Uitgeschooft

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

<div class="lead">Satire in Hongarije: De humor van de Hongaarse Stephen Colberts ligt niet zo lekker bij de regeringspolitici.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Het land is buitenshuis’ stond op het spandoek dat demonstranten begin maart op het plein voor het Hongaarse parlement in Budapest ophingen. De onvertaalbare woordspeling met het Hongaarse woord voor parlement, országház – letterlijk landhuis – viel slecht bij de machthebbers.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Een boete van 100.000 forint (330 euro, een minimum maandloon in Hongarije) was het gevolg. Officieel niet vanwege de tekst, uiteraard, maar omdat er geen vergunning was aangevraagd.
Humor is niet de sterkste kant van de Hongaarse regeringspolitici. En dat terwijl de oranje bal die de machtige regeringspartij Fidesz als symbool gebruikt zelf een voorbeeld is van politieke satire. Het verhaal wil dat de stalinisten er zo van overtuigd waren dat het communisme alle problemen, ook klimatologische, kon overwinnen, dat ze besloten in Hongarije sinaasappels aan te planten. Wat klopt, is dat destijds inderdaad is geprobeerd om rijst en katoen te verbouwen, maar het experiment met citrusvruchten beperkte zich tot een enkele boom in een botanische kas.
Toch werd de oranjeappel symbool van het absurdisme van het systeem. Daarom adopteerde de jonge, destijds nog liberale oppositiebeweging Fidesz de gestileerde sinaasappel eind jaren tachtig als embleem. Bij hun eerste optreden in het parlement droegen alle Fidesz-afgevaardigden uitdagend een T-shirt met een grote oranje cirkel.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Maar grappen hou je moeilijk tegen, zelfs niet, of vooral niet, als je ze verbiedt.
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het is dan ook niet waar, aldus de oppositiekrant Népszava, dat Fidesz-politici geen gevoel voor humor hebben. ‘Wat veel mensen zeggen: dat ze humor wel begrijpen, maar er niet van houden, klopt ook niet. Ze begrijpen humor, en houden er ook van. Alleen willen zíj kunnen bepalen wat goede humor is.’ Daar valt dit commentaar van de Népszava uiteraard niet onder.
Het regent dezer dagen politieke grappen in Hongarije. Dat sluit aan bij een goede traditie, want politieke satire speelde in de anticommunistische oppositie een belangrijke rol. Demonstreren mocht niet, en radio, televisie en kranten waren in staatshanden. Maar grappen hou je moeilijk tegen, zelfs niet, of vooral niet, als je ze verbiedt. En er is geen organisatie nodig om ze te verspreiden, dat gaat helemaal vanzelf. 
Net als toen zijn grappen een tegenwicht voor de eenzijdige en meestal dodelijk saaie berichtgeving van de door de regering gecontroleerde staatsmedia waar een groot deel van de bevolking zijn nieuws vandaan haalt. Er zijn commerciële omroepen, maar die laten politiek nieuws links liggen uit angst voor hun uitzendlicentie. Laat staan dat er ruimte is voor politieke satire. 
De moderne oppositie heeft natuurlijk een medium ter beschikking waar dissidenten vroeger alleen maar van konden dromen: internet. Dat is bij uitstek het terrein waar satire bloeit. Via Facebook is een grap zo gedeeld. En een satirisch filmpje wordt sneller gedeeld dan een serieuze politieke analyse.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Als een politiek programma zichzelf serieus neemt, interesseert dat geen hond&#8217;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Enkele jaren geleden begonnen Gergő Plankó en Bence Gáspár Tamás, journalisten van de internetkrant Index.hu, met hun politieke show Riszpekt Ház. Als voorbeeld stond hen onder meer de televisieshow van Stephen Colbert voor ogen. Wekelijks maken ze een vijftien minuten durend internetvideoverslag van de gebeurtenissen in het Hongaarse parlement. De mix van serieuze politieke informatie, ietwat studentikoze humor en satire trekt gemiddeld zo’n 75.000 kijkers. 
Het was een gedurfde stap, want politieke programma’s gedijen niet in Hongarije. Logisch, menen Plankó en Tamás, want die zijn allemaal even saai: ‘Als een politiek programma zichzelf serieus neemt, interesseert dat geen hond, terwijl er in het parlement wel buitengewoon ernstige zaken plaatsvinden.’
Dat hun luchtige aanpak de parlementariërs, althans de vertegenwoordigers van regeringspartijen, niet kan bekoren, wekt geen verbazing. ‘Boulevardstijl’ is een veel gehoorde kritiek. Toen de twee presentatoren eind 2011 zingend en dansend in het parlementsgebouw hun zorg vertolkten over de richting die de Hongaarse democratie nam, werd hen door parlementsvoorzitter László Kövér maandenlang de toegang ontzegd ‘wegens gebrek aan respect voor de waardigheid van het Huis’. 
