Ook meiden radicaliseren

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

Essay

Met de meritocratie is op zich niets mis. Wie in een wielerwedstrijd het hardst fietst krijgt goud, de tweede krijgt zilver en de derde brons. De laatsten in het peloton krijgen een handdruk: volgende keer beter en dank voor je deelname.
Problematisch wordt het wanneer de meritocratie verpakt zit in een ideologie en de vormen van een geloofsbelijdenis aanneemt. Noem het de Dutch Dream, of het liberalisme van de 21ste eeuw: wie succes heeft, mag plaatsnemen op de maatschappelijke troon, diegenen zonder succes worden beschimpt. Omdat pech niet bestaat, hoeft een handdruk niet.
Binnen een dergelijk geloof zijn zowel eerste worden (‘hard gewerkt’) als laatste worden (‘luiwammes’) keuzes. De kracht van het collectief en de noodzaak van saamhorigheid zijn dan al snel het kind van de rekening. Want het is moeilijk in de meritocratie te geloven als je oog hebt voor geluk én de sociale omstandigheden die je de wind in de zeilen gaven. Het maakt van de doctrine van eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid een ideologisch handigheidje.
In werkelijkheid gaan gezinnen eerst kapot, voordat er – misschien – iets gefikst wordt. Enkel en alleen wanneer het echt niet anders kan. Kijk bijvoorbeeld naar de ‘historische koopkrachtreparatie’ die met Prinsjesdag werd aangekondigd en nu vorm begint te krijgen. Miljarden aan compensatie voor betonrot die al langer lelijk huishoudt.
Als iets ‘historisch’ gerepareerd moet worden, is het ook historisch kapot gegaan. En dat is niet alleen een samenloop van ongelukkige omstandigheden. Het is het gevolg van een ideologie die armoede en sociale uitsluiting als een individueel in plaats van een moreel probleem beschouwt. Pas als de gegoede middenklasse de klappen begint te vangen, moet er ingegrepen worden. Want zonder peloton geen wedstrijd.
<h5>sociale stijgers</h5>
Het ontkennen van het belang van sociale omstandigheden is een politieke keuze. Net zoals het negeren van de slechte startpositie van honderdduizenden kinderen. Allemaal ten behoeve van het imaginaire succes van het individu.
Wij, de schrijvers van dit stuk, worden geregeld gedefinieerd als zogenaamde ‘sociale stijgers’: ‘Zie je wel dat het kan’ en ‘Als je maar goed je best doet’.
Het begrip ‘sociale stijger’ is problematisch, want het individualistische karakter ervan impliceert dat maatschappelijke vooruitgang niet langer een collectieve opgave is. Je moet zelf klimmen op de ladder. Terwijl het nogal een verschil uitmaakt of die ladder enkele treden mist, of op stabiele ondergrond staat in plaats van in een moeras van onzekerheden. In dat laatste geval kun je klimmen tot je een ons weegt, stijgen zal je niet.
<blockquote>Wanneer je onderaan de ladder bungelt, is het vermogen tot outsourcen afwezig. Terwijl de zelfredzaamheidsdoctrine overal op de ladder dominant is.</blockquote>
Hoe hoger je komt, hoe beter het er vertoeven is. Arbeidsvoorwaarden, arbeidsomstandigheden, pensioenregelingen, verzekeringen, schooladvies van de kinderen, ontwikkelingsmogelijkheden, gezondheidsuitkomsten: bovenaan de maatschappelijke ladder zijn de zaakjes op orde. Ook hier geldt: dat is niet het gevolg van natuurwetten, maar van keuzes met een ideologisch fundament.
Wat ook opvalt bovenaan die ladder, is dat zelfredzaamheid er een even grote illusie is als onderaan. Men beschikt er vooral over het vermogen om de complexiteit van het bestaan en het falen van de overheid te outsourcen. Komt men er niet uit met de belastingbrief of een juridische kwestie, dan is een adviseur zo ingehuurd. En als er geen juf voor de klas staat of de zorg niet levert, dan maar de private markt op. Wanneer je onderaan de ladder bungelt, is dat vermogen tot outsourcen afwezig. Terwijl de zelfredzaamheidsdoctrine overal op de ladder dominant is.
<h5>Eigen schuld dikke bult</h5>
‘Ben ik te min omdat je pa in een grotere kar rijdt dan de mijne?’ zong Armand. Nou, het is iets ernstiger dan dat. Voor degenen met toegang tot middelen, media en macht is het leven eenvoudiger, goedkoper én gezonder.
De oneerlijke werkelijkheid van de gezondheidsverschillen maakt dat duidelijk. De minst welvarenden gaan acht jaar eerder dood dan de meest welvarenden. En met een laagbetaalde baan als schoonmaker, thuiszorgmedewerker of pakketbezorger is de kans dat je de pensioenleeftijd in goede gezondheid behaalt niet zo groot. Dat rekende het <a href="https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2022/51/bovenaan-welvaartsladder-bijna-25-jaar-langer-in-goede-gezondheid">Centraal Bureau voor de Statistiek</a> eind vorig jaar nog haarfijn uit. De <a href="https://kankeratlas.iknl.nl/">kankeratlas</a> deed er nog een schepje bovenop: de aanwezigheid van kanker in een wijk kan niet los worden gezien van de sociaaleconomische positie van zijn inwoners. Ongetwijfeld allemaal eigen schuld dikke bult, toch?
Het is allesbehalve nieuwe kennis, die de laatste twintig jaar echter netjes in een liberale mist werd gehuld. Het gaat niet alleen om het gezonde willen doen, je moet het ook kúnnen doen. Het gaat niet over luiheid, maar over moeheid en mogelijkheden.
Niets voor niets <a href="https://www.kennisopenbaarbestuur.nl/documenten/rapporten/2021/12/17/atlas-van-afgehaakt-nederland">concluderen</a> Josse de Voogd en René Cuperus in hun Atlas van afgehaakt Nederland dat de gezondheidskloof samenvalt met de vertrouwenskloof: wijken waar de gezondheidsverschillen het meest voelbaar zijn, zijn de wijken met het minste vertrouwen in de overheid. Dat is niet zozeer omdat men ziek is. Wel omdat men als men ziek is of hulp behoeft een beroep moet doen op een overheid die niet levert. Je zou van minder moe worden.

