Schoof trekt de grens

Columns van de week

Teun van de keuken en Chard van den Berg

Voorpublicatie

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1758352863%3Fsecret_token%3Ds-ZE3EuKBzMF6&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no">﻿﻿﻿﻿</iframe> 
Dit verhaal is ook te beluisteren.
</div>
Een psychiater met een volle bos wit haar en lange benen ontvangt me in zijn kantoortje in een gebouw met verlaagde systeemplafonds. ‘Psychiatrie is een vak van de taal,’ zegt hij. Neem een patiënte die hij laatst sprak. Ze wilde geen medicijnen slikken, geen chemische troep in haar lijf. Toen begon het woordenspel. De vrouw dacht dat ze door het nemen van medicijnen onomstotelijk zou toegeven dat ze gek was. ‘Toen ze dat uitsprak,’ zegt hij tevreden, ‘zag ze al in hoe irreëel die gedachte was. Ze nam haar medicijnen en binnen zes weken was ze weer op de rit.’
Ongelukkig zijn is geen stoornis. Maar waar ligt de grens tussen die twee? De afgelopen maanden is ook mij geadviseerd om aan de medicijnen te gaan vanwege de angst die maar niet afneemt. Ik ben altijd heilig overtuigd geweest van de oplosbaarheid van mijn ontregelingen. Maar de laatste tijd twijfel ik, lees ik bijsluiters van selectieve serotonineheropnameremmers. Hoe langer het duurt, hoe harder de lokroep van de sirenen. Mijn huid lijkt geen doorgetrokken lijn meer, de verhalen die ik hoor bij Zon &amp; Schild sijpelen naar binnen. Gaat dit ooit weer weg of leef ik voortaan met mijn zenuwen aan de buitenkant?
In de tussentijd houd ik me vast aan de woorden van Kierkegaard: ‘Wil een mens zijn angst leren kennen, dan zal hij over zijn innerlijke bewegingen moeten nadenken. Bij bewustwording van zichzelf is het onontkoombaar dat hij ook zijn eigen onrust opmerkt. Daar moet hij dan ook niet vanaf maar doorheen.’ Hoelang duurt het voordat je erdoorheen bent?
‘Wat is er veranderd in de psychiatrie,’ vraag ik, ‘sinds mijn oma hier verbleef in de jaren zeventig?
‘De benadering is anders,’ zegt hij, ‘de behandelingen zijn grotendeels hetzelfde gebleven. Het is een jong vak. We weten nog steeds veel meer niet dan wel.’
De belangrijkste verandering is de herstelbeweging, waarmee de autonomie van een patiënt wordt erkend. De herstelbeweging ontstond in de jaren zeventig als uitvloeisel van de antipsychiatrie. De patiënt heeft in deze benadering meer invloed op beslissingen in zijn behandeltraject. En de hiërarchie tussen psychiater en patiënt is zo veel mogelijk verdwenen. De herstelbeweging gaat niet alleen uit van een medische aanpak, maar kijkt op alle terreinen hoe iemand zinvol kan leven, met of zonder symptomen.
De herstelbeweging stuit ook op weerstand: tot waar gaat de autonomie van een patiënt? Tot het gebruiken van drugs? Tot de agressie die erop volgt? Tot de rand van een leven of ook eroverheen?
‘Wat de behandeling betreft,’ gaat hij verder, ‘daarbij grijpen we steeds vaker terug op oude technieken. Neem elektroshocks. Door One Flew Over the Cuckoo’s Nest is die methode verguisd geraakt, maar het is nog steeds een effectief laatste redmiddel bij suïcidale depressie.’
‘Wat betekent een psychose eigenlijk?’ vraag ik. ‘Er zijn mensen die een psychose zien als een vorm van bescherming,’ verduidelijk ik mijn vraag, ‘andere mensen zien het als een onderbewust vraagstuk.’
<blockquote>Volgens filosoof Berry Vorstenbosch bestaat er een vorm van nostalgie bestaat naar de psychose, omdat die raakt aan het goddelijke.</blockquote>
‘Dat is hetzelfde als denken dat een tumor een betekenis heeft,’ zegt hij. ‘Het is een ziekte, en zo moet je er ook mee omgaan.’
De reactie van de psychiater blijft me dwarszitten. Misschien was het mijn woordkeuze, legt het woord ‘betekenis’ een vorm van schuld neer bij degene wie de psychose overkomt. Een redenatie die me blijft verbazen: waarom zou een emotionele of sociale oorzaak iemand schuldig maken? Ik zie het hooguit als aansporing om ons op een andere manier om elkaar te bekommeren en in te zien dat de taal naast argument ook zelf een medicijn kan zijn.
Voor mijn vader raakte de psychose aan het mystieke. Hij ervoer dat hij onderdeel was van een onzichtbaar web aan betekenissen en verbanden, de disconnectie was in zijn ogen de echte waan. Vaak heb ik gedacht dat zijn psychose iets goedmaakte voor de ontreddering in zijn jeugd. Psychotisch werd hij het centrum van zijn eigen universum; in dat speciaal voor hem gesponnen web was hij nooit alleen gelaten.
Filosoof Wouter Kusters beschreef op een evenement over waanzin en creativiteit in De Balie zijn psychose als ‘een uitdrukking van het verlangen naar oneindigheid in een wereld die zich eindig acht, op een sociaal en cultureel knullige manier. Dat verlangen moet niet volledig gemedicaliseerd worden. Een psychose gaat ergens over. Je brandt door en komt terecht in een wereld waarin allerlei nieuwe verbanden ontstaan. Wat hebben die te betekenen? Je kunt niet aankomen met: niets, het is een ziekte. Je doet mensen tekort door in het medische discours te blijven hangen. Dan blijft er een aantrekkingskracht uitgaan van de psychose. Je wilt ernaar terug. Je bent iets op het spoor gekomen wat over alles gaat. Als daar geen bevredigend antwoord op komt, blijf je dat pad volgen.’

