De VVD heeft geen idee

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

De stemmen van Vrij Nederland

Onderzoek

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1307976802&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no">﻿</iframe> 
Dit verhaal is ook te beluisteren.
</div>
Van wie is Zeeland? Die vraag staat in april centraal in een door de provincie georganiseerde bijeenkomst in het Zeeuwse dorp Kamperland. Een boerenschuur is omgebouwd tot evenementenhal, aan de oude balkenstructuur hangen kroonluchters. Bestuurders, boeren en burgers voeren een verhit ‘rondetafelgesprek’, met het publiek in plastic stoeltjes eromheen, terwijl professionele filmcamera’s alles registreren. De ambities in Zeeland zijn groot. Natuurbehoud, woningbouw, akkerbouw, alles eist ruimte op. Terwijl het aanbod aan grond beperkt is.
Ook kijken boeren met argusogen naar hun Belgische buren, die steeds meer grond zouden opkopen in Zeeuws-Vlaanderen. Een onderzoek van het Kadaster meldt dat 15 procent van de landbouwgrond in Oost-Zeeuws-Vlaanderen inmiddels in handen is van Belgen. Een man in het publiek steekt zijn vinger op. ‘Nederlandse jonge boeren die grond willen kopen kunnen niet opbieden tegen Belgische investeerders,’ uit hij zijn zorgen. ‘Zij bieden steevast meer.’
Wat is er aan de hand? Zijn de Zeeuwse zorgen terecht en trekken Belgische boeren massaal de grens over om Zeeuwse landbouwgronden op te kopen? Onderzoekscollectief Spit en het Belgische journalistieke platform Apache reisden af naar Zeeuws-Vlaanderen om het uit te zoeken. We doken in de Kadasterdata, plozen cijfers uit over de Antwerpse havenuitbreiding en interviewden boeren, makelaars en bestuurders. Wie zijn die Belgische grondkopers? En wat zijn hun motieven? Het Kadaster maakte voor Spit en Apache een lijst van de honderd grootste Belgische grondeigenaren in Zeeland.
<blockquote>Uit ons onderzoek blijkt dat het Belgisch grondbezit nog groter is dan tot nu toe bekend.</blockquote>
Het Belgische grondbezit is inderdaad aanzienlijk. Daar zijn historische redenen voor. Maar er is ook een meer recente ontwikkeling. Vooral de grondhonger van de Antwerpse haven maakt de landbouwgrond aan de Nederlandse kant van de grens duurder. Uit ons onderzoek blijkt dat het Belgisch grondbezit nog groter is dan tot nu toe bekend. Een aantal grote investeerders koopt landbouwgrond via Nederlandse bv’s, waardoor ze niet als buitenlandse kopers in de statistieken staan. 
<h5>Zetbazen van de haven</h5>
Wie bij Boerengat de Westerscheldetunnel uitrijdt en richting Terneuzen wil, moet eerst een sluizencomplex over. Tussen graafmachines, bouwketen, hoge bergen zand en een dozijn hijskranen hobbel je naar de overkant. In deze bouwput wordt gewerkt aan een nieuwe zeesluis. Die wordt zo groot als de sluizen in het Panamakanaal en zorgt ervoor dat de grootste schepen ter wereld straks via het kanaal van Terneuzen naar de haven van Gent kunnen.
Niet alleen de belangen van het grensoverschrijdend havenbedrijf North Sea Port, dat zich uitstrekt van Gent tot Vlissingen, hebben gevolgen voor het Zeeuwse landschap. Ook de uitbreiding van de Antwerpse haven is voelbaar voor de boeren in Zeeuws-Vlaanderen.
Voorbij Terneuzen kronkelt de weg langs de oever van de Westerschelde naar Ossenisse. Aan een smal dijkweggetje, achter een tuin als een bloemenzee, staat de boerderij van Gerard Mangnus. Hij is voorman van de Zeeuws-Vlaamse afdeling van de boerenorganisatie ZLTO én akkerbouwer, zoals de meeste boeren hier. Aardappels en bieten zijn de gewassen van de streek.