Om dezelfde reden besloot Kövér afgelopen december trouwens dat parlementariërs uitsluitend verbaal hun mening mogen uiten. Een T-shirt met een grote oranje cirkel? Verboden, dus. Maar ach, een beetje Fidesz-politicus loopt tegenwoordig dan ook in pak en stropdas.
</div>

Runa Hellinga

Het regent politieke grappen in Hongarije

Reportage / Hongarije
De emoties liepen hoog op bij de eerste werkdag van György Dörner bij het Új Színház, het Nieuwe Theater in Boedapest, begin februari. Voor de deur stonden, gescheiden door pakweg tweehonderd man politie, demonstranten en tegendemonstranten tegenover elkaar die elkaar uitscholden voor &#8216;smerige nazi&#8217; en &#8216;smerige Jood&#8217;.
Aanleiding voor het protest was het antisemitisme van de nieuwe directeur. Dörner, wiens benoeming er door de Boedapester burgemeester Tarlós persoonlijk doorheen was gedrukt, ziet het als zijn missie om &#8216;echte Hongaren&#8217; in zijn theater hun stem terug te geven. Hij wil de strijd aanbinden met de &#8216;gedegenereerde, zieke, neoliberale Hongaarse theaterwereld&#8217;.
De benoeming van Dörner, een acteur die vooral bekend is als stem van Mel Gibson in nagesynchroniseerde films, is zeker niet het eerste, maar wel het meest spraakmakende geval van politiek ingrijpen in het beleid van culturele instellingen in Hongarije. Sinds de rechtse partij Fidesz in 2010 een overweldigende verkiezingsoverwinning behaalde, is in tal van provinciale theaters de leiding gewisseld en waait er een nationalistische wind door het Hongaarse culturele leven.
Nepotisme
Vrijwel alle theaters en musea in Hongarije zijn eigendom van gemeente, provincie of staat en iedere vijf jaar zijn het de politici die beslissen over de herbenoeming van de leiding. Daarbij spelen de persoonlijke visie en de contacten van bestuurders vaak een doorslaggevende rol. Niemand kijkt er dan ook van op als een theater dat bekendstond om zijn moderne voorstellingen ineens alleen nog maar klassieke Hongaarse drama&#8217;s op de planken brengt. &#8216;Culturele instellingen in Hongarije hebben geen onafhankelijke positie. Mensen maken zich er wel kwaad over, maar eigenlijk lijkt iedereen dat soort nepotisme heel gewoon te vinden,&#8217; zegt Cor Schlösser, oud-directeur van de Amsterdamse Melkweg, die tegenwoordig een deel van het jaar in Boedapest leeft en nauwe contacten heeft met het Trafó, een van de belangrijkste hedendaagse kunstinstellingen van Hongarije. &#8216;Wat ontbreekt is zoiets als een onafhankelijke kunstraad die over de subsidieverdeling beslist.&#8217;
Nepotisme bepaalde ook het lot van het Új Színház, een goedlopend, klein gemeentelijk theater in het centrum van Boedapest aan de rand van de Joodse wijk. Het trok een vast publiek met een gedegen programmering van Hongaarse en buitenlandse stukken. Toen afgelopen najaar de benoemingstermijn van voormalig directeur István Marta afliep, werd, zoals gebruikelijk, aan diverse gegadigden gevraagd een voorstel in te dienen. 
Een acht leden tellende adviescommissie beoordeelde die voorstellen. Zes commissieleden, allen uit de theaterwereld, meenden unaniem dat Marta herbenoemd moest worden. De overige twee vertegenwoordigden de politiek, en zij steunden György Dörner. Burge-meester Tarlós legde het meerderheidsadvies van de vakmensen naast zich neer. Dörner, een acteur die afgelopen jaren onder meer heeft opgetreden op bijeenkomsten van de extreem-rechtse partij Jobbik, werd de nieuwe directeur.
De acteurs bij het Új Színház dreigden massaal op te stappen, maar hun schok werd nog groter toen Dörner bekendmaakte wie hij als zijn artistiek leider beoogde: de zevenenzeventigjarige István Csurka, een erkend toneelschrijver, dat wel, maar ook de leider van de inmiddels bijna verdwenen extreem-rechtse Hongaarse Waarheid en Leven Partij (MIÉP) en hoofdredacteur van het rabiate weekblad Magyar Fórum. In zijn blad ging Csurka jarenlang tekeer tegen mensen &#8216;met een buitenlands hart&#8217; (lees Joden) en verkondigde hij dat Israëlische zionisten van Hongarije een tweede Joods thuisland willen maken. Het Hongaarse toneel ging volgens hem ten onder aan sociaal-liberaal cultuurbeleid en Joodse dominantie. In binnen- en buitenland werd geprotesteerd tegen zijn mogelijke rol in het Új Színház. Het lot maakte uiteindelijk een einde aan de discussie: drie dagen voor Dörner officieel in functie trad, overleed Csurka.
