Ook meiden radicaliseren

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

<div class="info-box">
Van 9 juni tot 2 september is in het <a href="https://www.stedelijk.nl/nl/tentoonstellingen/gebroeders-djaya-revolusi-het-stedelijk" target="_blank" rel="noopener">Stedelijk Museum</a> in Amsterdam een tentoonstelling te zien van de Indonesische gebroeders Agus en Otto Djaja.
Ze maakten werk geïnspireerd op de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd. Op de tentoonstelling is één sleutelwerk niet te zien: een schilderij van Otto Djaja dat hij schonk aan oud-hoofdredacteur Henk van Randwijk van Vrij Nederland. Op het doek is een feestende mensenmassa is te zien die zwaait met rood-witte vlaggen tijdens een bijeenkomst van Indonesische nationalisten. Hieronder het verhaal dat journalist Peter Schumacher over het schilderij en de gebroeders Djaja schreef.
</div>
Een jaar of vijf geleden bezocht ik de redactie van Vrij Nederland, toen nog gevestigd op de eerste verdieping van een statig gebouw met een prachtige entree aan de Raamgracht in Amsterdam. Doel van mijn bezoek: in oude jaargangen wilde ik nog eens nalezen wat voormalig hoofdredacteur Henk van Randwijk over het Indonesië-conflict had geschreven. Van Randwijk keerde zich in 1947 in het roemruchte stuk ‘Omdat ik Nederlander ben’ tegen wat toen de eerste politionele actie werd genoemd. Het kostte Vrij Nederland duizenden abonnees.
Het archief bestond uit een grote kast met twee planken aan beide zijden met daarop de oude nummers van VN vanaf het eerste nummer uit augustus 1940. Er brandde alleen maar licht als iemand die oude klappers kwam raadplegen. Dat licht ging dus aan en onmiddellijk zag ik aan de muur een opvallend schilderij, waarop een door een massa meegevoerde rood-witte vlag mijn aandacht trok. Rechts bovenaan stond de naam van de schilder, Otto Djajasoentara, met daarbij de plaats waar en de datum waarop hij het had gemaakt: Soemedang, 16-5-1946. Soemedang is een stad in West-Java, in mei 1946 was er nog geen sprake van Nederlandse repressie en konden Indonesische nationalisten nog grote bijeenkomsten organiseren zoals op het schilderij was afgebeeld.
<h5 class="e">Onverwachte vondst</h5>
Indonesië heeft mij altijd gefascineerd. Ik groeide er op als zoon van een employé van de Bataafse Petroleum Maatschappij, maakte de gruwelen van het Jappenkamp mee en arriveerde na de oorlog als tiener in het voor mij vreemde Nederland. Mijn ouders konden zich niet voorstellen dat Indië ooit zelfstandig zou worden, maar ik schoof op, belandde aan de linkerkant van het politieke spectrum en beschouwde het dekolonisatieproces als een ramp en een nationale schande.
<blockquote>Mijn ouders konden zich niet voorstellen dat Indië ooit zelfstandig zou worden, maar ik schoof op, belandde aan de linkerkant van het politieke spectrum.</blockquote>
In 1971 belandde ik opnieuw in wat inmiddels Jakarta was gaan heten, dit keer als correspondent. Ik werkte voor de inmiddels ter ziele gegane Gemeenschappelijke Pers Dienst (GPD). Na een jaar werd ik vanwege te kritische berichtgeving het land uitgeschopt door de toenmalige autocratische leider Soeharto. Ik ging naar Hongkong waar ik Azië-correspondent werd voor onder meer Vrij Nederland en de VARA. Na mijn pensionering bij NRC Handelsblad, waar ik na terugkeer in Nederland achttien jaar werkte, dook ik in mijn Indische verleden. Ik schreef er boeken over en schrijf ook nu nog bijdragen voor het online platform Java Post. Het is dus niet verwonderlijk dat ik meer dan geprikkeld was door de onverwachte vondst van het schilderij in het Vrij Nederland-archief. Hoe belandde het daar? En wie was Otto Djajasoentara?
Op de redactie vroeg ik of iemand iets afwist van de herkomst van het doek. Dat bleek niet het geval, maar ik had zelf wel een vermoeden: Henk van Randwijk heeft het gekocht of gekregen van de schilder. Henk overleed al in 1966, maar zijn Ada leefde nog (zij overleed in 2013 op 101-jarige leeftijd). Ik vroeg haar adres en schreef haar een brief, waarin ik mijn vermoeden etaleerde dat haar man het ooit van de schilder had gekocht of gekregen. Ja, schreef ze, Henk heeft het van Otto gekregen als dank voor zijn felle standpunt in het Indonesië-conflict.
Volgens Ada was Henk getroffen door het beeld van de omhooggestoken nationale Indonesische rood-witte vlag waar mensen, vervuld van hoop op een nieuwe toekomst, achteraan liepen. Henk had kort na de oorlog in Nederland ooit een dergelijke scène gezien toen Joodse kinderen, begeesterd door eenzelfde ideaal, achter een Israëlische vlag met Davidster hadden aangelopen.