In De overtocht schrijft filosoof Berry Vorstenbosch, die zelf ook een aantal psychoses doormaakte, dat er een vorm van nostalgie bestaat naar de psychose, omdat die raakt aan het goddelijke. Deze nostalgie wordt volgens Vorstenbosch afgeschermd door angst. 
Mijn paniek speelt een spel met de psychose; als de dood ben ik voor die schuivende werkelijkheid waarin niets meer op zijn plek blijft, voor het verdwijnen in een wereld zonder houvast. Tegelijkertijd ben ik gefascineerd door de verbanden die mensen leggen in een manie, met name door de manier waarop ze de taal gebruiken in een waan. In een psychose lijkt iemand in de taal te leven. Woorden worden gebruikt als poëzie.
Mijn moeder zei over de eerste keer dat ze mijn vader zag: ‘Als hij iets zei, leek het alsof hij onderdeel was van iedere vezel van de wereld en vanuit die eenheid sprak. Waar de taal voor mij en voor de meeste mensen altijd net een tel te laat is, vond hij in zijn manie een plek recht in het hart van de taal, alsof hij van woorden gemaakt was. Hij had geen punten, komma’s of ademruimte nodig. Het verschil tussen binnen en buiten was opgeheven.’
Uit de woorden van Kusters en Vorstenbosch maak ik op dat een psychose je niet alleen overkomt, ze trekt ook aan je. Zelf heb ik altijd het idee gehad dat ik verstrikt zit in het keurslijf van de logische taal; liever wil ik wonen in de hartkamers ervan, al weet ik dat daar ook de gekte huist.
Wat als deze residentie mijn manier is om toe te geven aan de aantrekkingskracht van dat onbekende, het met omfloerste woorden te naderen – maar de paniek me voor het verdwijnen behoedt?
<div class="info-box">
Dit is een voorpublicatie uit Niemand wilde hier zijn van Robin van den Maagdenberg, dat op 5 maart verschijnt bij Querido.
</div>

Robin van den Maagdenberg

Een psychose overkomt je niet alleen, ze trekt ook aan je

De manie vergleed uiteindelijk altijd in een psychose.
Psychose is iets engs, wordt ons overal ingefluisterd. Ook al was de psychose na die eerste keer een regelmatig terugkerend onderdeel van ons huishouden, sprak ze in tongen in de deuropening van mijn kamer, verdween ze vaak even geheimzinnig als ze was opgekomen, kon ze gitzwart en eenzaam zijn, alsof je een uitdijend heelal in keek zonder begin en zonder eindpunt, had ze humor als je het van een afstandje bekeek en was ze vaak niet onaardig, toch merk ik dat mijn ideeën hierover meer gevormd zijn door beelden uit onze cultuur dan door de informatie die ik erover kreeg van mijn vader.
Zodra mijn vaders psychoses voorbij waren, vertelde hij nooit of die droomwereld of nachtmerrie voor hem nog steeds als echt voelde. Niemand sprak er nog over. Er waren de ontelbare horrorfilms die ik als kind stiekem op mijn eigen kleine tv keek, waarin psychosen en moord als een symbiotische twee-eenheid werden gepresenteerd. Ook in drama’s staan psychoten vaak onder hoogspanning, zijn ze uitgemergeld en hebben ze uitpuilende ogen. In One Flew Over the Cuckoo’s Nest is de psychose niet tijdelijk maar permanent, zo staat te lezen op het langgerekte hoofd van een patiënt in de psychiatrische inrichting. Een ander ligt aan een bed geketend, weer een ander heeft een intense staarblik met kaken waaronder strakgespannen kabels lijken te liggen en een huid die te strak om zijn schedel getrokken lijkt. Al wordt in de film steeds maar weer benadrukt dat de leiding zieker is dan de mensen die begeleid en opgesloten worden, toch worden de patiënten afgeschilderd als mensen met een mentale afwijking die zich in de huid kerft en daardoor onomkeerbaar is. In Joker zien we een psychoot met een maniakaal kakelende lach die maar geen plek kan vinden in de samenleving. Hij schrijft in een notitieboekje:
The worst part about having a mental illness is people expect you to behave as if you don’t. 
Dat houdt een mens niet vol, zien we in de finale waarin Joker met een geschminkt gezicht een bloedbad aanricht.
Dat kan een mens ook niet volhouden, maar het idee dat psychoten tikkende tijdbommen zijn is sterk uitvergroot. Ze zijn vaker slachtoffer van geweld dan aanstichter, als het niet van een ander is, dan wel van het geweld dat ze zichzelf aandoen.
In romans zijn het vaak geknakte figuren, die met ogen waaruit iedere glans is verdwenen rondlopen in een nevel en vanuit de derde persoon worden beschreven, om vooral niet te dicht bij die ongrijpbare ervaring te komen. Of ze zijn intelligent maar onnavolgbaar, zoals Horselover Fat in Valis van Philip K. Dick, die zelf ook niet kan besluiten of hij gestoord is of in contact staat met een goddelijke kracht waardoor hij veel meer over de wereld begrijpt dan de rationele mens.
Zelfs als welwillende lezer raak je de kluts kwijt en daarmee ook je begrip voor zijn situatie.
<h5>Een kijkje aan mijn vaders kant</h5>
Psychoten duiken op in de media als criminelen die toeslaan zonder aankondiging: onvoorspelbaar, opgaand in een eigen duistere waanwereld en levensgevaarlijk. Het wordt ons niet gemakkelijk gemaakt om empathie te voelen voor iemand in een psychotische toestand.
