<span data-mce-type="bookmark" style="display: inline-block; width: 0px; overflow: hidden; line-height: 0;" class="mce_SELRES_start"></span><span data-mce-type="bookmark" style="display: inline-block; width: 0px; overflow: hidden; line-height: 0;" class="mce_SELRES_start"></span><span data-mce-type="bookmark" style="display: inline-block; width: 0px; overflow: hidden; line-height: 0;" class="mce_SELRES_start"></span><span data-mce-type="bookmark" style="display: inline-block; width: 0px; overflow: hidden; line-height: 0;" class="mce_SELRES_start"></span><span data-mce-type="bookmark" style="display: inline-block; width: 0px; overflow: hidden; line-height: 0;" class="mce_SELRES_start"></span>

Laurens Boven en Rob Savelberg maakten ook een podcast over hun fietstocht. Beluister hier de eerste aflevering: Merkel en de DDR.

Merkel in de DDR

Marienstraße 24, Berlin-Mitte

Anno 2021 staat dit huis op een steenworp afstand van het Bundeskanzleramt. Drie decennia geleden stond het in een ander land, de DDR en de nabije Rijksdag was leeg. De regering van de Bondsrepubliek zetelde in Bonn.

Merkels eerste woning in Berlijn heeft nu fraai gerenoveerde gevels, de deurknoppen glimmen. De buurt telt ambassades, lobbykantoren en goed verdienende bewoners. In niets is de Marienstraße vergelijkbaar met de grauwe, verwaarloosde uithoek van Ost-Berlin die het was toen Merkel er woonde.

Hier, op nummer 24, direct achter de Berlijnse Muur, vond ze als jonge natuurkundige eind jaren zeventig onderdak. Ze verhuisde als kersvers afgestuurde twintiger uit Leipzig naar de Oost-Duitse hoofdstad. Met haar eerste man, Ulrich Merkel, woonde ze illegaal in onderhuur. De woningnood was ook in die tijd extreem. Officiële nieuwbouwflats waren geliefd en schaars. De niet-gerenoveerde huizen in het oude centrum met zichtbare oorlogsschade waren een uitwijkmogelijkheid voor mensen die te laag op de wachtlijst stonden. Via via had het jongste stel de woning bemachtigd. Er was geen warm water, ze deelden, zoals toen gebruikelijk, een wc met alle buren, een stinkende kolenoven hield alles warm.

Templiner Straße 10, Berlin-Prenzlauer Berg

In haar jonge jaren was Angela Merkel kraakster. Uit pure nood, zoals ze zelf toegaf. Begin jaren tachtig stond ze na de scheiding van haar eerste man op straat. Voor ongehuwde en kinderloze vrouwen was het in die jaren onmogelijk een huurwoning te krijgen. Een paar jaar geleden vertelde ze aan middelbare scholieren in Berlijn wat er toen gebeurde. Ze kreeg de tip dat er in de Templiner Straße in de arbeiderswijk Prenzlauer Berg een woning leeg stond. Ze ging er heen en brak het slot open. ‘Toen ik binnen was, vroegen de buren door het open raam of ik de nieuwe bewoner was,’ vertelde ze de leerlingen, die de anekdote neerpenden in hun schoolkrant. Als kraakster maakte Merkel, heel slim, toch anoniem de huur over aan de communistische woningbouwvereniging. Ze wist dat als de huur drie maanden geaccepteerd zou worden, ze van rechtswege een huurcontract zou bemachtigen.

In de Templiner Straße woonde Merkel tussen kunstenaars en dissidenten, in het hart van de democratische oppositiebeweging tegen de politiestaat die de DDR was. Ze was praktisch de buurvouw van mensenrechtenactiviste Bärbel Bohley, de ‘Jeanne d’Arc’ van de oppositie. Of ze elkaar in die jaren kenden, is niet bekend.

Merkel woonde maar kort in de Templiner Straße. Op een dag, vertelde ze de scholieren, lag er een brief in de bus. Het pand zou gerenoveerd worden en alle bewoners hadden recht op een nieuwe woning. Merkel was blij en verhuisde naar de Schönhauser Allee, een paar kilometer verderop in Prenzlauer Berg.