Echt Hongaars
Het rabiate antisemitisme van Dörner en Csurka is niet uitzonderlijk in Hongarije, maar ook niet maatgevend voor de hele Hongaarse conservatieve culturele elite. Hun nadruk op het &#8216;echt Hongaarse&#8217; en hun afkeer van de liberale Boedapester culturele en intellectuele bovenlaag heeft echter wel een veel bredere maatschappelijke basis en strekt zich uit tot regeringskringen. Al bijna anderhalve eeuw wordt het Hongaarse culturele &#8211; en politieke &#8211; debat beheerst door de strijd tussen de népiek (de volksen), die het &#8216;Hongaarse&#8217; vertegenwoordigen, en internationaal georiënteerde, vooral Boedapester kunstenaars en intellectuelen. &#8216;Het is ook de strijd van het platteland tegen de stad,&#8217; aldus hoogleraar en voormalige minister van Cultuur András Bozóki. &#8216;In de ogen van nationalistische kringen is Boedapest toch altijd wat minder Hongaars dan de rest van het land.&#8217; En die strijd heeft onder de regering Orbán nieuw elan gekregen.
Symbolisch is het regeringsbesluit om het plein voor het parlement in Boedapest terug te brengen in vooroorlogse staat. En dan gaat het niet alleen om de beplanting van de plantsoenen, maar vooral om de vervanging van de standbeelden die na de oorlog zijn neergezet. Een beeld dat moet sneuvelen, is dat van dichter József Attila, onbetwist een van de belangrijkste Hongaarse dichters van de twintigste eeuw. Maar de in Boedapest geboren Attila, die in 1937 zelfmoord pleegde, was behalve avant-gardistisch kunstenaar ook anarchist en later communist. Als student werd hij van de universiteit gegooid na de publicatie van een gedicht dat begon met de strofe: &#8216;Ik ken geen vader-, moederband, Ik heb geen god, geen vaderland&#8217;. 
Geen dichter die conservatieve nationalisten graag in brons eren, zeker niet pal voor het nationale parlement.
Volksdansen
In de nieuwe grondwet die in januari van kracht werd, en die de conservatieve regeringspartij Fidesz als een van haar grootste verdiensten ziet, is het streven vastgelegd om &#8216;de culturele waarden te beschermen die deel uitmaken van de gemeenschappelijke nationale erfenis, en waarvan het behoud een plicht is van de regering en alle anderen&#8217;. Wat die culturele waarden precies wezen mogen, staat nergens, maar op basis van de culturele programma&#8217;s van de Hongaarse staatstelevisie kun je concluderen dat het vooral gaat om traditionele volksmuziek, volksdansen en dorpsarchitectuur, en kunst en literatuur van voor 1900.
Tijdens de eerste regering Orbán (1998-2002) werd veel geld uitgegeven aan culturele projecten die de nationale cultuur moesten versterken, zoals de bouw van een nieuw nationaal theater en de verfilming van historische drama&#8217;s zoals het geflopte koningsdrama Bánk Bán. Afgelopen jaar gaf de regering opdracht voor vijftien schilderijen die de belangrijkste gebeurtenissen uit de Hongaarse geschiedenis van de afgelopen eeuw moeten representeren. Het project ademt de geest van de negentiende eeuw; de doeken zijn een aanvulling op een soortgelijke serie die rond het duizendjarige bestaan van Hongarije in 1896 werd vervaardigd.
Bezuinigingen dwingen tot enige bescheidenheid, maar ondanks drastische kortingen op de budgetten van provinciale musea zijn er ook nu grootse nationale cultuurplannen in de maak. Belangrijkste daarvan is de bouw van een nieuw museumkwartier, waar de nationale kunstmusea moeten worden samengebracht.
Maar wat niet in het beeld van gemeenschappelijke nationale culturele waarden past, zoals het Trafó Huis voor Contemporaine Kunst, heeft weinig goeds te verwachten. Het Trafó, een vooraanstaand centrum voor modern theater, muziek en dans, werd in 1998 opgericht met subsidie van de Nederlandse regering en met adviezen van Cor Schlösser van de Amsterdamse Melkweg. Het biedt een podium voor binnen- en buitenlandse artiesten. Bij de programmering geeft kwaliteit de doorslag, niet de herkomst van de artiest, aldus oprichter en directeur György Szabó.
Szabó weet niet beter dan dat hij moet vechten voor het voortbestaan van zijn theater. &#8216;Al sinds de opening wordt ons bestaansrecht door de politiek steeds weer in twijfel getrokken. Toen de regering Orbán in 2010 aan de macht kwam, verklaarden ze meteen dat we dicht moesten.&#8217;
Smaakterreur
Aan het publiek ligt het niet. Trafó staat bekend om zijn kwalitatief goede producties en trekt vaak volle zalen. Heel wat buitenlandse artiesten hebben er hun Hongaarse debuut gemaakt en heel wat Hongaren willen er graag optreden. Ondanks dat succes kan het theater niet zonder subsidie. &#8216;Onafhankelijk theater is in Hongarije niet levensvatbaar,&#8217; zegt Szabó. Daarvoor hebben burgers en sponsors simpelweg niet genoeg geld. Maar dat betekent wel dat ook de leiding van het Trafó afhankelijk is van de politiek. Szabó was dan ook helemaal niet verbaasd toen in januari bekend werd dat hij na veertien jaar het veld moet ruimen als directeur. In juli wordt hij opgevolgd door Yvette Bozsik, leidster van het Yvette Bozsik Dansgezelschap, die volgens eigen zeggen door de collectieve Hongaarse danswereld gevraagd werd om naar die baan te solliciteren.