De arts Marguerite Sechehaye, die in de negentiende eeuw schizofrenie een menselijk gezicht gaf, zei: als we een brug proberen te slaan tussen de waanzinnige en onszelf, doen we dat vaak met het idee hem terug te leiden naar de werkelijkheid – onze werkelijkheid – en onze eigen norm. Dat voelt hij, en logischerwijs keert hij zich af van deze inbreuk op zijn persoon.
Precies dat deden wij als gezin: we wilden wel een brug bouwen, maar wankelden niet graag de kloof over om een kijkje te nemen aan mijn vaders kant.
De definitie van een psychose is een staat waarin iemand de grip op de realiteit verliest. Maar over welke realiteit gaat het hier? Een werkelijkheid die steeds meer mensen in een psychedelische trip bewustzijnsverruimend noemen? Een waarheid waarvan heel veel mensen zich afvragen of hij wel zo reëel is?
<blockquote>Realiteit is volgens sommige neurowetenschappers een hallucinatie waarover we het allemaal eens zijn.</blockquote>
Uit recent onderzoek van neurowetenschappers duikt een steeds verfijnder beeld op van de realiteit, die geconstrueerd zou worden door een samenwerking tussen het brein en het lichaam op basis van voorspellingen. Daardoor zien we niet wat er is, maar krijgen we een versimpeling voorgeschoteld, waarmee we beschermd worden tegen schommelingen en veranderingen in ons wereldbeeld. Realiteit is volgens hen niets anders dan de controle van het brein over wat er via de zintuigen in de binnen- en buitenwereld te ervaren is. Een hallucinatie waarover we het allemaal eens zijn. In een psychose lukt het niet langer om de voorspellingen van het brein in toom te houden, conformeert de realiteit zich niet langer aan die van alle andere breinen die klakkeloos overnemen wat ons door eeuwenlange evolutie ingeplant is, en is de chaos compleet.
<h5>Het grote misverstand</h5>
Een van de mooiste boeken die ik lees over psychoses is Down Below van de surrealistische schrijfster en kunstenares Leonora Carrington. Het laat zien hoe dicht psychose en realiteit vaak tegen elkaar aan schuren. Tijdens de inval van Frankrijk door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog vlucht ze met twee vrienden het land uit.
Ze vertelt dat onderweg de remmen van de auto vastlopen en dat ze op dat moment samenvalt met de materiële wereld: ook zij loopt vanbinnen vast.
Ik denk terug aan een moment in Parijs met Jonathan.
We zaten op een terras aan de Rue de la Bûcherie. Hij las een boek, terwijl ik hyperalert was op alles wat om ons heen gebeurde. Er kwam een dame langslopen in een strakgesneden maatpak en op kitten heels, ze trok een hondje achter zich aan. Het hondje keek me aan toen het ons tafeltje passeerde en blafte een snerpende blaf. Het geluid vond niet plaats waar ik het verwacht had: buiten mezelf, op een afstand. Nee, ik viel samen met het geluid, ik werd de blaf van de hond. Geschrokken keek ik weg, richting de straat, waar auto’s, fietsers en taxi’s langs raasden. Ik hield mijn ogen strak gericht op een brommer, en hetzelfde gebeurde: ik werd het blikkerige ding en verloor mezelf voor een moment. Wijselijk hield ik mijn mond tegen Jonathan, die onverstoord doorlas in zijn verhaal.
Als ze verder rijden, ziet Carrington voor zich op de weg vrachtwagens waaruit benen en armen bungelen. Een krankzinnige hallucinatie, of een realistisch beeld in tijden van oorlog?
Max Ernst, de man van Carrington, is niet lang ervoor in een truck afgevoerd naar een concentratiekamp. Waanidee of niet, om geen wantrouwen bij haar medereizigers op te roepen, zwijgt ze over wat ze ziet. Dan weer een spookbeeld: rijen en rijen met kisten langs de weg. Is het haar angst of werkelijkheid in een strijd met miljoenen doden?
Zodra ze aankomen in Madrid wordt het antwoord voor haar bepaald in de vorm van een opname.
Wat me daar vooral van bijblijft, is het grote misverstand waarop iedere interactie met haar dokters en verplegers is gebaseerd en de eenzaamheid die daaruit voorkomt. Alles wat ze doet wordt geïnterpreteerd als een aanval of een ontsnappingspoging, terwijl ze hooguit wil ontsnappen aan ‘een lichaam dat zich niet langer laat onderwerpen aan de welbekende formules van de ratio’. Will you be good? vraagt een van de verplegers die haar hebben vastgebonden. Een vraag die Carrington zo verrast dat ze er niet op kan antwoorden. Ze had altijd alleen maar goed willen doen voor de hele wereld, en hier lag ze, vastgebonden op bed als een wild beest.
<div class="info-box">
<h5>Robin van den Maagdenberg</h5>
Robin van den Maagdenberg (1988) is schrijfster en journaliste, en publiceert essays over moderne kunst, kunstenaars en schrijvers in onder meer NRC Handelsblad en Vrij Nederland. Zie ook <a href="http://www.robinvdmaagdenberg.com/">www.robinvdmaagdenberg.com</a>. Thuis is waar we beginnen is haar debuut.
Thuis is waar we beginnen van Robin van den Maagdenberg verschijnt op 29 maart bij uitgeverij Querido
</div>