Berlijn van Merkel — De krakerswoning in de Templinerstrasse

Schönhauser Allee 104, Berlin-Prenzlauer Berg

‘Hat Merkel hier gewohnt?’ Een oude vrouw voor de deur van het huis aan de Schönhauser Allee, een drukke doorgaande weg met bovengrondse U-Bahn, kijkt vol ongeloof. Zelf woont ze al decennia slechts enkele huizen verder. Nooit zag ze in de laatste jaren van de DDR de latere bondskanselier. Merkel was toen een volstrekt onbekende wetenschapster. Ze sleet haar dagen in een barak van de Akademie der Wissenschaften in het afgelegen Adlershof. ’s Ochtends stapte ze in de Untergrund en S-Bahn, om pas ’s avonds weer thuis te komen.

Het huizenblok met de zware woningdeur en het bordje 104 zit tegenwoordig ingeklemd tussen een Vietnamees restaurant en telefoonwinkels, koffiezaakjes en een coronatestcentrum. Nu draait het hier om consumptie; in de jaren dat Merkel hier woonde, stond de wijk onder politieke hoogspanning. Op luttele meters van Merkels appartement stond de Gethsemane-Kirche, een van de hotspots van de oppositiebeweging. Duizenden mensen kwamen daar bijeen voor punkconcerten en politieke bijeenkomsten. In de gebouwen van de kerk waren de mensen veilig, beschermd tegen arrestatie door de gevreesde Stasi.

Het speelde zich af voor de deur van Angela Merkel. Ze moet alles hebben gezien.

Een maand voor de val van de Muur, op 7 oktober 1989, de veertigste verjaardag van de heilstaat, was de Schönhauser Allee het toneel van de grootste rellen in de DDR sinds de jaren vijftig toen DDR-leider Erich Honecker Sovjet-leider Gorbatsjov ontving. De Stasi trad zelfs voor Oost-Duitse begrippen keihard op. Er vielen gewonden, ook vrouwen. Vele honderden mensen verdwenen in geblindeerde busjes. Het speelde zich af voor de deur van Angela Merkel. Ze moet dat alles hebben gezien, maar voor zover bekend nam ze niet actief deel.

Bornholmer Brücke, grens Berlin-Prenzlauer Berg / Wedding

Op 9 november 1989 viel de gehate Muur, geheel onverwacht. Het was een donderdag. En omdat Angela Merkel op donderdag altijd met een vriendin naar de sauna ging, toog ze ook die avond naar het zwembad bij het Ernst-Thälmann-Park. Ze hoorde de opwinding, maar niets zou haar van haar vaste routine doen afwijken.

Toen ze na haar saunabezoek weer thuis in de Schönhauser Allee was, zag Merkel de enorme mensenmenigte. Die liep over de Bornholmer Brücke in de richting van de hermetisch bewaakte grensovergang met het vrije, kapitalistische West-Berlijn. Een afstand van nog geen duizend meter. Ze liet zich in de euforie meesleuren, zag voor het eerst in 28 jaar dat de grensbomen wagenwijd open stonden. Tot die avond had de grenspolitie een schietbevel om mensen die over de Muur vluchtten tegen te houden. Nu stonden de agenten met de handen in de zakken terwijl tienduizenden uitzinnige Oost-Berlijners feestend West-Berlijn in trokken.

Hier, op deze brug, stortte hun regime ineen. Tegelijkertijd bleef het, wonder boven wonder, vreedzaam. De grenspolitie kreeg geen orders meer van de generaals en partijbobo’s in Berlijn en Moskou. Dat deze douaniers besloten zelfstandig de grens te openen en niet te schieten op hun burgers, zorgde ervoor dat de Oost-Duitse revolutie niet in een bloedbad eindigde.

Terwijl ontelbare Oost-Berlijners nog weken West-Berlijn op stelten zetten, ging zij naar huis.

Merkel, amper aangekomen in het West-Berlijnse Wedding, wilde haar tante in Hamburg bellen. Ze belandde in een appartement waar een spontaan feest met onbekenden gaande was. Er werd wijn gedronken. Maar daarna was het voor de plichtsgetrouwe wetenschapster welletjes. Terwijl ontelbare Oost-Berlijners nog weken West-Berlijn op stelten zetten, ging zij naar huis. Terug over de brug, want ’s ochtends vroeg wachtte het natuurkundige onderzoek.

Het Berlijn van Merkel — Kanzleramt, Willy-Brandt-strasse

Merkel en de binnenlandse politiek

Friedrichstraße 165, Berlin-Mitte

Nu een flagship store van Hugo Boss, tot eind 1989 het afdelingskantoor van de SED, de socialistische staatspartij van de DDR. In dit gebouw met vooroorlogse ornamenten kregen de na de succesvolle opstand nieuw opgerichte democratische partijen burelen toegewezen. De communistische betonkoppen werd de deur gewezen. De nieuwe politiek activisten mochten erin.