<blockquote>‘Het is dichtbij de grens, de kavels zijn een stuk groter dan in het versnipperde Vlaanderen en ook nog goed ontwaterd en gedraineerd. Voor Belgische boeren is het een ideaal alternatief.’</blockquote>
‘Wij maken ons zorgen over de uitbreiding van de Antwerpse haven,’ vertelt hij aan de eikenhouten keukentafel. ‘De haven heeft grond nodig, meestal is dat landbouwgrond. En dan moet er ook nog natuur gecompenseerd worden. Dat betekent dat Belgische boeren weg moeten. Daar krijgen ze een royale afkoopsom voor, of ze krijgen er een ander stuk grond voor terug. En wat is mooier dan een kavel vruchtbare kleigrond in Zeeuws-Vlaanderen? Het is dichtbij de grens, de kavels zijn een stuk groter dan in het versnipperde Vlaanderen en ook nog goed ontwaterd en gedraineerd. Voor Belgische boeren is het een ideaal alternatief.’
Dat is zorgwekkend omdat lokale (aspirant-)boeren zo bijna geen kans maken om zelf grond te kopen. ‘Zetbazen van de haven werken met rentmeesters, die lopen hier continu rond en weten eerder dan de buurman wanneer iets te koop komt. Ze kunnen meer bieden en hebben de faciliteiten om snel te handelen. Zij hoeven niet te onderhandelen met een bank over een lening.’
<div class="info-box">
<h5>De grens voelt niet zo hard</h5>
Voor dit onderzoek vroegen we het Kadaster een lijst te maken van de honderd grootste Belgische grondeigenaren in Zeeland. Die lijst hebben we aangevuld met een aantal Nederlandse bedrijven met Belgische eigenaren. Met aanvullend onderzoek in bedrijfsregisters maakten we een indeling in vier categorieën. Aanvullend voerden we gesprekken met boeren, bestuurders en onderzoekers. Alle in het onderzoek genoemde bedrijven hebben we om een reactie gevraagd. Geen van hen wenste te reageren.
Het Antwerpse havenbedrijf laat weten dat er niet genoeg gronden in de grondenbank zaten om aan de verwachtingen van landbouwers te voldoen. ‘Landbouwers verkiezen over het algemeen grondenruil omdat ze dan hun bedrijf verder kunnen zetten,’ zegt woordvoerder Gert Ickx (Port of Antwerp-Bruges). ‘Veel van de landbouwers in het gebied zijn ook over de grens in Nederland actief, dus werd ook daar gekeken naar beschikbare landbouwgronden.’
Off the record spraken we met een aantal Belgische boeren die grond kopen in Zeeland. Zij erkennen dat er druk is op de Zeeuws-Vlaamse grondmarkt door de uitbreiding van de haven. Dat speelt al decennia, geven zij aan. Daarbij voelt de landsgrens niet zo hard in Zeeuws-Vlaanderen. Boeren werken al generaties aan beide kanten van de grens. Dat is historisch zo gegroeid.
</div>
<h5>Concurrentievervalsing</h5>
Belgische boeren en zetbazen van de haven. Hoe werkt dat precies? Op de lijst van honderd grootste Belgische grondbezitters staan 43 Belgische boeren. Zij bezitten samen 1.743 hectare landbouwgrond. Dat komt overeen met ruim 30 procent van het totale grondbezit van de honderd grootste Belgische eigenaars in Zeeland. Het gros van die boeren komt uit Oost-Vlaanderen, vooral uit het Waasland.
<blockquote>De Vlaamse betaalt gemiddeld 126.000 euro per hectare. In de Nederlandse provincie Zeeland liggen de grondprijzen rond de 80.000 euro per hectare.</blockquote>
Al decennia breidt de Antwerpse haven daar gestaag uit. Een plan uit 2009 leidde tot de oprichting van een grondbank door de Vlaamse overheid en het Antwerpse havenbedrijf. Die grondbank kocht sinds 2009 ruim 440 hectare landbouwgrond in België op. Voor die aankopen legden de Vlaamse overheid 55,8 miljoen euro op tafel, gemiddeld 126.000 euro per hectare. Dat is ruim boven het gemiddelde in de Belgische provincies Oost-Vlaanderen (61.000 euro per hectare) of Antwerpen (72.000 per hectare), blijkt uit cijfers van de laatste <a href="https://www.notaris.be/nieuws-pers/detail/landbouwbarometer-gemiddelde-prijzen-van-landbouwgronden-in-de-lift" target="_blank" rel="noopener">Landbouwbarometer</a> van de Belgische notarissen. In de Nederlandse provincie Zeeland liggen de grondprijzen rond de 80.000 euro per hectare. ‘Met die hoge uitkoopsommen kunnen Belgische boeren aan de Zeeuwse kant van de grens Nederlandse agrariërs die willen uitbreiden makkelijk overbieden’, zegt ZLTO-voorman Mangnus.