Als psychose deel uitmaakt van het gezin waarin je opgroeit

Reportage

Deze jongeren wrikten zich los uit het criminele circuit: ‘Ik weet nu waar mijn hart zit’

Interview

Upstate New York. Op andere dagen is deze wereld groen en zonnig. Met landelijke dorpjes die je in Italië of Frankrijk zou kunnen vinden, maar dan nieuw en gepolijst, alsof ze net uit de doos komen. Op dit moment is het zicht beperkt tot een paar vierkante meter omtrek, de rest van het landschap wordt afgeschermd door een grijze wal van regen. Het komt met bakken uit de lucht. Stapvoets rijd ik op een buitenweg bij het dorp East Nassau en zoek ik naar het huis van schrijver Lydia Davis en haar man, de schilder Alan Cote.
Bij het parkeren van de auto houdt het op met regenen. Het is alsof een gordijn van wolken wordt geopend, waarachter een landhuis in een weelderig decor van groen opduikt. Lydia Davis staat in de deuropening, ze gaapt met haar hand voor haar mond. Gisteravond kwam ze laat thuis na een bezoek aan haar familie op Cape Cod. Met de ferry naar Boston, en vanaf Boston terug met de bus. Een reis van zeven uur.
Het is een van de langste reizen die ze nog maakt, sinds ze begin dit jaar heeft besloten niet meer te vliegen. Ze wil haar carbon footprint verminderen. Daarnaast houdt ze van reizen met het openbaar vervoer. Het zijn gedisciplineerde uurtjes. In die ene stoel, waaruit ze niet kan opstaan om de was te doen of een rondje buiten te wandelen, schrijft of redigeert ze een groot deel van haar verhalen. Ongemakkelijk denk ik aan de reis die ik heb gemaakt om hier te komen, acht uur met het vliegtuig, drie uur met de auto.
<h5>Vreemd en onverwachts</h5>
Lydia Davis wordt wel de koningin van het zeer korte verhaal genoemd. Onlangs kwam het eerste deel van haar essays uit, Essays One (deze maand in vertaling verschenen als De schoonheid van weerbarstig proza), waarin ze schrijft over haar inspiratiebronnen, over de woorden die ze liefheeft en over het schrijfproces zelf. De New York Times <a href="https://www.nytimes.com/2019/11/05/books/review-essays-one-lydia-davis.html">noemde haar</a> de Vermeer van Amerika, vanwege haar scherpe observaties van de alledaagsheid.
Davis begon als student met het schrijven van korte verhalen. Verhalen met een plot, met dialogen en beschrijvingen. Traditioneel en uitgebalanceerd, maar niet zo spannend. Tot ze de huiselijke maar absurde zeer korte verhalen van Russell Edson las. Zo vreemd en onverwachts. Verhalen waarin net als bij Davis vaak (huis)dieren, planten en mensen dezelfde gevoelens worden toegedicht en deze met elkaar in gesprek gaan, al loopt het net zo vaak uit op een potje bekvechten.
<blockquote>‘Moeite is nooit verspild als je iets gewoon doet.’</blockquote>
Davis besloot nog korter te gaan schrijven. Als ze nu de verhalen terugleest die ze als twintiger schreef, vindt ze die kunstmatig. ‘Maar dat is niet erg,’ zegt ze, ‘ik was aan het leren. Moeite is nooit verspild als je iets gewoon doet. Later ben ik steeds natuurlijker gaan reageren op de dingen die mijn interesse hadden.’ Waar ze toen ze net begon nog weleens om onderwerpen verlegen zat, stapelen die zich nu op, ver boven haar levensverwachting.
<h5>Groepje grijsaards</h5>
Een gek stuk tekst dat ze leest van een ander, een vreemde dialoog, een wrange samenloop van humor en verdriet, elk van haar verhalen begint met een specifieke emotie. Onlangs was Davis in Montreal, in de botanische tuinen. De tuin lag er prachtig bij. Nergens een watersysteem te bekennen, waarschijnlijk goed ondergronds weggewerkt.
Die twee observaties werden vervlochten tot een gedachte in haar hoofd: als iedereen ’s avonds weg is, dan komen de teams met bejaarde inwoners van het stadje met hun gieters tevoorschijn om alle tuinen water te geven. Dat groepje grijsaards dat hobbelend door de tuin gaat, van plant naar plant, een kleine fabel die haar ineens te binnen schiet en zo de aanzet kan zijn voor een nieuw verhaal. Niet dat ze het nu nog zal schrijven, zegt ze nadat ze het verhaal heeft verteld, als je het hebt uitgesproken komt het meestal niet meer op papier.
<blockquote>Het feit dat ze het in een kader giet, maakt haar de auteur van het verhaal.</blockquote>
Soms is een dialoog die ze hoort genoeg voor een kort verhaal, dan heeft het alleen een goede titel nodig. Bijvoorbeeld in het verhaal ‘De taal van de telefoonmaatschappij’. Het verhaal gaat zo: ‘Het probleem dat u onlangs meldde werkt nu weer goed.’ Groter hoeft haar tussenkomst in de werkelijkheid niet te zijn. Het feit dat ze het in een kader giet, maakt haar de auteur van het verhaal.
<h5>Worstelende personages</h5>
Hoewel haar verhalen door een emotie worden aangestoken, worden gevoelens in haar teksten vaak in een paar zinnen weer ontdaan van emotie. Je zal Davis niet snel op sentiment betrappen. Toch is het lastig niets te voelen voor haar worstelende personages.
Voor de vrouw die niet uitspreekt dat ze haar man mist, maar zich wel bij een achtergebleven sok van hem iedere houding van zijn voeten, iedere slijtplek nog herinnert. Soms benoemt ze de emotie wel, in telegramstijl: Vrouw nr. 1 mist zoon. Vrouw nr. 2 heeft geen zin om naar vrouw nr. 1 te luisteren. Vrouw nr. 1 slikt haar eten door, slikt haar pijn in, slikt dan haar eten weer door.
De meeste verhalen lijken te ontstaan in haar eigen leven. Door goed op te letten, te luisteren en rond te kijken, hoeft ze vaak niet ver te zoeken naar haar onderwerpen. Welke van haar zintuigen is onmisbaar? Zonder twijfel zijn dat haar oren. Natuurlijk zou ze haar ogen ook niet willen missen, maar blind zou ze nog kunnen schrijven.
<h5>Bewust leven</h5>