<h5>geen oorzaak, maar een gevolg</h5>
Omdat we met zijn allen zijn gaan geloven dat gezondheid een keuze is en losstaat van toegang tot economie en macht, staan leefstijlcoaching en eigen gedrag al decennia voorop bij het tegengaan van gezondheidsverschillen. Verdien je te weinig om de rekeningen te betalen? Is een loonsverhoging voor jouw cruciale werk de oplossing? Nee hoor, hier is jouw <a href="https://www.volkskrant.nl/economie/werkgevers-stutten-geldproblemen-van-personeel-met-coaches-en-bonussen-en-dat-doet-wat-met-de-werkverhouding~b1b1107d/">eigen-schuld-dikke-bult-budgetcoach</a>! Rook wat minder, sport wat meer en lang en gelukkig zult gij verder leven.
Het is ongetwijfeld allemaal goedbedoeld. Dat onder het leefstijloffensief een combinatie ligt van arrogantie (want wie moet gezonder worden dan wie?) en paternalisme, wordt echter haarfijn aangevoeld door de minder gefortuneerden. Alsof zij niet doorhebben dat werkomstandigheden, leefomgeving en individuele leefomstandigheden (bestaansonzekerheid) <a href="https://adviezen.raadrvs.nl/gezondheidsverschillen-voorbij/">bijdragen aan hun ongezondheid</a>. En alsof zij niet liever simpelweg gezond en gelukkig willen zijn.
<blockquote>Achterstandswijken zijn óók de wijken waar verreweg de meeste mensen met cruciale beroepen wonen: pakketbezorgers, schoonmakers en vuilnismannen.</blockquote>
Het individualiseren van problemen en het ontkennen van sociale omstandigheden zijn toeval noch neutraal. De participatie- en compensatiesamenleving zijn politieke uitvindingen bedoeld voor het peloton, niet voor de staart van de race. Achterstanden in wijken zijn meestal geen oorzaak, maar een gevolg.
Misdaadjournalisten Paul Vugts en Wauter Laumans van Het Parool <a href="https://www.parool.nl/nederland/paul-vugts-en-wouter-laumans-over-hedendaagse-criminelen-er-wordt-veel-te-weinig-gekeken-naar-waar-die-misdaad-vandaan-komt~b1cb0315/">zeggen het duidelijk</a>: ‘Politici roepen vaak, als er jonge jongens betrokken zijn: waar zijn die ouders? Nou, die zijn vaak keihard aan het werk, om de gigantische huurprijzen en dure boodschappen te betalen. Wij spreken veel moeders uit arme wijken. Die vertellen: we willen wel thuis zijn, maar we hebben twee banen.’ En: ‘De ellende van jongens in Amsterdam-Zuidoost die elkaar doodschieten is niet los te koppelen van het politieke beleid van de afgelopen tien jaar. Je moet niet doen alsof je het aan het oplossen bent, je hebt het veroorzaakt.’
Gedurende diverse crises werd er luid geapplaudisseerd voor veel bewoners in achterstandswijken. Het zijn namelijk óók de wijken waar verreweg de meeste mensen met cruciale beroepen wonen: huishoudelijke hulpen, pakketbezorgers, schoonmakers, kinderopvangjuffen en vuilnismannen. Vaak onzichtbaar, altijd onmisbaar en nog steeds ondergewaardeerd. Niet door hun individuele gedrag, maar door politieke keuzes die de sociale omstandigheden zwaar hebben beïnvloed. Er is geen politiek zonder sociale klasse, het is overal en van invloed op alles. Wie dat blijft ontkennen, kiest evengoed kleur.
<div class="info-box">
Tim ‘S Jongers is directeur van de Wiardi Beckman Stichting en schrijver van Beledigende broccoli. Ron Meyer is oud-voorzitter van de SP en schrijver van De onmisbaren. Ze schreven dit stuk op persoonlijke titel.
</div>