Bozsik is absoluut geen Dörner. Maar wat ze wel deelt met de nieuwe directeur van het Új Színház, en waardoor ze geheel past in het huidige cultuurbeleid, is haar streven om het theater Hongaarser te maken. &#8216;We willen Trafó toegankelijker maken voor Hongaarse artiesten, zodat ze zich er goed voelen en niet steeds onder druk staan van een permanent kritische houding,&#8217; aldus Bozsik in een interview met het Hongaarse theaterblad Színház. &#8216;Trafó zou ook verbindingen moeten opzetten met het Hongaarse platteland. We zouden de prijswinnende voorstellingen van het Veszprém dansfestival uitnodigen en we willen ook een oog houden op Hongaarse workshops buiten de grenzen van Hongarije, en niet alleen theatergroepen uit het Westen uitnodigen.&#8217; 
Ze verwijt Szabó &#8216;smaakterreur&#8217; waar Hongaarse artiesten het slachtoffer van worden. 
Szabó noemt de kritiek dat hij Hongaarse kunstenaars uitsluit onzin. &#8216;Pakweg een derde van onze voorstellingen is Hongaars. Maar het gaat mij in de eerste plaats om kwaliteit en ik vind het Hongaarse aanbod vaak onvoldoende.&#8217; 
Contemporaine kunst heeft in Hongarije een zwakke positie. &#8216;Het heeft geen traditie. Het ontwikkelde zich in West-Europa toen hier nog communisme was, en voor de val van de Berlijnse Muur hield alleen een kleine groep oppositionele kunstenaars zich ermee bezig, de rest van de kunstwereld was conservatief.&#8217; En dat is nooit echt veranderd, meent hij. &#8216;Vrijwel ieder gezelschap heeft zijn eigen, vaste theater. De theaterwereld wordt beheerst door artiesten die weten dat ze hoe dan ook een podium hebben om op te treden, dus er is weinig drang om te vernieuwen. Vooral de provincie is enorm behoudend.&#8217; Maar hij realiseert zich ook dat zijn strenge selectie van kunstenaars hem niet bij iedereen geliefd maakt.
Verleden
Dat moderne kunst zo weinig waardering krijgt, verklaart Szabó verder uit angst voor verandering. &#8216;Hongaren zijn bang voor competitie, en dus voor nieuwe dingen. En je ziet dat hun denkwijze daar sterk door wordt beïnvloed. Mensen verschuilen zich voor de alledaagse werkelijkheid die ze onplezierig vinden en zoeken stabiliteit in het verleden, in wat ze zien als typisch Hongaarse deugden en waarden.&#8217;
Het was een periode van razendsnelle veranderingen die volgens András Bozoki het begin van de cultuurstrijd inluidde. Boedapest was in de negentiende eeuw een van de snelst groeiende steden van Europa, dankzij een bloeiende industrie die vooral gefinancierd werd door Joodse immigranten. Ze brachten niet alleen het moderne kapitalisme, maar zorgden ook voor culturele vernieuwing. Het was een kosmopolitische stad, met een klimaat waarin kunststromingen en liberale ideeën uit West-Europa heel snel voet aan de grond kregen, terwijl de feodale provincie met zijn adellijke grootgrondbezit achterbleef. 