Hoe moet je eten? Hoe moet je leven? Hoe moet je reizen? Hoe moet je je kleden? Hoe besteed je je geld? Vragen die Lydia Davis zichzelf blijft stellen. Bewust leven is een groot thema in haar leven. Ook haar karakters, die veelal gebaseerd zijn op het leven van de schrijver, lopen soms over van het zelfbewustzijn. ‘Tegelijkertijd zijn zelfs de stukken die het meest persoonlijk lijken een overdrijving van een deel van mezelf, de karakters doen alsof ze mij zijn, maar dat zijn ze niet.’
Iedere gedachte die de moeite waard lijkt, schrijft ze op, zo blijft ze altijd aan het denken. ‘Je iets realiseren is niet hetzelfde als het direct kunnen veranderen. Problemen komen vaak op verschillende manieren terug in je leven, steeds weer anders vermomd. Maar geef het een vorm en een ritme, en dan wordt het al een probleem met betekenis. Zo haal ik er voldoening uit.’
<h5>Onder de loep</h5>
Haar verhalen doen denken aan Zen-koans, waarin ze in cirkels alle mogelijke denkopties rond een bepaald thema probeert uit te putten. Zen heeft altijd haar interesse gehad, maar op de mat zitten doet ze niet meer.
Het principe dat alles aan elkaar gelijk is, daar denkt ze veel over na, zeker nu we de natuur zo duidelijk op een tweede plaats hebben gezet. Maar ook het idee dat een ervaring die we als negatief beschouwen net zo waardevol kan zijn als een positieve ervaring, trekt haar aan. ‘Dat helpt om dingen met meer afstand te bezien. Het universum is zo groot…’ zegt ze, terwijl de betekenis van haar woorden in de lucht blijft hangen.
Dat betekent niet dat ze ook altijd zo leeft, geeft ze toe, maar het betekent wel dat ze haar manier van leven altijd onder de loep neemt, dat ze altijd aan het veranderen is. 
<blockquote>‘In een tijd van klimaatverandering verandert mijn emotionele betrokkenheid bij bepaalde aspecten van het leven.’</blockquote>
<h5>Insecten</h5>
Ze let nu op andere dingen dan ze deed toen ze jong was. ‘In sommige aspecten ben ik zelf veranderd, in anderen is de wereld anders dan voorheen.’
Insecten ziet ze de laatste tijd overal. Een kevertje dat haar in de keuken de rug toekeert, een vlieg die met zijn aanwezigheid dient als apostrof boven het woord dat ze net op papier zet. ‘Het is een reactie op de tijd waarin we leven. In een tijd van klimaatverandering, of liever gezegd, klimaat-emergency, verandert mijn emotionele betrokkenheid bij bepaalde aspecten van het leven. Dan ga ik daar dichter op zitten, beter kijken. En dat verandert de toon van mijn verhalen en ook de thema’s.’
Is het haar taak als schrijver om die veranderingen terug te laten komen in haar verhalen? ‘Ik schrijf altijd indirect over dingen die gebeuren in de wereld.’ Een ideologische positie waarin ze anderen opdringt om te stoppen met vliegen, zul je in haar verhalen niet vinden. Te zelfbewust. ‘De koeien’, een van haar favoriete verhalen, is een goed voorbeeld van die indirecte manier waarop de wereld haar ingang vindt in haar werk. De drie koeien die aan de overkant van de straat staan. De drie grazende, sjokkende, liggende dieren waar ze maar naar bleef kijken en uiteindelijk een dun boekje over vol schreef.
Pas later besefte ze dat er een emotionele reden aan ten grondslag lag: haar gevoelens over hoe dieren behandeld worden, de vleesindustrie, haar respect voor dieren. Het is geen tromgeroffel over dierenleed, maar een kleine beschrijving van hoe de dieren eruitzien als ze in de sneeuw liggen, hoe ze achter elkaar aan lopen en steeds in andere formaties herkauwend over het veld turen.
Haar kat springt op de tafel en blijft met zijn kop tegen me aanduwen om mijn hand in beweging te krijgen. Hij is erg op mensen gericht, zegt ze, terwijl ze hem zacht van de tafel af probeert te schuiven. Hij springt direct weer terug. ‘Ik wil hem niet beledigen, zegt ze, normaal zorgt hij voor zichzelf, hij is helemaal niet zo veeleisend. Maar hij is erg sociaal, dus als er bezoek is dan denkt hij: “Oh, hier ga ik eens even van genieten.” Hij is erg intelligent.’
<h5>Getergde concentratie</h5>
Het is tijd voor lunch. Voorafgaand aan het gesprek hebben we een aantal keer heen en weer gemaild over de lunch. Ze vroeg me wat ik op mijn sandwich wilde, ik maakte het haar lastig met een allergie, ze antwoorde dat ze zelf geen lunch zou maken, maar ergens iets zou halen, ik zei dat alles goed was voor mij. Uiteindelijk heeft ze toch besloten zelf te koken. Ze snijdt de tomaten, ze schilt de komkommer, hakt de feta, maar doet het met een getergde concentratie. Ik denk aan haar verhaal ‘Kafka cooks diner’. Davis stuurt me keuken uit voor een rondleiding door het huis met haar man. Ik vermoed dat ze niet gestoord wil worden bij een taak die ze net als Kafka uiterst serieus neemt.
<blockquote>‘Gender is vloeibaar, zeker voor een auteur. Ik ben erg blij met mijn vrouwelijkheid, maar voelde me als klein kind net zo vaak een jongetje.’</blockquote>
Overal hangen grote schilderijen in tweeluiken. Alan Cote is de maker. Ze hangen op de witte muren als ramen. Kleurvlakken en strepen knallen energiek over het doek. Cote gaat me voor door het oude schoolgebouw. Overal zijn hoge ramen die het groen van buiten naar binnen brengen. Op de eerste verdieping wijst hij naar beneden. De moestuin, het terrein van Davis. Vol met fruitbomen, pompoenen, heirloom tomaten en sperziebonen. Dan haar werkkamer, de warmste kamer in het huis. Een groot bureau en overal knipsels. Daarnaast een kamer vol muziekinstrumenten, familieportretten en legpuzzels, voor als de winter komt. ‘Jack, you’re so troubled,’ zegt hij tegen de poes, die ons luid mauwend door het huis volgt. 
Tot slot de bibliotheek van Davis, waar ze net alle boeken opnieuw heeft geordend, op volgorde van land. Er is een selectie van Nederlandse boeken: onder andere W.F. Hermans en Gerbrand Bakker staan ertussen. Naast schrijver is Davis ook vertaler, ze spreekt Noors en een klein beetje Nederlands en vertaalde het werk van A.L. Snijders naar het Engels.
<h5>Beide kanten</h5>