Ron Meyer

Tim ‘S Jongers

Nederland is geen ‘hartstikke gaaf land’ voor de mensen die het vuile werk doen

‘Onze helden’ galmde het voortdurend. Zorgverleners, politieagenten, supermarktmedewerkers, pakketbezorgers, vuilnisophalers, distributiewerkers, schoonmakers, juffen en meesters in de kinderopvang of het onderwijs en vele anderen bleken onmisbaar in onze samenleving. Dat waren ze al, maar de macht hoefde dat lange tijd niet te erkennen.
Totdat het donker werd, toen fonkelden hun sterren aan de hemel. We klapten onze handen blauw. Op initiatief van radio-dj Sander Hoogendoorn draaiden in heel Europa maar liefst 183 radiostations op hetzelfde moment ‘You’ll Never Walk Alone’. Op allerlei plaatsen in de wereld spraken regeringsleiders, niet zelden verantwoordelijk voor zware bezuinigingen op diezelfde onmisbaren, vol lof over de mensen in de frontlinie van de coronapandemie. Bravo, klonk het overal.
<blockquote>Wie aan het front staat, ervaart daarvan de consequenties.</blockquote>
Wat opvalt aan de lijst met cruciale beroepen en vitale processen is hoeveel ervan niet met bonussen en gouden handdrukken naar huis gaan. Integendeel: buschauffeurs reden afgelopen jaren demonstratief met dixies achter hun bus om een fatsoenlijke plaspauze af te dwingen, schoonmakers staakten voor doorbetaling bij ziekte. Leraren, politieagenten en zorgverleners gingen massaal de straat op tegen de uitholling van hun vak. Medewerkers van de kinderopvang, afvalbedrijven en supermarkten kennen lage lonen en reusachtig veel onzekerheid. Niet voor het eerst in de geschiedenis zijn veel frontsoldaten vooral mensen met bescheiden inkomens.
<div class="info-box">
Ron Meyer (1981, Heerlen) is SP-gemeenteraadslid in Heerlen en werkt bij de FNV. Meyer schreef het boek De onmisbaren. Een ode aan mijn sociale klasse, dat vandaag verschijnt bij uitgeverij Prometheus.
</div>
<h5>jaren eerder dood</h5>
Wie aan het front staat, ervaart daarvan de consequenties. 2191 dagen, dat is het verschil in levensverwachting tussen twee van mijn beste vrienden: Ad en Martijn. Ad maakt treinen schoon en Martijn is eigenaar van een financieel adviesbureau. Ad zal naar verwachting zes jaar jonger overlijden dan Martijn. Hij zal vijftien jaar eerder ziek <a href="https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/arme-mensen-gaan-zes-jaar-eerder-dood-waarom-doen-we-daar-niets-aan~b34e97d06/" target="_blank" rel="noopener">zijn</a>. Ad woont niet in Mogadishu, maar in het Heerlense Meezenbroek. Martijn woont drie buurten verderop.
Ze wonen amper tweeënhalve kilometer van elkaar vandaan. Wie van Martijn met de bus naar Ad reist, verliest bij elke bushalte twee jaar van zijn leven. Ad zal lijden aan hart-, vaat- of longaandoeningen die worden veroorzaakt door ongezondere werk- en woonomstandigheden. Het is geen uniek Heerlens of Zuid-Limburgs probleem. Wie in het oost-Groningse Pekela opgroeit, gaat gemiddeld bijna acht jaar eerder dood dan een leeftijdsgenoot in <a href="https://www.dvhn.nl/groningen/Waarom-mensen-in-Pekela-acht-jaar-eerder-doodgaan-dan-mensen-in-Haren-25312956.html" target="_blank" rel="noopener">Haren.</a>