&#8216;Er was een enorme politieke en culturele kloof tussen Boedapest en het platteland, en toen in 1920 de autoritaire leider Miklós Horthy aan de macht kwam, behandelde hij Boedapest alsof het eigenlijk niet echt een Hongaarse stad was,&#8217; zegt Bozoki, &#8216;En die tegenstelling zie je vandaag de dag nog steeds. De huidige regering heeft niet veel op met Boedapest. De meeste politici komen van het platteland, ze hebben een hekel aan de liberale, stedelijke intellectuelen met hun talenkennis, hun internationale contacten en hun moderne cultuur.&#8217;
Weinigen vertolken de Hongaarse cultuurstrijd in zulke strijdlustige bewoordingen als de Hongaarse extreem-rechtse Jobbik. De partij maakt zich binnen en buiten het parlement sterk voor het ontslag van Róbert Alföldi, de directeur van het Hongaars Nationaal Theater. Alföldi is Joods en homoseksueel, iets wat bij de homofobe Jobbik niet goed valt. Bovendien bezondigt hij zich aan modernisering van Hongaarse klassiekers zoals Bánk Bán en De Tragedie van de Mens. Zijn programmering heeft ervoor gezorgd dat het Nationale Theater de afgelopen tweeënhalf jaar in de zwarte cijfers bleef, maar is in de ogen van Jobbik-aanhangers en mensen als Dörner niets minder dan een regelrechte zonde. Volgens Sándor Pörzse, parlementariër en hoofdredacteur van het Jobbik-partijblad Barikád, zit Hongarije &#8216;midden in een culturele oorlog, en het nationale concept van cultuur zal overwinnen&#8217;. Nationalisten en rechts zijn volgens hem decennia cultureel buitengesloten, eerst door de Habsburgers, toen door de Sovjets en daarna door de liberalen. Dat heeft wonden veroorzaakt die niet genezen. &#8216;Vrede is ondenkbaar.&#8217;
György Szabó, die ook internationaal groot aanzien geniet, kijkt inmiddels of hij buiten Hongarije aan de slag kan. Maar dat wordt niet makkelijk, verwacht hij, want ook elders staat de culturele sector onder financiële druk. &#8216;Je hoort vooral van jonge kunstenaars dat ze graag weg willen,&#8217; zegt András Bozoki, &#8216;Maar vaak blijft het bij een wens. Schilders kunnen makkelijk elders aan de slag. Maar schrijvers en theatermakers zitten vast aan hun taal. Voor hen is vertrekken heel moeilijk.&#8217;

De kou slaat om het buitenlandse hart

Reportage / Eén-partij-nepotisme in Hongarije
Het dagelijkse gevecht met de Fidesz-fractie in de gemeenteraad en met haar voorganger, Fidesz-leider Tamás Meggyes, wordt haar soms haast te veel, bekent de frêle ogende nieuwe burgemeester van de stad Esztergom, Éva Tétényi. &#8216;Een oorlogszone&#8217; noemt ze het stadhuis. Toen ze onlangs van een paar vrije dagen terugkwam, had Fidesz haar hele staf van vijf personen ontslagen. De mensen die nu nog voor haar werken, doen dat op vrijwillige basis. Haar dienstauto is haar ontnomen en ze krijgt geen toestemming haar eigen auto op het parkeerterrein van het stadhuis te parkeren. Het kantoor van de burgemeester kon ze pas na een wekenlange strijd betrekken, omdat Meggyes weigerde dat te verlaten. Ze heeft geen geld voor kantoormateriaal, koffie met een koekje voor gasten, zelfs niet voor wc-papier. Een paar maanden terug werd de gemeentesecretaris, die gewoon zakelijk met haar samenwerkte, er door de raad uitgegooid. De nieuwe gemeentesecretaris, een vriend van Meggyes, weigert categorisch haar instructies op te volgen of door te geven aan het ambtelijk apparaat.
Minderheid regeert
Zo gaat het sinds Tétényi in oktober 2010 bij de verkiezingen voor een nieuwe gemeenteraad en een nieuwe burgemeester als onafhankelijk kandidate met een overweldigende meerderheid van stemmen werd gekozen. Bij een opkomst van drieënvijftig procent kreeg ze achtduizend van de twaalfduizend stemmen achter zich, dankzij de steun van de voltallige oppositie: groenen, socialisten, radicaalrechts (!) en een aantal ontevreden Fidesz-aanhangers. Het probleem was dat Fidesz bij diezelfde verkiezingen alle tien de kiesdistricten van de stad wist te winnen, hoewel de partij nergens meer dan tweeëndertig tot tweeënveertig procent van de stemmen kreeg. Daarmee controleert de partij de raad volledig.
Het is het bizarre gevolg van het in wezen ondemocratische districtenstelsel dat Hongarije bij locale verkiezingen kent. Er is slechts één stemronde en wie als grootste uit de stembus komt, pakt de volle buit. Alle andere partijen mogen, al hebben ze samen drieënzestig procent van de kiezers achter zich, samen een paar restzetels verdelen en blijven met vrijwel lege handen achter. Op landelijk niveau speelt dat probleem ook, zij het in minder sterke mate: daar won Fidesz met gemiddeld drieënvijftig procent van de stemmen tweederde van alle parlementszetels.
Vanaf het begin verklaarde de Fidesz-fractie in Esztergom openlijk dat ze op geen enkele manier met Tétényi wilde samenwerken. &#8216;Wij hebben de burgemeesterspost verloren en dat is jammer, maar wij zijn en blijven de baas in de stad. De burgemeesterspost is niet veel meer dan toneel,&#8217; aldus Meggyes direct na de verkiezingen tegenover zijn fractie. Hij heeft de wet aan zijn kant: de gemeenteraad staat boven de burgemeester. Zodat Tétényi uiteindelijk ondanks haar massale steun nauwelijks iets te zeggen heeft, terwijl de stad op de rand van de afgrond zweeft. &#8216;Dat is het moeilijkste van de situatie: zien dat er zo veel moet gebeuren, en niets kunnen doen,&#8217; zegt ze.