Haar grootste inspiratiebronnen zijn Samuel Beckett, Nabokov, James Joyce. In Essays One geeft ze rijkelijk voorbeelden uit de woorden van deze oude meesters. ‘Geen vrouwen?’ vraag ik haar als de rondleiding is afgelopen en we te vroeg weer in de keuken staan.
‘Ik heb nooit een vrouwelijke inspiratiebron nodig gehad vanwege het vrouw-zijn op zich. Gender is vloeibaar, zeker voor een auteur. Ik ben erg blij met mijn vrouwelijkheid, maar voelde me als klein kind, toen ik in bomen klom, van basketbal hield en er nog weinig genderidentificatie was, net zo vaak een jongetje. En ik heb veel geschreven vanuit het mannelijk perspectief. Iedereen heeft beide kanten in zich en een schrijver zou ze allebei tot leven moeten laten komen. Om geïnspireerd te raken kijk ik dus niet naar het geslacht van een schrijver.’
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/t-c-boyle-amerikaanse-ziel/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookSchrijver T.C. Boyle: ‘De Amerikaanse ziel heeft nog een paar honderd jaar cultivering nodig’14 juli 2019</a>
Dat neemt niet weg dat ze graag eens een hapje had willen eten met Grace Paley, antwoordt ze als ik vraag met welke schrijver, dood of levend, ze weleens aan tafel had willen zitten. Haar verlegenheid zou haar in de weg zitten, in gezelschap van een grote schrijver. Liever zou ze niet in gesprek gaan met Grace Paley, Herman Melville of Samuel Beckett, maar op een afstandje toekijken hoe ze met anderen praten.
‘Ik zou er niet om staan te springen om iemand als Virginia Woolf of Gertrude Stein te ontmoeten. Ik bewonder het werk, maar als persoon trekken ze me niet aan.’
Hetzelfde geldt voor een schrijver als Knut Hamsun, die er nazisympathieën op nahield, maar ook het prachtige boek Langs overwoekerde paden schreef. Ze begreep de bron van die ideeën beter na zijn boeken te hebben gelezen. ‘Hij maakte een misstap, maar waarschijnlijk niet uit diepe antisemitische gevoelens. Ik voel me ambivalent over zijn daden, en toch is zijn boek het beste boek dat ik in tijden heb gelezen.’
<h5>Poging tot perfectie</h5>
Waar begint een verhaal met Kafka in de keuken, vraag ik als we aan tafel gaan om te lunchen. Davis heeft Kafka’s werk minutieus geanalyseerd, iets dat ze iedere schrijver aanraadt. Het is een van de dertig tips die ze heeft opgetekend in Essays One, voor iedereen die schrijft. ‘Lees niet alleen voor het plezier, maar ook om het werk van anderen heel specifiek op technieken te bestuderen.’
<blockquote>Ze houdt van Kafka vanwege zijn humor, en omdat zijn zeer korte verhalen mathematisch en absurd, slim en pretentieloos tegelijkertijd zijn.</blockquote>
Ze houdt van Kafka vanwege zijn humor, en omdat zijn zeer korte verhalen mathematisch en absurd, slim en pretentieloos tegelijkertijd zijn. Davis zou ooit een diner koken voor vrienden. ‘Sommige mensen vinden koken heel simpel, een beetje van dit, een snufje van dat. Ik kwel mezelf met gedachten over wat ik moet maken. Toen dacht ik aan Kafka. En hoe het voor hém zou zijn geweest om een maaltijd te bereiden, hij zou onzeker zijn over ieder ingrediënt, en over de tafelschikking, de wijn en het gesprek dat gevoerd moet worden.’
Ze las zijn brieven om zich onder te dompelen in zijn taalgebruik. Het verhaal werd langer dan ze dacht en bestaat voor een groot deel uit Kafka’s eigen zinnen. Kafka heeft het maar lastig in de keuken, in het verhaal dat Davis over hem schreef. In zijn poging tot perfectie rollen de slakken uiteindelijk over de grond. Aan de lunchtafel van Davis komt het allemaal goed, met een zucht van opluchting zet ze drie salades voor ons op tafel.
<h5>Lokale fruitsoorten</h5>
Ik bewonder de prachtige tomaten die op mijn bord liggen. Ze komen uit de moestuin. Sinds ze niet meer vliegt, is ze het lokale meer gaan waarderen. Via de tomaten hebben we het over lokale fruitsoorten, en van de boerenmarkt belanden we in onze gedachten in Amsterdam, waar Davis en Cote jaren geleden samen waren. Dan valt het stil. Denken we allebei hetzelfde?
<blockquote>‘We zullen moeten reizen via onze verbeelding. Door te lezen, films te kijken, via YouTube zit je zo in Mongolië.’</blockquote>
‘Het zal een vreemde tijd worden,’ zegt Davis. ‘We gingen altijd naar Frankrijk, ieder jaar een week naar een andere stad. Dat zal nu niet meer gebeuren. Maar ook als we wel waren gegaan,’ lijkt ze zichzelf moed in te willen praten, ‘zouden er zoveel steden zijn die we nooit zullen zien.’
Het is waar wat ze zegt, en toch overvalt me een gevoel van beklemming als ik me voorstel nooit meer te kunnen reizen. ‘De wereld is zoveel toegankelijker geworden,’ zegt Davis, ‘ook vanuit huis. We zullen moeten reizen via onze verbeelding. Door te lezen, films te kijken, via YouTube zit je zo in Mongolië. En we kunnen vanaf hier nog wel naar Canada, dat is ook buitenland. Ze spreken er Frans. Het zal niet hetzelfde zijn als Frankrijk, maar het is een nieuwe manier van leven.’
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/pleidooi-tegen-consumentenactivisme/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookNee, een duurzame wereld begint niet bij jezelf. Een pleidooi tegen consumentenactivisme18 november 2019</a>
<h5>Een koe</h5>
Na de lunch laten Davis en Cote me samen uit. Als ik de afrit verlaat, kijk ik nog een keer achterom in de spiegel, ze zijn alweer naar binnen verdwenen. Een donkere wolk komt op me afgedreven. Als ik de weg opdraai, zie ik aan de andere kant van de weg een koe die me geïnteresseerd aanstaart en bedenk me dan dat ik nog nooit goed naar een koe heb gekeken. Waar zijn de andere twee? Dan beginnen de eerste spetters op de auto te tikken, steeds harder roffelen ze op het dak neer, tot de lucht erachter zwart ziet, en het is alsof het doek valt.
<div class="info-box">
Lydia Davis, De schoonheid van weerbarstig proza, vertaald door Nico Groen en Nicolette Hoekmeijer, Atlas Contact, 416 p.
</div>