De coronapandemie openbaarde én vergrootte die kloof. ‘In armere buurten lopen mensen een hoger risico om ernstig ziek te worden van Covid-19. Bewoners hebben gemiddeld vaker obesitas, suikerziekte, een hoge bloeddruk en hart- en vaatziekten,’ schreef <a href="https://www.nrc.nl/nieuws/2020/10/30/in-de-randstad-liggen-de-corona-ics-vol-migranten-a4018089" target="_blank" rel="noopener">NRC</a> eind 2020.
De kans om te overlijden was voor de armste 20 procent van de Nederlanders twee keer zo hoog als voor de rijkste 20 procent, publiceerde <a href="https://www.trouw.nl/binnenland/voor-iedere-rijke-sterven-er-twee-arme-nederlanders-aan-covid~bdc4f0b4/" target="_blank" rel="noopener">Trouw </a>begin 2021. In de categorie tot zeventig jaar – met veel meer mensen die werken – bleek het risico om te sterven aan covid-19 zelfs bijna driemaal zo hoog in de laagste als in de hoogste inkomensgroep.
Daar is de paradox in deze pandemie: elke versoepeling van maatregelen voordat het virus is verdrongen, betekent dat er meer mensen met lage inkomens sterven, maar elke week langer aan maatregelen betekent dat uitgerekend hún kinderen een groter risico op achterstanden en armoede oplopen.
<h5>Van crisis naar crisis watertrappelen</h5>
En wat deed de heersende macht? Ze reed de ceo’s van grote bedrijven in een geblindeerd busje het Binnenhof op met miljarden aan belastingvoordeel voor hun aandeelhouders in het vooruitzicht. Ze vergat voorwaarden te stellen aan de crisissteun aan grote bedrijven met de schaamteloze Booking-verrijking als vervolg. En ze liet mensen uit haar politieke netwerk voor honderd miljoen mondkapjes-shoppen in Azië en er miljoenen aan over houden. High trust heet zoiets in goed Binnenhofs.
<blockquote>‘In een crisis moeten we harder werken, want het is crisis. Na de crisis moeten we harder werken, want het wás crisis. Voor ons is het altijd crisis.’</blockquote>
Aan de andere kant vermorzelde ze honderdduizenden toeslagenouders, chroom-6-arbeiders en Groningers met gaswinningsscheuren in hun huizen. Mensen zonder toegang tot economie, media of macht werden jarenlang genegeerd, tegengewerkt en geminacht.
Nee, we zitten niet ‘met zijn allen in hetzelfde schuitje’. Was het maar waar. De één ligt op z’n bips in de Griekse zon, terwijl de ander zich van crisis naar crisis watertrappelt. Mijn vriend Kapi die treinen schoon maakt, zei jaren geleden al: ‘In een crisis moeten we harder werken, want het is crisis. Na de crisis moeten we harder werken, want het wás crisis. Voor ons is het altijd crisis.’
Wie durft nog te beweren dat dit om incidenten gaat? Wie durft nog te beweren dat de heersende macht de belangen van mensen als Ad ziet, laat staan behartigt? De ellende is niet nieuw en evenmin zonder gevolgen. In nogal wat steden is de opkomst bij vier van de vijf verkiezingen onder de helft gezakt. Om over de buurten van de Ad’s van deze wereld maar helemaal te zwijgen. In zijn buurt bleef bij alle verkiezingen een meerderheid thuis. Waarom zou je nog meedoen aan het systeem als dat toch niet in jouw voordeel werkt?