Privékoninkrijk
Esztergom was jarenlang een echte Fidesz-gemeente: katholiek, traditioneel, nationaal gezind. De dertigduizend zielen tellende Donaustad wordt letterlijk en figuurlijk gedomineerd door de machtige, op een heuvel gelegen basiliek, zetel van het Hongaarse katholieke aartsbisdom. In de burcht ernaast hielden ooit de eerste Hongaarse koningen hof. Halverwege de Maria-Valeriabrug over de Donau begint Slowakije, het buurland waarmee Hongarije altijd een wat gespannen relatie heeft.
Het gezicht van Fidesz in Esztergom was en is gemeenteraadslid en Fidesz-parlemetariër Ta-más Meggyes, die van 2002 tot 2010 ook burgemeester was. &#8216;Esztergom was zijn privékoninkrijk; zijn woord was wet,&#8217; zeggen zijn critici. Krisztina Szalai woonde jarenlang in Nederland, maar keerde na de dood van haar man drie jaar geleden terug naar haar geboortestad Esztergom. Ze vindt het heerlijk om terug te zijn, maar als het om de Hongaarse politiek gaat, valt ze van de ene verbazing in de andere. &#8216;Ik ben door Nederland gevormd en niet meer gewend aan zulk autoritair bestuur. In Nederland gaat alles in overleg. Maar als Meggyes een plan had, werd dat gewoon uitgevoerd. Er werd geen onderzoek verricht naar de haalbaarheid en of het wel betaald kon worden, er werd niet naar kritiek geluisterd.&#8217;
Sterker nog, wie kritiek had, werd de mond gesnoerd. Een gemeenteambtenaar werd ontslagen nadat haar man, een lokale journalist, een kritisch stuk over de burgemeester had geschreven. Hetzelfde lot trof de gemeentesecretaris, die weigerde zijn handtekening te zetten onder een investeringsplan dat de gemeente zich helemaal niet kon veroorloven. De kritische lokale website Szeretgom werd bestookt met rechtszaken en Meggyes probeerde de internetprovider onder druk te zetten Szeretgom te sluiten. In het voorjaar van 2010 verbood de burgemeester zelfs vragen en debatten in de gemeenteraad: er mocht alleen nog worden gestemd, want hij wilde niet dat de oppositiepartijen, met de nationale verkiezingen in aantocht, een platform hadden voor hun opvattingen.
Zelfs nu Meggyes geen burgemeester meer is, zijn veel mensen in Esztergom nog altijd huiverig om hun mening te geven. Per slot van rekening heeft Meggyes nog steeds veel macht, en niemand sluit uit dat hij ooit terugkeert als burgemeester.
Niet ver van het gemeentehuis is de stadsmarkt van Esztergom. De sfeer is er wat troosteloos op deze grijze dag. Veel stalletjes zijn dicht en er zijn weinig klanten. Zo is het tegenwoordig eigenlijk altijd, zegt Krisztina. De markt leidt zwaar onder de financiële problemen waarmee de stad kampt. Voor onderhoud is geen geld meer en er is zelfs sprake van dat de honderd jaar oude markt helemaal zal worden opgeheven. Nu al moeten de marktkooplieden zelf hun afval inzamelen en de straat schoonhouden, vertelt een verkoopster van chocolade en sterkedrank. De oorzaak? Ze haalt haar schouders op. &#8216;Het is verstandiger daar niet over te praten. Politiek,&#8217; mompelt ze slechts.
Gratis zwemlessen
Toegegeven, onder Meggyes&#8217; bewind veranderde het gezicht van Esztergom drastisch. Er werden pleinen opgeknapt en straten geplaveid. Hij plande nieuwe hotels en bouwde een zwemparadijs. En er werden grootse plannen gepresenteerd om bedrijven aan te trekken, culturele manifestaties te organiseren en nieuwe toeristische trekpleisters te creëren. Krisztina toont een aantal projecten: een nieuwe toegangsweg waar een heel blok negentiende-eeuwse huizen voor moest sneuvelen, maar waar vrijwel geen auto rijdt. Een omstreden renovatieproject van voormalige kerkelijke gebouwen. Het zwemparadijs, dat veel te groot is voor het stadje en enorme subsidies vreet. De onafgebouwde karkassen van twee enorme hotels annex conferentieoorden. Krisztina: &#8216;Wat moeten we daarmee?&#8217; Op een eiland in de Donau had Meggyes een pretpark en nog meer hotels gepland. Dat pretpark was op zich geen slecht idee, zegt Krisztina, want zoiets vind je nergens in de regio: &#8216;Maar op die plek? Dat eiland loopt twee keer per jaar onder water.&#8217;
Meggyes voerde tal van leuke dingen voor de mensen in: gratis openbaar vervoer voor gepensioneerden, een welkomstgeschenk van tweeduizend euro voor elke nieuwe baby, gratis zwemlessen en gratis schoolboeken. Maar uiteindelijk bleek al dat moois gebouwd op het drijfzand van nooit gerealiseerde inkomsten en torenhoge (buitenlandse) leningen, aldus een recent rapport van de Nationale Rekenkamer van Hongarije. Eind 2010 was Esztergom de stad met de hoogste schuld van Hongarije, meer dan twintig miljard forint op een begroting van negentien miljard.