Lydia Davis, koningin van het zeer korte verhaal: ‘Gender is vloeibaar, zeker voor een auteur’

De weg van Los Angeles naar Montecito, de plaats waar schrijver T.C. Boyle woont, begint groen en kronkelt door de heuvels langs de Californische kustlijn. Halverwege zijn er steeds vaker verdorde vlaktes met zwartgeblakerde plantenresten te zien aan beide kanten van de weg. Hier en daar de asresten van een huis.
Vervreemdend zijn de stukken waar de natuur door vuur is weggevaagd, maar de huizen stand hebben gehouden. Tijdens de heftigste bosbranden die Californië ooit heeft moeten doorstaan, in 2017, huurden rijke bewoners privébrandweerlieden in om hun huizen te redden toen alles in de wijde omgeving platgebrand werd. Een scenario dat in een van de romans van Boyle had kunnen voorkomen, waarin de natuur vaak haar eigen plan trekt en een verdeling zichtbaar maakt tussen Amerikanen die de middelen hebben om zich te beschermen en landgenoten die dat niet kunnen.
Boyle woont in het George C. Stewart House, het eerste woonhuis dat Frank Lloyd Wright in Californië ontwierp. Het huis ligt op een heuvel verscholen tussen de bomen. Het doemt achter het hek van de tuin op als een Japanse tempel.
Boyle komt aangelopen. Hij draagt een pet met het logo van de L.A. Dodgers, een bomberjack en door zijn oor steekt een ringetje. Hij leidt me rond, eerst door het huis. Het Stickley meubilair met groenleren bekleding past perfect bij de prairie-stijlomlijsting van de ruimte en er staan kasten vol met zijn eigen boeken vertaald in vele talen. Boyle’s nieuwe roman Outside Looking In is net gedrukt en ligt op een bijzettafel. Hij gaat me voor naar het terras achter het huis, waar hij thee en crackers met humus heeft klaargezet.
<blockquote>‘Ik heb vroeger iedere vorm van drugs geprobeerd. Maar ik zou het nu niet meer kunnen. Mijn brein is te fragiel, één stap verwijderd van totale gekte.’</blockquote>
<h5>Mentaal verslavend</h5>
Terwijl hij thee inschenkt, vertelt hij over Outside Looking In, waarin een groep studenten en wetenschappers rondom Timothy Leary wordt gevolgd. Leary deed in de jaren zestig onderzoek naar LSD op Harvard en verzamelde een groep volgelingen om zich heen die onder het mom van onderzoek naar bewustzijnsverruiming zelf proefpersoon waren en steeds verder gingen in het gebruik van het middel.
‘LSD heeft recentelijk een comeback gemaakt in de maatschappij. Niet als partydrug, maar zoals het oorspronkelijk bedoeld was: om het kritische brein te omzeilen.’
Door LSD worden in de hersenen nieuwe verbindingsbanen aangelegd, en banen die zijn ingesleten worden erdoor stilgelegd. Het middel mag dan volgens aanhangers een positieve uitwerking hebben op creativiteit, volgens Boyle werkt het mentaal verslavend. En hij kan erover meepraten. ‘Ik heb vroeger iedere vorm van drugs geprobeerd. Maar ik zou het nu niet meer kunnen. Mijn brein is te fragiel, één stap verwijderd van totale gekte.’
<h5>Een nieuwe conventie</h5>
Toch dook Boyle nogmaals in de ervaring, dit keer als schrijver. Hij onderzocht wat die exploratie van de geest onder leiding van ‘een Guru’ met je doet. Wiens pad volg je dan? En wat doet dat met je leven, je ambities en met je eigen gedachtes?
Wat hij ontdekte? ‘Better do your own thing.’ Hij laat zien dat het doorbreken van conventies een nieuwe conventie kan worden, dat ook het experiment gaat vervelen en dat het onderzoek naar het innerlijk langzaam afglijdt tot een vorm van afleiding waarin het alleen nog gaat om de roes.
<blockquote>‘Komt alles tegelijkertijd binnen, in een ononderbroken stroom, dan worden we gek. Dat is wat LSD doet.’</blockquote>
Om ons heen fluiten vogels, ergens in het dal stroomt water, de geur van schimmel komt ons tegemoet, een buurman is zijn gras aan het maaien. Als we even stilvallen, merken we de geluiden en geuren een voor een op. ‘Gelukkig kunnen we al die verschillende indrukken ook uitschakelen als we met elkaar praten,’ zegt Boyle. ‘Komt dat allemaal tegelijkertijd binnen, in een ononderbroken stroom, dan worden we gek. Dat is wat LSD doet.’
Voor hem heeft het schrijfproces dezelfde uitwerking op het brein, zonder dat er een middel aan te pas hoeft te komen. ‘Het schrijven zelf bevrijdt de geest. Als ik schrijf is mijn brein wel degelijk aan het werk, maar ik zou willen zeggen dat 95 procent van het schrijven voortkomt uit het onderbewuste en slechts 5 procent uit het bewuste brein. You’re off to a trip on your own.’
<img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-439767" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/HH-67240049-2-1280x1601.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/HH-67240049-2-320x400.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/HH-67240049-2-640x800.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/HH-67240049-2-1280x1601.jpg 1280w" alt="T.C. Boyle in de tuin van zijn huis in Santa Barbara" width="1280" height="1601" />
<h5>Een goed hart</h5>
Dan springt hij op en gebaart me mee te lopen naar een deel van de tuin vanwaar we uitkijken op de zee. Het huis van Boyle ligt ingeklemd tussen de oceaan aan de ene kant en de bergen aan de andere kant. Het overleefde in 1925 een aardbeving, ontsnapte in 2007 ternauwernood aan een bosbrand en werd in 2017 net niet meegevoerd door de modderstroom die voor het huis naar beneden gleed en grote delen van het stadje met zich meetrok.
Terwijl we rondlopen wijst hij naar verschillende plekken in de tuin. Hij weet over iedere boomstronk een verhaal te vertellen.
Zijn vertelstem komt me bekend voor uit zijn boeken, waarin hij de ruimte neemt om personages, omstandigheden en omgevingen tot in de kleinste details te beschrijven. Zodat je als lezer bij het dichtslaan van zijn romans het gevoel hebt afscheid te moeten nemen van een plek die je gedurende een paar honderd bladzijdes bent gaan bewonen en van personages die vaak gefrustreerd en onvoorspelbaar zijn, maar ook een goed hart hebben.
‘Ik schrijf over situaties die ik niet ken om ze te leren kennen. Daar gaat weinig research aan vooraf, het onderzoek zit in het schrijven zelf. Toevallig heb ik een talent om me in een ander persoon te verplaatsen, in mijn geval zijn dat vaak personages die onbekend voor me zijn.’
