Wie is er nog vruchtbaar?

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

<div class="lead">
Het regime van Viktor Orbán in Hongarije doet wel erg denken aan communistische tijden, ondervindt filosoof Ágnes Heller (1929) aan den lijve. Kreeg ze vroeger het label &#8216;spion&#8217;, nu is ze een &#8216;landverrader&#8217;. &#8216;De minachting van Orbán interesseert me niet.’
</div>
Aan de Amerikaanse schrijver Mark Twain wordt de uitspraak toegedicht dat de geschiedenis zich nooit herhaalt, maar dat verschillende historische periodes wel degelijk overeenkomsten kunnen vertonen: history does not repeat itself, but it often rhymes. De Hongaarse filosofe Ágnes Heller, geboren in 1929 in Boedapest, kan dienen als levend bewijs van die stelling. Ze is om haar kritiek op de Fidesz-overheid van premier Victor Orbán gecensureerd, verbannen van de nationale televisiezenders in het land, juridisch vervolgd (de zaak werd in 2012 bij gebrek aan bewijs geseponeerd) en luidkeels bekritiseerd door aanhangers van Fidesz – geen geringe aantallen, in 2010 stemde meer dan de helft van de Hongaarse bevolking op Orbán. In haar commentaar wordt Heller echter gesteund door onder andere de Europese Unie en de Verenigde Naties: Orbán wordt internationaal veroordeeld en argwanend bekeken om zijn mensenrechtenbeleid. Voor Heller is het niet de eerste keer dat ze zichzelf in de oppositie tegen een autoritair regime terugvindt.
Tijdens de nazi-overheersing in Hongarije en de daaraan voorafgaande met antisemitisme doordrenkte jaren groeide Heller op in een van de vele Midden-Europese Joodse getto’s. Ze wist ternauwernood aan de deportaties naar Auschwitz te ontkomen: haar vader slaagde erin het kleine beetje invloed dat hij als rechtsbeoefenaar bezat aan te wenden voor haar veiligheid. Hijzelf overleefde de Holocaust niet.
<q class="pull-left">De kritiek maakt dat ik me 40 jaar jonger voel.</q>Na de oorlog pakte Heller de studie filosofie op en in de jaren vijftig promoveerde ze bij de marxist Georg Lukacs. Zo maakte ze deel uit van de neomarxistische Boedapest School. Haar academische interpretaties van het werk van Marx weken echter zodanig af van het onderdrukkende communisme van de Hongaarse Communistische Partij (een Midden-Europese satelliet van de Sovjet-Unie) dat ze zich na de Praagse Lente van 1968 openlijk tegen het communisme en tegen partijvoorzitter Janos Kádár keerde. Hierop werd ze verbannen uit de partij én de universiteit. Tot ballingschap veroordeeld, bracht Heller het laatste kwart van de twintigste eeuw door in Australië en de Verenigde Staten, waar ze furore maakte als aanhanger van de kritische theorie van Hegel, Marx, Nietzsche, Weber en Freud.
Na 25 jaar keerde Heller terug naar Hongarije, om daar binnen de kortste keren wederom een vreemde in eigen land te worden – het heden en verleden rijmen nu eenmaal. De opmars van de rechtse partij Fidesz en de autoritaire greep die president Viktor Orbán sinds 2010 op het land heeft, dwongen Heller opnieuw om zich uit te spreken tegen het regime. De bezorgdheid om haar land blijkt uit ieder woord, en de 87-jarige heeft veel woorden. In de publieke kritiek die ze sindsdien over zich heen krijgt ziet Heller een klein voordeel: ‘Het maakt dat ik me 40 jaar jonger voel’, zei ze begin november in Amsterdam, waar ze twee dagen later de openingslezing voor de jaarlijkse Nexus-conferentie zou uitspreken. ‘Als ik dat soort brieven lees, waan ik me terug in mijn jeugd, toen ik ook in de media werd bekritiseerd. Maar dan door een ander regime.’
Zijn er veel overeenkomsten tussen de situatie van het communistische regime en van vandaag? 
‘Zonder twijfel. Hoewel er een verschil is in de woorden die men toen gebruikte, is de retoriek op dit moment precies hetzelfde. Ten tijde van Kádár werd iedereen die ook maar het kleinste tegengeluid produceerde, bijvoorbeeld in een krant, onmiddellijk uitgemaakt voor Amerikaans agent. Orbán denkt niet in termen van spionnen, maar van landverraders. Iedereen die het niet eens is met zijn regime, is een landverrader. Ik ben een landverrader, alle linkse, socialistische partijen in het parlement zijn landverraders.