<h5>Een kopje koffie met de inbreker</h5>
‘Als de Tesla-rijders 1 euro minder subsidie krijgen, dan horen we het wel in onze mailbox, maar deze ouders hebben we echt allemaal gemist en dat waren er toch tienduizenden.’ constateerde Pieter Omtzigt in januari op NPO Radio 1. ‘Hoe komt het dat grote delen van de samenleving uit het zicht raken van belangengroepen? Hoe komt het dat ze uit het zicht raken van politieke partijen en van de media? Dit is een wake-upcall van de democratie.’
En het gebeurt opnieuw. In Den Haag discussieert men zich suf over de ‘bestuurscultuur’. Ik permitteer me te zeggen: fuck jullie bestuurscultuur. Er is buiten Den Haag werkelijk niemand die denkt dat het betonrot in het systeem opgelost wordt met een debat over hoe politici met politici omgaan. Bestuurscultuur is het zoveelste eufemisme dat als bliksemafleider dient van het echte probleem: de thuiszorger, de vuilnisman, de juf of meester in de kinderopvang en de schoonmaker gaan jaren eerder dood dan de vastgoedbelegger en de directeur.
De democratische rechtsstaat zal een sociale rechtsstaat zijn of zal – vroeg of laat – niet zijn. En die sociale rechtsstaat wordt niet alleen in Den Haag gemaakt. Als de instituten van dit land een bastion van een wereldvreemde gestudeerde klasse blijven, zal er niks veranderen. Alles weten van de andere kant van de wereld, maar niets van de andere kant van het spoor.
De kloof zit namelijk niet alleen in economie en levensverwachting, maar bovenal in macht. Vooral in macht. Een voormalig <a href="https://www.nhnieuws.nl/nieuws/280152/fnv-voorzitter-lodewijk-de-waal-ik-wilde-altijd-deals-maken" target="_blank" rel="noopener">voorzitter</a> van FNV, mijn vakbond, symboliseert een onherkenbare institutionele vertegenwoordiging. ‘Het is moeilijk om ruzie te maken in Nederland, want er komt altijd wel iemand bemiddelen.’
Het is alsof je moeilijk het kopje koffie kunt afslaan van de inbreker die al drie keer je huis leegroofde. De enorme vermogensongelijkheid, de fors gedaalde winstbelasting, de uitgeholde publieke sector, reële lonen van mensen met bescheiden inkomens die decennialang nauwelijks stegen, als voorgaande niet genoeg is, zou het feit dat veel onmisbaren jaren eerder doodgaan dan hun managers en directeuren een prima reden zijn om knetterende ruzie over te maken.
Officieel onmisbaar, vaak onzichtbaar, ondergewaardeerd en de dupe van de schandalen. Het is geen toeval en al helemaal geen eigen keuze. Het is een strijd. ‘Sociale klasse is terug,’ zei ik tegen mijn vader, een voormalig koelmonteur. ‘Van nooit weggeweest,’ reageerde hij nuchter.

Nederland is geen ‘hartstikke gaaf land’ voor de mensen die het vuile werk doen

De onmisbare klasse is onzichtbaar en altijd de dupe, stelt Ron Meyer