<blockquote> ‘Als de lokale economie er nog wat aan had, dan was het een ander verhaal. Nu zijn we niet meer dan een wingewest.’</blockquote>
Het gaat de Nederlandse boeren niet alleen om de moeilijkheid om grond te kopen, zegt Mangnus. Ook de sociale cohesie en de lokale economie staan onder druk. ‘Belgische boeren komen meestal niet hier wonen, dus ze gebruiken hier de voorzieningen niet. Zaaizaad, kunstmest en landbouwmachines kopen ze in België bij hun eigen leverancier, ze oogsten met een loonwerker uit België en ze voeren de oogst af naar eigen afzetkanalen over de grens’, vertelt Mangnus.
‘Als de lokale economie er nog wat aan had, dan was het een ander verhaal. Nu zijn we niet meer dan een wingewest, terwijl onze overheid wel investeert in gunstige omstandigheden, bijvoorbeeld door ruime kavels te creëren met ruilverkaveling,’ aldus Mangnus. Het leidt tot concurrentievervalsing, zo blijkt ook uit een <a href="https://edepot.wur.nl/366650" target="_blank" rel="noopener">onderzoek</a> van de landbouwuniversiteit in Wageningen (WUR). Ondernemers geven aan dat het belastingssysteem in België gunstiger is en dat arbeid, diesel en bestrijdingsmiddelen er goedkoper zijn.
<blockquote>‘Het gaat alleen nog maar om productie draaien. Voor duurzame landbouw is steeds minder ruimte.’</blockquote>
Dat heeft ook weer gevolgen voor de verduurzaming van de landbouw. Die lijdt onder de grondhonger van de Antwerpse haven. De diepere zakken van gecompenseerde Belgische boeren hebben een prijsopdrijvend effect op de grond. Duurdere grond betekent ook hogere kosten voor de boer die de grond gebruikt, stelt Mangnus. Het maakt de transitie naar extensieve en duurzame landbouw ingewikkeld. ‘Je moet de opbrengst per hectare maximaliseren, anders trek je het gewoon niet. Bedrijven gebruiken daarom een heel intensief teeltplan, of ze verhuren grond voor tulpenbollen en andere zeer intensieve teelten. Het gaat alleen nog maar om productie draaien. Voor duurzame landbouw is steeds minder ruimte.’
<h5>Winkel van sinkel</h5>
Niet alleen Belgische boeren kopen grond in Zeeland, ook het Antwerpse havenbedrijf zelf vinden we als grondeigenaar terug in het Kadaster. In 2016 kocht het Antwerpse Havenbedrijf 80 hectare grond, goed voor een twintigste plaats in de top-100. Van die 80 hectare is een kwart inmiddels weer doorverkocht aan twee Belgische boeren.
En die ‘zetbazen van de haven’? In onze lijst troffen we zo’n 25 Belgische ondernemers. Vermogende bedrijven die samen ongeveer 1.750 hectare Zeeuwse grond in bezit hebben (een kwart van alle Zeeuwse grond in bezit van de honderd grootste Belgische eigenaars). De grootste is Bijloke bv, een Nederlands bedrijf in eigendom van de Belgische familie Huts. Ferdinand Huts werd groot met zijn bedrijf Katoen Natie, de ‘winkel van sinkel’ van de Antwerpse haven. Het concern is actief in tal van bedrijfstakken waaronder de chemische industrie, afvalverwerking en transport. Daarnaast is de flamboyante Huts een fervent kunstverzamelaar.
<blockquote>In 2016 kocht Bijloke bv 450 hectare Zeeuwse landbouwgrond, die in bezit was van de Gentse sociale dienst. De Europese Commissie zette vorig jaar grote vraagtekens bij die vastgoedtransactie.</blockquote>
Zijn BV Bijloke is eigenaar van 525 hectare Zeeuws-Vlaamse landbouwgrond, wat hem meteen de grootste Belgische grootgrondbezitter van Zeeuws-Vlaanderen maakt.