Als domineesdochter in een socialistische dictatuur was haar wereld beperkt. Nu, na de val van de Muur, opende zich voor Merkel nieuwe mogelijkheden.

Onder de nieuwbakken amateur-politici was ook een jonge Angela Merkel, toen 35 jaar. In de revolutionaire maanden van de winter 1989/’90 besloot ze haar wetenschappelijke carrière aan de wilgen te hangen om de politiek in te gaan. ‘De oude garde kon het niet meer doen, nieuwe politici zijn nodig,’ zei ze daar later over. En ze verklaarde dat de wetenschap weliswaar haar liefde had, maar dat het ook een keuze was uit noodzaak. Als domineesdochter in een socialistische dictatuur was haar wereld beperkt. Nu, na de val van de Muur, opende zich voor Merkel nieuwe mogelijkheden. Ze sloot zich aan bij de kleine beweging ‘Demokratischer Aufbruch’.

In het gebouw aan de chique Friedrichstraße begon haar politieke werk als technisch manusje van alles. Zo was het haar taak om de vanuit West-Duitsland gedoneerde computers en faxapparaten aan te sluiten.

Haar ster steeg snel. Bizar snel. In no time was ze woordvoerder van haar splinterpartij die zich na korte tijd aansloot bij hun vroegere aartsvijanden, de Oost-Duitse ‘blokpartij’ CDU. Na de enige eerlijke verkiezingen die ooit in de DDR hebben plaatsgevonden, werd ze in het voorjaar van 1990 de woordvoerder van de laatste overgangsregering.

Schloßplatz 1, Berlin-Mitte

De plek waar Merkel het politieke handwerk leerde, bestaat niet meer. Het parlement van zeventien miljoen Ossi’s, de Volkskammer, bevond zich aan de Spree, naast de Berliner Dom, op de Schloßplatz. Hier stond tot in de jaren vijftig het paleis van de laatste Duitse keizer. Na jarenlange discussie is de socialistische volksvertegenwoordiging gesloopt en onlangs vervangen door een replica van het Stadsslot van de Hohenzollern-dynastie.

In 1990 besloot het democratisch gekozen DDR-parlement om het eigen land op te heffen – en Merkel zat er middenin.

Nergens wordt hier vermeld dat het in 1990 democratisch gekozen DDR-parlement in de zomer besloot om het eigen land op te heffen. Toch gebeurde dat – en Merkel zat er middenin. Wat zij daar zelf van vond is nauwelijks bekend. Rond de jaarwisseling van 1989 was er nog enige maanden sprake van een richtingenstrijd – eenheid met West-Duitsland of democratische zelfstandigheid – maar de loop van de geschiedenis was niet te stoppen, en een nieuwe Bondsrepubliek werd geboren.

Merkel vloog mee naar de leiders in Moskou en Parijs, en was getuige van de onderhandelingen die Duitsland een jaar na de val van de Muur al de eenheid brachten. En met die eenheid verhuisde Merkel weg van haar geliefde Berlijn, naar de West-Duitse CDU onder de beschermende vleugels van kanselier Helmut Kohl.

Het Berlijn van Merkel — Het Holocaust Monument in Berlijn

Klingelhöferstraße 8, Berlin-Tiergarten

Bij de eerste verkiezingen in het net verenigde Duitsland werd Merkel kandidaat voor een district in het uiterste noordoosten van haar voormalige land. Ze kwam, als Oost-Duitse, protestante vrouw, als geroepen voor de christelijke patriarch Kohl. Intelligent en relatief jong hielp ze de door katholieken gedomineerde CDU voet aan de grond te krijgen in het voor de West-Duitse machtspartij onbekende en ungemütliche oosten. Onder bescherming van Kohl won ze haar eerste Bondsdag-mandaat. Ze werd onmiddellijk minister en toen al gekozen in het CDU-bestuur als een van Kohls plaatsvervangers. Kohl noemde haar ‘mijn meisje’.

Het gebouw is een slangenkuil. En een apenrots.

De weg naar de macht loopt voor Duitse politici via de partijcentrales. Die van de CDU staat tegenwoordig vlak ten zuiden van de Tiergarten, het lommerrijke bos midden in Berlijn. Het gebouw is een slangenkuil. En een apenrots. Elke maandag komen de partijbazen uit alle zestien deelstaten naar de metropool om de politieke agenda van de week te bepalen. Geen kanselier kan de besluiten van het partijbestuur naast zich neerleggen. Ook Merkel niet.

