aan &#8216;nationale&#8217; normen werkt het separatisme in de hand – en daarmee uiteraard ook de noodzaak om dit met geweld de kop in te drukken: zie Irak. Net als andere nationale machthebbers stond immers ook Saddam Hoessein voor de keuze om ofwel van zijn aspiraties af te zien, ofwel de benodigde uniformering met harde hand door te voeren.
Dat voert ons terug naar de beginvraag. Veel bloedige dictaturen zijn niet los te zien van het ontstaan van de moderne eenheidsstaat, die omwille van de efficiëntie elke traditionele regionale diversiteit als &#8216;achterlijk&#8217; moest bestrijden. Die staat wordt daardoor tegelijk door veel inwoners niet als vanzelfsprekend gezien. Democratisering zal, zoals de verkiezingszeges van de islamisten in Turkije en van het FIS in Algerije hebben duidelijk gemaakt, in dit stadium snel leiden tot een streven om de eigen oude identiteit te behouden, en waar dit op te veel tegenstand van de staat stuit derhalve snel in afscheidingsbewegingen resulteren. Dat maakt de democratisering ook in Irak tot een veel moeizamer proces, en zou uiteindelijk wederom kunnen betekenen dat de staatkundige eenheid slechts te behouden valt op kosten van de democratie.
</div>