In 2016 kocht Bijloke 450 hectare Zeeuwse landbouwgrond, die in bezit was van de Gentse OCMW (de Belgische sociale dienst). De Europese Commissie zette vorig jaar grote vraagtekens bij die vastgoedtransactie. Het Gentse hof van beroep beslist dit najaar of er sprake is geweest van <a href="https://www.apache.be/2021/07/08/europese-commissie-ziet-staatssteun-verkoop-ocmw-grond?cdlnk=YkIyL0gzN1dST0tNMmdJam9RYnUvT3NJL3ZpVHdaUHRGYjVLRnRQb0lSVFN3Y2lBMDNWblFzcHZSYlE9Ojo1YjJjZWQ5M2ZmYTBmMWU1YTRmNDdjNmE4MjM3Y2RjZQ%3D%3D" target="_blank" rel="noopener">illegale staatssteun</a>.
Een andere grote investeerder in de landbouw is de familie Christiaen, eigenaar van een firma in autobekledingen voor onder meer Volvo Car Gent. Via Nederlandse bv&#8217;s bezitten zij 313 hectare Zeeuwse landbouwgrond. En zo zijn er meer Belgische ondernemers die zich op de Zeeuwse grondmarkt hebben gestort.
In de top tien van grootgrondbezitters staat het Gentse bedrijf Clover, in handen van een bestuurder achter zeepfabrikant Christeyns. Voorts bezitten ook de eigenaar achter een Gents tankopslagbedrijf, een Antwerpse wegenbouwer, veevoederfabrikanten, een notaris, een advocaat en een aantal dokters grote partijen landbouwgrond in Zeeuws-Vlaanderen. 
<h5>Het roept vragen op</h5>
Maar wat moeten de bazen van een Oost-Vlaamse stoelbekleder of een Antwerpse vorkliftverkoper met boerengrond over de grens? De bedrijven zelf noch hun eigenaren beantwoorden onze vragen aan hen. Het zou kunnen dat ze de landbouwgrond als belegging zien waar ze rendement op maken. Maar boeren vermoeden dat deze industriëlen samenwerken met het Antwerpse havenbedrijf. Dat zou de grond weer doorverkopen of verpachten aan Belgische boeren, mocht de haven hun grond in België nodig hebben voor uitbreidingsplannen, of om goodwill te creëren met ruilgrond. De boeren die we spraken willen dat niet on the record zeggen, omdat ze in de toekomst mogelijk nog zaken met deze bedrijven willen doen op de grondmarkt.
‘Het roept wel vragen op,’ zegt akkerbouwer en ZLTO-bestuurder Gerard Mangnus. ‘Moet een overheidsbedrijf als de haven van Antwerpen grond kopen in Zeeland? Als het een Chinees staatsbedrijf zou zijn, zouden de kranten er vol van staan.’
Maar anders dan voor Chinezen geldt voor Belgen binnen de EU vrij verkeer van personen en goederen, werpt Jos Verschueren tegen. Als agrarisch makelaar verkoopt hij ook aan Belgische investeerders grond in Zeeuws-Vlaanderen. Ja, er is een trend dat grote investeerders uit België grond kopen, beaamt hij in zijn tuin in Zaamslag, waar een grasmaairobot op en neer snort. Maar dat Belgen massaal de Zeeuws-Vlaamse grond opkopen, klopt volgens Verschueren niet. ‘Er zijn ook veel kleine Belgische beleggers die hun grond weer verkopen. Die grond komt weer op de markt. Het totale grondbezit van Belgen in Zeeuws-Vlaanderen is niet toegenomen.’ Dat blijkt ook uit <a href="https://edepot.wur.nl/564381#:~:text=Het%20buitenlands%20eigendom%20van%20landbouwgrond,totaal%20areaal%20landbouwgrond%20in%20Nederland" target="_blank" rel="noopener">onderzoek</a> van de Wageningen Universiteit en het Kadaster, al zit in die statistieken niet het Zeeuwse grondbezit van Belgen die handelen via een Nederlandse bv.
Dat de Antwerpse haven zou samenwerken met grond kopende industriëlen ontkent Verschueren. ‘De haven koopt zelf gronden, die heeft daar geen derde partijen voor nodig.’ Het havenbedrijf zelf laat desgevraagd weten ‘geen kennis te hebben van aankopen van grond in Zeeland door de vermelde partijen’.