Haar weg naar de top vond plaats achter gesloten deuren. Slechts sommige sleutelmomenten stonden in het volle licht van de schijnwerpers. Merkels tactiek is lang afwachten. Het moment kiezen dat een tegenstander een fout maakt en dan toeslaan. Meedogenloos. Ze maakt gebruik van de zwaktes van tegenstanders en maneuvreert die op zijsporen. Haar wetenschappelijke achtergrond helpt haar. Als natuurkundige denkt ze abstracter en meer stappen vooruit dan een gemiddelde politicus.

Het moment van de waarheid kwam voor Merkel toen ze haar methode toepaste op haar oude leermeester. Helmut Kohl raakte eind jaren negentig in opspraak toen bekend werd dat de CDU al jaren zwart geld aannam – partijdonaties van ondernemers. Kohl weigerde bekend te maken wie hem een paar miljoen D-Mark gaf. Niet alleen Kohl, maar ook zijn opvolger als partijvoorzitter, Wolfgang Schäuble, was betrokken in het schandaal. Toen Merkel – toen nog secretaris-generaal – deze sluwe CDU-kroonprins passeerde en in de Frankfurter Allgemeine Zeitung schreef dat het tijd was voor Kohl om te gaan, stortte niet alleen de Kanzler der Einheit, maar ook Schäuble het politieke ravijn in. Voor Merkel lag de weg vrij.

Willy-Brandt-Straße 1, Berlin-Tiergarten

De lijst van alfa-mannen die Merkel onderschatten maar uiteindelijk zelf het onderspit dolven, is lang. Niet alleen Kohl en Schäuble werden slachtoffer, ook SPD-leider en bondskanselier Gerhard Schröder beet zich op haar stuk. Nog op de avond na de verkiezingen van 2005, die hij nipt van haar verloor, verklaarde Schröder haar, live op tv, voor gek als ze dacht dat ze kanselier kon worden.

De Duitse macht mag wat kosten: dit is de duurste grond van de stad. Grond die leeg blijft, maar daardoor juist imponeert.

Het Kanzleramt waar Merkel zestien jaar geleden haar intrek nam, is het Kohlosseum, Kohls kolos van grijs beton. Het straalt niets dan macht uit, net als de directe omgeving: enorme pleinen voor über-grote parlementsgebouwen. Onvergelijkbaar met de krappe en gammele pandjes rondom het Haagse Binnenhof. De Duitse macht mag wat kosten: dit is de duurste grond van de stad. Grond die leeg blijft, maar daardoor juist imponeert.

De uitstraling is er een van pure power, anders dan de regeerstijl van Merkel van buitenaf bezien. In 2005 voerde ze nog campagne met een neoliberale veranderingsagenda, maar ze veranderde steeds meer in een vrouw van het midden. Haar regeren werd managen. Een stijl die Mark Rutte later van haar lijkt te hebben overgenomen. Ze beweegt van crisis naar crisis en probeert er het beste van te maken.

Merkel en de buitenlandse politiek

Pariser Platz 5, Berlin-Mitte

Duitsers zijn in hun politieke discussies voor ons Nederlanders vaak wat zwaar op de hand. De last van de geschiedenis rust nog steeds op de schouders van onze oosterburen. In het centrum van Berlijn is de geschiedenis tastbaar – in steen en beton. Neem een kijkje rond de Brandenburger Tor, laat de symboliek op je inwerken en je begrijpt de Duitse ziel.

Allereerst dit nationale monument zelf. De poort staat afgebeeld op de Duitse euromunten en is het symbool van de deling en de plotse hereniging van het land. En ook voor de bruine jaren van de nazidictatuur. Adolf Hitler liet zijn SA er met fakkels onderdoor marcheren in de nacht van zijn machtsovername.

Links van de Brandenburger Tor, op Pariser Platz, staat de Amerikaanse ambassade. Er pal tegenover huizen de Fransen, om de hoek is de vertegenwoordiging van het Verenigd Koninkrijk. Een stukje richting Unter den Linden wappert hoog boven alle andere gebouwen de Russische vlag. De wereldmachten, vier van de vijf permanente leden van de VN-Veiligheidsraad, en het kwartet voormalige bezetters van het Derde Rijk zijn zichtbaar aanwezig in het hart van de Berlijnse politiek. Een Duitse volksvertegenwoordiger kan onderweg naar de Reichstag letterlijk niet om de wereldpolitiek heen.