Vaak gaan zijn verhalen over groepen mensen die in de media en in de volksmond worden gestereotypeerd. Zo schreef hij over illegale Mexicaanse immigranten in Amerika, de Civil Rights Movement, de hippiebeweging, dierenrechtenactivisten en mensen die hun leven in handen van een andere ideologie leggen.
<h5>Totale improvisatie</h5>
‘Mijn verhalen komen voort uit empathie. Ook voor personages waarvan ik het gedrag niet goedkeur, zoals David Lejoy uit Na de barbarij, een monsterlijk persoon. Toch wil ik hem begrijpen, zien waar zijn visie vandaan komt. De lezer mag vervolgens zelf bepalen wat hij ervan vindt. Ik wil geen betekenis opleggen, voor iedereen is die anders.’
Het is een vorm van empathie waarmee hij een totaalbeeld geeft van de mens waar hij zich in inleeft, geen ideaalbeeld. De personages in Boyle’s boeken zijn vaak tolerant en progressief, totdat ze in een situatie belanden waarbij ze de controle verliezen en zichzelf stukje bij beetje toestaan een grens over te gaan. Woede over het verlies van een hond, de roof van een tas of het krijgen van een bekeuring leidt zo tot een innerlijke verschuiving en eindigt vaak in het negeren van de wet, het uitsluiten van een groep mensen op basis van hun identiteit of het plegen van een moord.
<blockquote>‘De grens tussen goed en kwaad is minder duidelijk dan we vaak denken.’</blockquote>
In de roman Wie storm zaait kruipt Boyle in de huid van Adam, die schizofreen is en in zijn waanzin twee mensen vermoord. ‘Hij is een moordenaar, maar als je in zijn geest kruipt, zie je iets anders dan je zou zien in een Hollywoodfilm. De grens tussen goed en kwaad is minder duidelijk dan we vaak denken.’
Boyle is benieuwd naar mensen die ongebruikelijke standpunten innemen: wat gaat er in die persoon om? ‘Ik ga op reis door de verbeelding, zonder te weten waar het heen gaat of wat eruit komt. Het is totale improvisatie en daardoor ontdek ik altijd iets nieuws.’
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/t-c-boyle-verrotte-tijd-jeroen-vullings-wie-storm-zaait/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookLiterair criticus Jeroen Vullings over Wie storm zaait: Een diep verontrustende pageturner18 september 2015</a>Het motto van Wie storm zaait luidt: ‘In wezen is de Amerikaanse ziel hard, gesloten, stoïcijns, dodelijk. En nog steeds niet milder geworden.’ (D.H. Lawrence). Is dat zijn conclusie, na die Amerikaanse ziel via zijn romans in vele hoedanigheden onderzocht te hebben? ‘Amerika is een jong en pionierend land en we hebben inheemse volkeren afgeslacht om dit land te bouwen. Er heerst nog steeds een frontier-mentaliteit. Kijk naar onze president, kijk naar het achterland van Amerika, dat is conservatief en gewelddadig. Ik denk dat de Amerikaanse ziel nog een paar honderd jaar cultivering nodig heeft, zoals de Europeanen.’
<h5>Dierlijke impulsen        </h5>
In De tortillagrens, een verrassend profetische roman die hij in 1996 schreef, verkent Boyle het landschap waarin een Mexicaans koppel (Cándido en América) terecht komt als ze hun geluk willen beproeven in Amerika. Een Amerikaans gezin (Delaney en Kyra) woont in een gemeenschap waar stemmen op gaan om een muur te bouwen rond de wijk om ongewenste indringers buiten te houden.
Als Delaney Cándido aanrijdt, raken hun levens onbedoeld en ongewild met elkaar vervlochten. Delaney, die principieel tegen het demoniseren van anderen op basis van ras of afkomst is, krijgt door de persoonlijke inmenging en het schuldgevoel dat er ontstaat, ineens een reden om toch te stemmen voor de muur. Zo probeert hij de gevoelens waar hij niet mee om kan gaan buiten de deur te houden. Uiteindelijk is zelfs de muur niet genoeg om Delaneys geweten te sussen en besluit hij zijn wapen op te pakken.
<blockquote>Boyle laat zien dat we de onbewuste neiging hebben om anderen buiten te sluiten zodra we het gevoel hebben dat iets van ons weggenomen kan worden.</blockquote>
Boyle laat zien dat we onbewust geneigd zijn om anderen buiten te sluiten zodra we het gevoel hebben dat iets van ons weggenomen kan worden. Vooroordelen die we met ons gezonde verstand ontkrachten, kunnen door ons instinct ieder moment worden geactiveerd. ‘We worden nog steeds door dierlijke impulsen aangestuurd.’
‘De tortillagrens is relevanter dan ooit, het gaat over het probleem van deze tijd: We bouwen een muur en wie sluiten we buiten en wie sluiten we in? In de hele wereld is een oorlog om grondstoffen gaande. Er zijn meer dan 7,5 miljard mensen die de aarde langzaam opeten. De onderklasse wordt verdrukt. Het klimaat warmt op. We hebben een vluchtelingencrisis. Als de zeespiegel stijgt en Bangladesh overstroomt, waar gaan al die mensen naartoe? En wat gaan ze eten? Grondstoffen zijn schaars en ruimte wordt dat ook.
De wereld wordt bestuurd door gangs die het territorium alvast verdelen, voor als alles straks op is. Denk aan Poetin, maar ook aan IS. Ze doen alsof ze hardcore islamisten zijn, maar eigenlijk zijn het gangs, ze willen je vrouw, je auto en je hond. De opkomst van extreemrechtse partijen is eenzelfde reactie op deze ontwikkeling: Fuck you, you come from a shithole country, you can die. Een deprimerende ontwikkeling.’
Ondanks zijn empathisch vermogen, of misschien dankzij, kan Boyle het niet helpen dat hij ziet dat er een hoop mankeert aan onze soort. Hij is pessimistisch: ‘We maken het milieu kapot, een groot deel van de diersoorten verdwijnt door ons toedoen, hoe kan iemand daar vrolijk van worden? Mijn plezier komt uit mijn nabije relaties, uit de natuur en uit het schrijven.’
Hij wijst naar de zee, de zon gaat zo onder en meestal gaat hij op dit moment van de dag naar het strand om naar de zonsondergang te kijken. De dag ervoor kwam hij erachter dat het de laatste dag van het jaar was waarop hij de zon zou zien verdwijnen in de zee; vanaf vandaag gaat de zon onder achter een berg. Vanavond gaat hij niet naar het strand maar pakt hij de auto naar het stadje en neemt hij zijn vrouw mee uit eten.

Een psychose overkomt je niet alleen, ze trekt ook aan je

Als psychose deel uitmaakt van het gezin waarin je opgroeit

Deze jongeren wrikten zich los uit het criminele circuit: ‘Ik weet nu waar mijn hart zit’

Lydia Davis, koningin van het zeer korte verhaal: ‘Gender is vloeibaar, zeker voor een auteur’

Schrijver T.C. Boyle: ‘De Amerikaanse ziel heeft nog een paar honderd jaar cultivering nodig’

Deze straatfotograaf zag hoe de smartphone ons naar binnen deed keren