<blockquote>Vijftien Belgische adellijke families bezitten in Zeeuws-Vlaanderen 1516 hectare grond.</blockquote>
Dat <a href="https://www.zeeland.nl/sites/default/files/digitaalarchief/IB16_1d5595b7.pdf">15 tot 20 procent</a> van alle grond in Oost Zeeuws-Vlaanderen in Belgische handen is, heeft bovendien deels een historische oorzaak, duidt Verschueren. ‘Vroeger was dit namelijk een stuk Vlaanderen. In de middeleeuwen begonnen kloosters met het inpolderen. Veel grond is vervolgens in bezit gekomen van adellijke families. Dat zie je nu nog steeds.’
Inderdaad vormt de adel de derde categorie in de top-100 van Belgische grondbezitters in Zeeland.
Vijftien Belgische adellijke families bezitten in Zeeuws-Vlaanderen 1516 hectare grond. Zes van de twintig grootste grootgrondbezitters zijn van adel, de helft van hen zijn ook in Vlaanderen bekend als grootgrondbezitter.
Het grootste adellijke bezit in Zeeuws-Vlaanderen is van de familie D’Arenberg. Zij bezit 522 hectare Zeeuwse grond via de in Den Haag gevestigde bv De Eik, die een moederbedrijf heeft op Malta. De familie ’t Serstevens bezit 183 hectare landbouwgrond in Zeeland, bovenop kastelen en gronden in Grimbergen en Sint-Truiden in Vlaanderen. Andere grootgrondbezitters zijn leden van de Gentse adellijke familie de Kerchove de Denterghem en een hofdame van de Belgische koningin Mathilde.
<h5>Niet alleen negatief</h5>
Op het zestiende-eeuwse stadhuis van de vestingstad Hulst hangt een grote kaart die laat zien hoe Zeeuws-Vlaanderen in vroeger tijden is ingepolderd. Er staat een opgezette vos en op het bureau van wethouder Denis Steijaert ligt een pluche vosje: allemaal verwijzingen naar het middeleeuwse verhaal van de vos Reinaart, dat zich in deze regio afspeelt.
Steijaert is sinds twee weken wethouder. Daarnaast is hij akkerbouwer. ‘We hebben hier goede grond voor frietaardappelen. Een van mijn zonen gaat het bedrijf overnemen. De andere twee snijden friet. Die maken we zelf. Een korte keten is duurzamer.’
<blockquote>‘We hadden een keer interesse in een stuk grond. Dat is toen gekocht door een Belgische perenteler voor anderhalf keer de toen gebruikelijke grondprijs.’</blockquote>
Ook Steijaert voelt de druk van Belgische kopers met een goed gevulde portemonnee. ‘We hadden een keer interesse in een stuk grond. Dat is toen gekocht door een Belgische perenteler voor anderhalf keer de toen gebruikelijke grondprijs. Het gaat vaak achter de schermen. Dan blijkt de grond ineens verkocht.’
Steijaert ziet de gevolgen. ‘Jonge akkerbouwers die willen uitbreiden kunnen niet. Dan moet je vanuit huis geld meekrijgen. Dat kan leiden tot familieruzies.’
Toch wil hij niet alleen negatief zijn over Belgische grondkopers. ‘Wij pachten ook grond van een kleine Belgische belegger. Met eigen geld die grond kopen is niet te doen, maar met hulp van een Belgische belegger kun je de grond pachten.’
Onder de honderd grootste Belgische grondbezitters in ons Kadaster-onderzoek vinden we inderdaad ook een aantal kleinere beleggers, die wat rendement willen maken op hun spaargeld. Met hen is het volgens de boeren die we spraken prima zakendoen.
Nemen de Belgen Zeeuws-Vlaanderen over? Nee, maar de grondhonger is groot, vooral die van de Antwerpse haven. ‘Niemand hier heeft ook maar iets tegen Belgische boeren,’ wil ZLTO-voorman Gerard Mangnus duidelijk maken. ‘Daar gaat het niet om. Maar als het gaat om grote investeerders, zeker als die gelieerd zijn aan de Belgische overheid, dan is er een probleem. Ik denk dat de Antwerpse haven zich echt eens moet afvragen of het zo moet doorgaan. Uiteindelijk creëert het een heleboel gedoe bij de Nederlandse buurman.’
Dit artikel werd gerealiseerd met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek.

Hoe Belgische grondhonger in Zeeland Nederlandse boeren dupeert