Merkel stond het Obama niet toe de symbolische poort te gebruiken als decor voor zijn campagnebijeenkomst. Word eerst maar eens president!

De Brandenburger Tor is geliefd bij buitenlandse leiders als achtergrond voor een toespraak. Ook Obama had zijn oog erop laten vallen tijdens zijn eerste presidentiële campagne in 2008. Hij wilde zijn boodschap van Hope and Change een internationaal sausje geven. Amerikaanse media spraken over de ‘Obama-show’. Maar Merkel, niet onder de indruk van het charisma, waarmee hij ook tientallen miljoenen Duitsers betoverde, zei: ‘Nein!’ Ze stond het Obama niet toe de symbolische poort te gebruiken als decor voor zijn campagnebijeenkomst. Word eerst maar eens president! Obama week uit naar de nabije Siegessäule en bracht een menigte van 250.000 mensen op de been.

Cora-Berliner-Straße 1, Berlin-Mitte

De paar straten rondom de Brandenburger Tor hebben nog meer politiek gewicht gekregen door de aanwezigheid van het imposante Holocaust-monument. De bijna drieduizend stenen pilaren zijn voor het Duitse parlement een eeuwige waarschuwing aan zichzelf. De gedenkplaats staat bijna boven op de fundamenten van de bunker waar Hitler in 1945 zelfmoord pleegde.

Nooit meer Auschwitz. Nooit meer oorlog. Europese eenheid. Het is de fundamentele basis voor de Duitse steun voor de EU.

Nooit meer Auschwitz. Nooit meer oorlog. Europese eenheid. Deze drie motto’s zijn sinds 1945 leidende begrippen in de Duitse buitenlandse politiek. Het is de fundamentele basis voor hun steun voor de EU. ‘Geen verenigd Duitsland zonder een verenigd Europa’ is een slogan die ook Angela Merkel richting gaf. De uitspraak ‘Wir schaffen das!’, die Merkel deed tijdens de vluchtelingencrisis in 2015, is uiteindelijk op deze idealistische visie voor de buitenlandse politiek terug te voeren. Toen het verzet tegen de opname van meer dan een miljoen vluchtelingen uit Syrië en andere landen groeide, liet Merkel zich ontvallen dat ‘als we mensen in nood niet meer zouden willen helpen, Duitsland niet meer mijn land is’.

Merkel – De mens

Am Kupfergraben 6, Berlin-Mitte

Een paar jaar geleden ging er een verhaal door de Berlijnse boulevardpers. In het Pergamon-museum, gewijd aan archeologische opgravingen uit de Griekse oudheid, was een camera ontdekt die de overkant van de straat filmde en direct bij een van de buren naar binnen gluurde. De buurvrouw in kwestie: Angela Merkel. De bondskanselier woont niet in een grote villa buiten de stad, maar in een normale woning hartje centrum. Zoals ook voor 1989 huurt ze hier nu al weer een jaar of twintig een stadsappartement.

Merkel is een vrouw die haar privéleven niet in de bladen wil zien. Uiterst zelden verscheen er een vakantiefoto met haar man Joachim Sauer tijdens een bergwandeling in Zuid-Tirol of aan het Italiaanse strand op Ischia. Ook haar man zwijgt. Zijn kinderen, voor wie Merkel een tweede moeder is, geven geen interviews.

Angela Merkel werd in 1954 geboren in het West-Duitse Hamburg. Haar vader verhuisde met het jonge gezin naar het Oost-Duitse platteland ten noorden van Berlin-Ost om te werken als dominee voor de protestante kerk. Deze Horst Kasner was ook geestelijk mentor van de psychiatrische inrichting, waar zijn gezin woonde. Merkel kwam zo al jong met de patiënten van haar vader in aanraking. Deze confrontatie met ‘moeilijke’ mensen vormde haar, en hielp uiteindelijk in haar politieke werk.

Nog steeds brengt Merkel haar vrije weekenden door in de omgeving waar ze is opgegroeid. Ze heeft een datsja in de buurt van Templin. De badmeester van het lokale openluchtzwembad werd ooit geïnterviewd door Der Spiegel. Of Merkel na zo veel jaren aan de macht erg veranderd was, wilde de journalist weten. Nee, was het antwoord. Het enige is dat Merkel tegenwoordig een zwempak draagt als ze in het meer gaat zwemmen.

Wil je zelf een fietstocht maken door het politieke hart van Berlijn? Berlin on Bike biedt verschillende tours aan.

Op de fiets door het Berlijn van Angela Merkel