Tétényi&#8217;s pogingen orde in de financiële chaos te scheppen, liepen op niks uit. Haar gemeentelijke begrotingsvoorstel werd door de raad terzijde geschoven. In haar eigen begroting die de Fidesz-fractie begin dit jaar aannam, is geen cent uitgetrokken voor zaken als groenvoorzieningen of speeltuinen en krijgen de lokale scholen en kleuterscholen nauwelijks geld meer. Dat betekende onder meer het einde van de gratis warme middagmaaltijd voor arme kinderen die voor velen van hen het enige fatsoenlijke maal was dat ze kregen. Maar de subsidie voor het zwemparadijs &#8211; waar zakenrelaties van Fidesz bij betrokken zijn &#8211; gaat onverdroten voort. Ook trok de gemeenteraad geld uit om juridische kosten van Meggyes te bekostigen. Waarom staat er niet bij vermeld.
&#8216;Hun bedoeling is duidelijk,&#8217; meent Tétényi. &#8216;Hoewel ik geen enkele invloed op deze begroting heb, hoopt Fidesz dat burgers zich dat niet realiseren en mij aankijken op de problemen die er zo ontstaan. Maar wat ik niet begrijp, is dat ze bereid zijn de stad slachtoffer te laten worden van hun campagne. Esztergom hoeft niet arm te zijn, we krijgen voldoende belasting binnen, maar het geld is gewoon verkwist.&#8217;
Haatcampagne
Meggyes zelf is het uiteraard oneens met alle beschuldigingen. Hij spreekt over &#8216;karaktermoord&#8217; en &#8216;een haatcampagne&#8217; die tegen hem en Fidesz wordt gevoerd door &#8216;socialisten en communisten&#8217;. Hij beschuldigt Tétényi ervan dat ze het functioneren van de gemeentelijke democratie saboteert door zo min mogelijk gemeenteraadsvergaderingen bijeen te roepen (een van haar weinige overgebleven bevoegdheden), zodat &#8216;de meerderheid&#8217; haar werk niet kan doen. Ook beklaagt hij zich over het initiatief van de burgemeester om raadszittingen rechtstreeks uit te zenden op een groot scherm op het grote plein voor het stadhuis. Daar verzamelen zich dan meestal honderden aanhangers van Tétényi die Fidesz uitjouwen en &#8216;intimideren&#8217;.
En in weerwil van het rapport van de Rekenkamer houdt Meggyes vol dat alle investeringen en uitgaven van de afgelopen jaren &#8216;verantwoord&#8217; waren en dat de inkomsten vanzelf zullen komen als de projecten die nu zijn stilgelegd maar af worden gebouwd. Volgens hem is juist Tétényi er schuld aan dat de stad nu failliet dreigt te gaan en moet zij zo snel mogelijk aftreden.
Meggyes heeft ook nog steeds trouwe aanhangers in de stad. &#8216;Fidesz heeft de meerderheid in de raad, dus natuurlijk hebben ze het voor het zeggen.&#8217; De gepensioneerde József Szalai, vader van Krisztina, is oprecht verbaasd over de vraag of het wel zo normaal is dat Fidesz zonder overleg en zonder compromissen het beleid in Esztergom wil bepalen, zoals de partij dat ook op nationaal niveau doet. Het spreekt voor hem vanzelf, want zo werkt democratie, menen hij en Krisztina&#8217;s moeder Kati, beiden trouwe Fidesz-stemmers. Het gepensioneerde echtpaar woont in een klein flatgebouw aan de rand van Esztergom, een typische, wat treurige buitenwijk uit de communistische tijd, wel met veel groen, maar ook met verzakte stoepen en gebouwen die hard aan renovatie toe zijn. Het echtpaar prijst Meggyes voor de extraatjes voor gepensioneerden, zoals voedselbonnen en gratis busvervoer, voor het opknappen van de stad en zelfs voor de komst van internationale supermarktketens als Tesco, Lidl en Aldi.