‘De mentaliteit van de Hongaren is in al die tijd ook niet veranderd. Volgens mij komt dit door de geschiedenis van Hongarije. Het land is eraan gewend geraakt om overheerst te worden door andere volken. Eerst de Ottomanen, de Habsburgers, later de Sovjet-Unie. Hongaren weten heel goed hoe ze een onderdaan moeten zijn, maar ze hebben niet geleerd hoe ze een burger kunnen zijn. Het gevolg daarvan is dat het idee van rechten, mensenrechten of burgerrechten niet geïnstitutionaliseerd zijn in de Hongaarse samenleving. Bij de overheid klop je aan voor gunsten, niet om rechten op te eisen. Na de Tweede Wereldoorlog kregen andere Europese landen de kans om te oefenen met democratie, maar in Hongarije is die traditie er niet. Nog steeds niet.’
Wat kan een filosoof nog meer doen, behalve dergelijke overeenkomsten tussen twee regimes en twee tijdvakken analyseren? 
‘Al sinds Plato zijn filosofen verliefd op politiek, ze kunnen zichzelf niet beheersen en voorkomen dat ze betrokken raken. Voltaire, Rousseau, Sartre… Allemaal probeerden ze de heersers van hun tijd te overtuigen van hun eigen politieke overtuigingen. Je kunt de filosoof niet wegdenken uit het politieke debat, want ze zullen er altijd zijn om vraagtekens te zetten bij de orde van de dag en de dialoog aan te gaan met de heerser. Zoals ik al zei: ze kunnen zichzelf niet helpen.’
<q class="pull-right">Toen Kádár nog aan de macht was, waren woorden als ‘fascist’ en ‘nazi’ de grootst denkbare beledigingen. Nu is dat ‘liberaal’.</q>’Maar is Orbán geïnteresseerd in een dialoog? 
‘Orbán is niet geïnteresseerd in filosofie, of in ideologie, of deze nu conservatief of progressief is. Zijn eigen macht, en het vergaren van meer macht en invloed, is de enige vorm van ideologie die hij kent. Daarom zijn liberalen zijn grootste vijanden: dat zijn de mensen die vragen stellen. Toen Kádár nog aan de macht was, waren woorden als ‘fascist’ en ‘nazi’ de grootst denkbare beledigingen. Nu is dat ‘liberaal’. Orbán en Fidesz, die maffia-beweging om hem heen, zijn bezig met een complete uitholling van het politieke spectrum en van de oppositie.’
Dit wil zeggen dat u in een land woont waarin de regering een totale minachting voor u…Onderbreekt: ‘Hun minachting interesseert me niet.’
Niet alleen een minachting voor u. Ook voor uw vrienden, uw collega’s, de filosofische faculteiten in Hongarije. 
‘Die minachting voor mij en mijn collega’s is een bijzaak. Wat er wel toe doet, is Fidesz’ minachting voor cultuur, cultuur in het algemeen. Minachting voor iedereen die ‘nee’ durft te zeggen, iedereen die een dialoog wil aangaan. Orbán voert geen gesprekken, hij geeft bevelen, en dit is een totalitaire karaktereigenschap van hem die me angst aanjaagt. Zijn blinde ambitie is gevaarlijk.
Ook over het onderwijs in Hongarije maak ik me zorgen. Alle scholen zijn gecentraliseerd, waardoor de overheid nu beslist wat er wordt onderwezen. De tendens van de laatste jaren is onderwijs in praktische zaken; informatica, vakken die een student voorbereiden op een baan in de techniek of de commerciële sector. Maar Grieks, Latijn, filosofie en dergelijke disciplines worden steeds minder onderwezen. Orbán verwijdert op deze manier alle ‘liberalen’ uit de samenleving.’
Ziet u hierin een overeenkomst met het verleden? 
‘Dat dingen als het onderwijs zijn genationaliseerd, doen me inderdaad denken aan het communistisch bewind. Ook toen was er een heel sterk machtscentrum, dat alles naar zich toetrok. Niet alleen educatie en culturele instanties, maar ook levensmiddelen en geldstromen. De periferie van Hongarije is daardoor opnieuw helemaal uitgeput. Het platteland is arm, jongeren en afgestudeerden willen vertrekken naar het buitenland. Die braindrain is de reden dat er zo veel technische krachten nodig zijn in Hongarije, dat de regering praktische curricula voorschrijft. Ze zou die tijd beter kunnen besteden aan het oppeppen van de economie, aan armoedebestrijding in het binnenland.’
‘Iedere Hongaar is een nationalist’, merkte Heller al op in eerdere interviews, en dit herhaalt ze ook dit keer. Ook zij is een nationalist – op haar eigen manier en ondanks alles. Deze keer blijft ze in haar land, wat er ook gebeurt. Ons gesprek komt tot een einde als we twee crêpes voorgeschoteld krijgen. Ze neemt een hap. ‘Eén ding doen we wel beter in Hongarije. Pannenkoeken bakken.’

Verbannen door de communisten, verguisd door Orbán: deze Hongaarse filosoof (87) laat zich de mond niet snoeren