Berichten dat Meggyes en consorten persoonlijk hebben geprofiteerd van allerlei projecten die de gemeente ondernam, geloven ze niet. &#8216;Meggyes heeft geen geld gestolen,&#8217; zegt Kati overtuigd. Natuurlijk was het verkeerd de vrouw van een journalist te ontslaan om iets wat haar man geschreven had, erkent zij, maar zoiets is maar één keer gebeurd. En je moet ook kijken naar de inhoud van het artikel, vindt ze: &#8216;Je mag best kritisch zijn, maar het hangt er natuurlijk heel erg van af hoe je iets opschrijft.&#8217;
Ziekenhuizen sluiten
Maar ruim achtduizend andere burgers van Esztergom tekenden een petitie van Tétényi waarin het Parlement in Boedapest gevraagd wordt nieuwe lokale gemeente- en burgemeestersverkiezingen uit te schrijven omdat de stad onbestuurbaar is. Ze heeft het document op 9 april persoonlijk bij het parlement aangeboden na een nachtelijke demonstratieve voettocht van Esztergom naar Boedapest. &#8216;Als we ook met gezamenlijke partijlijsten komen voor de gemeenteraad, dan kunnen we bij nieuwe verkiezingen ook daar de meerderheid krijgen,&#8217; meent ze en ze wijst op de praktische samenwerking tussen de partijen die haar in Esztergom steunen. &#8216;Ondanks de grote ideologische verschillen zetten ze het belang van de stad steeds voorop en dat slaat aan bij veel burgers van de stad.&#8217; Ook put ze hoop uit de inzet van talloze vrijwilligers. &#8216;Toen de vuilnisophaal werd stopgezet, meldden zich tweehonderd mensen die dat nu op vrijwillige basis doen en vrijwilligers onderhouden ook parken en kinderspeelplaatsen.&#8217;
Maar ze is ook realistisch: de kans is gering dat de regering van premier Orbán en de Fidesz-fractie in het parlement, die daar ook tweederde van de zetels heeft, Meggyes laten vallen en nieuwe verkiezingen uitschrijven. De gevolgen kunnen verregaand zijn. In de zomer is het geld echt op. &#8216;Dan kunnen we salarissen van leraren of verplegend personeel ook niet meer betalen. Dan moeten we gemeentelijke bezittingen gaan verkopen en misschien wel scholen en ziekenhuizen sluiten.&#8217;
Nationaal probleem
Wat er in Esztergom gebeurt, staat in vele opzichten model voor wat er in Hongarije in het groot plaatsvindt. Dezelfde autoritaire en cynische wijze van politiek bedrijven en gebrek aan respect voor de oppositie zie je op nationaal niveau. Tamás Deutsch, Europarlementariër en mede-oprichter van Fidesz Tamás Deutsch twitterde onlangs over oud-premier en oppositieleider Ferenc Gyurcsány: &#8216;Er zijn lage types. Er zijn verwerpelijke mensen. Er zijn slechtgehumeurde gekken. Er zijn walgelijke klootzakken. Er zijn onsmakelijke onderkruipsels. En er is Gyurcsány.&#8217; Niemand in zijn partij zei dat dat echt niet kon.
Zoals Meggyes en de Fidesz-fractie de lokale media willen controleren, zo doet Fidesz dat op nationaal niveau met een inmiddels weliswaar aangepaste, maar nog steeds sterk bekritiseerde mediawet. Deze maand neemt het parlement een nieuwe grondwet aan, die tot stand kwam zonder enige inbreng van de oppositie, en die tot doel heeft het Fidesz-beleid voor lange tijd vast te leggen. Op tal van sleutelposities, zoals bij het openbaar ministerie, de rechterlijke macht, de mediaraad en de begrotingsraad, benoemt de partij eigen topmensen voor periodes van negen tot twaalf jaar. Zelfs als Fidesz de volgende verkiezingen verliest, zullen nieuwe regeringen hun handen nog jaren gebonden zien door deze functionarissen.
Dezelfde combinatie van financieel en economisch avonturisme en amateurisme die in Esztergom tot problemen heeft geleid, is herkenbaar in de zogenaamde &#8216;Hongaarse weg&#8217; uit de economische crisis die de regering-Orbán zegt te volgen, een weg die de meeste economische experts uitermate riskant achten.
Esztergom is volgens Tétényi een soort voorland van Hongarije. En juist daarom is ze niet alleen negatief, want ze ziet in Esztergom ontstaan wat elders totaal ontbreekt: samenwerking tussen oppositiepartijen, debatten en compromissen die het partijbelang overschrijden, een groeiend aantal actieve en zelfstandig denkende burgers. &#8216;Vrijwilligerswerk is geen normaal Hongaars verschijnsel, maar hier zie je het uit noodzaak ontstaan.&#8217; Esztergom kan, zegt ze, &#8216;ook het model worden voor Hongarije om zich aan de huidige situatie te ontworstelen&#8217;.
En wijzend op zichzelf en haar naaste medewerkers &#8211; op één na allemaal vrouwen &#8211; voegt ze toe: &#8216;En wat we hier ook doen is de door mannen gedomineerde Hongaarse politiek openbreken. Er zitten nauwelijks vrouwen in het parlement of in de regering, en ik ben ervan overtuigd dat dat verschil zou maken. Dat geldt ook voor de gemeenteraad. Dat ik vrouw ben, verklaart misschien deels de wijze waarop ze met me omgaan. Ze hadden verwacht dat ik vriendelijk zou glimlachen en me stil zou houden. Dat ik dat niet doe, valt tegen.&#8217;

Het regent politieke grappen in Hongarije

De kou slaat om het buitenlandse hart

Het failliet van de goulash-democratie