Het doek heeft vele jaren in het huis van het echtpaar Van Randwijk gehangen tot Ada in 2004 moest verhuizen van haar woning in Ilpendam naar een veel kleiner appartement in een verzorgingsflat in Buitenveldert. Daar ontbrak de ruimte om het op te hangen en ze besloot het werk te schenken aan de redactie van Vrij Nederland, begeleid door de volgende handgeschreven tekst:
‘Massa-demonstratie op 17 aug. 1947 n.a.v. Eerste Politionele Actie. Geschonken door den schilder aan Henk van Randwijk uit erkentelijkheid voor diens steun aan den Indonesische vrijheidsstrijd. Door zijn erfgenaam A.M. van Randwijk-Henstra gegeven aan de Redactie van Vrij Nederland in het laatste jaar van de 20ste eeuw.’
<h5 class="e">Adellijke afkomst</h5>
Net als Henk van Randwijk vond ik het een mooi schilderij. Ik besloot het te gebruiken als voorplaat van de nieuwe druk van mijn drastisch herschreven boek Ogenblikken van genezing (1996/2011). Ook wilde ik nagaan wie de schilder was. Google gaf wat informatie en ik haalde ook nog het een en ander uit het boek Beyond the Dutch. Indonesië, Nederland en de beeldende kunsten van 1900 tot nu met bijdragen van de inmiddels bijzonder hoogleraar koloniale en postkoloniale literatuur- en cultuurgeschiedenis Remco Raben. Het boek was in 2009 verschenen ter gelegenheid van een gelijknamige tentoonstelling in het Centraal Museum in Utrecht. Het bleek dat Otto, geboren in 1916 in het Bantamse Rangkasbitung en gestorven in 2002, zijn lange achternaam had ingekort tot Djaja (soms ook gespeld als Djaya) en dat zijn oudere broer Agus Djaja eigenlijk een nog bekender schilder was geweest. Beiden waren van adellijke afkomst en mochten daarom de titel ‘raden’ voor hun naam zetten. Wat zij zelden deden.
Begin 2015 kreeg ik een e-mail van Hans Peter Holst, een mij onbekende Deen uit Kuala Lumpur. Hij en zijn vrouw Inge-Marie bleken materiaal te verzamelen voor een biografie die zij wilden schrijven over Otto Djaja. De cover van mijn boek, die ook op mijn site staat, was hun opgevallen. Ze kenden dit schilderij niet, vroegen mij naar de herkomst en wilden vooral weten of het vrij te bezichtigen was. Ik beloofde navraag te doen en nam opnieuw contact op met de redactie van Vrij Nederland. Die bleek net te zijn verhuisd van de Raamgracht naar een modern kantoorgebouw aan de Wibautstraat. Het schilderij stond nog ingepakt tegen de muur. Een dag later kreeg ik bericht van redactiesecretaresse Monica Keyzer dat ik het schilderij kon komen ophalen. De volgende dag stond het bij me thuis. Ik heb het laten restaureren en laten voorzien van een passe-partout en een bamboelijst.
<h5 class="e">Scherpe tekenstift</h5>
Dankzij het onderzoek van Remco Raben en dat van Hans Peter en Inge-Marie Holst is het nu beter mogelijk om het leven van Otto Djaja te reconstrueren. Hij doorliep het onderwijs voor kinderen uit de inheemse elite. Zijn broer Agus bracht hem de eerste beginselen van de schilderkunst bij. Agus was een vooraanstaand kunstenaar. Hij was in 1937 betrokken bij de allereerste tentoonstelling van Indonesische kunstenaars en ook was hij een van de oprichters van de eerste associatie van inheemse kunstenaars, waar Otto ook al snel lid van werd. In 1941, nog voor Nederland in oorlog was met Japan, werd in de Kunstkring in Jakarta een expositie gewijd aan inheemse kunstenaars, onder wie Otto.
Tijdens de Japanse bezetting werd Otto overgehaald om deel te nemen aan een Japans militair trainingsprogramma. Drie maanden lang trainde hij in afzondering, hij tekende elke dag om niet gek te worden. ‘Er waren mensen die wilden ontsnappen, anderen waren pessimistisch. Als ik had geweten dat de training zo zwaar was, had ik vanaf het allereerste begin geweigerd er aan mee te doen,’ zei hij in 1999 (hij was toen 83) tegen de Australische onderzoeker Jennifer Lindsay. ‘Het was verboden het huis in Bogor waar ik verbleef te verlaten. Maar ik was erg productief met mijn tekeningen, ondanks de trainingen die dag en nacht door gingen. Al mijn schilderijen werden verkocht aan de Japanners en sommigen werden naar Japan meegenomen en daar verkocht.’
<blockquote>Otto en zijn broer verzamelden tijdens hun verblijf in Europa zoveel mogelijk relevante inlichtingen ter ondersteuning van de Indonesische vrijheidsstrijd.</blockquote>
Na de Japanse nederlaag sloten de broers zich aan bij het revolutionaire verzet van Soekarno. Otto streed in december 1945 als commandant van het revolutionaire leger tegen de Britse Ghurka’s en de Nederlands-Indische troepen bij de strijd om de weg tussen Bogor en Sukabumi. Toen de leiders van de revolutie Soekarno en Hatta in januari 1946 naar Jogjakarta gingen, volgden Otto, zijn broer Agus en veel andere kunstenaars die de revolutie een warm hart toedroegen. Aan het einde van dat jaar besloot Otto het leger te verlaten. Hij vertrok naar Batavia, waar hij de schilderijen die hij maakte in de frontlinie tentoon stelde in het Nationaal Museum. Dat kon, omdat er vóór juli 1947, toen de 1ste Politionele Actie werd gelanceerd, nog geen sprake was van een vijandige, gewapende strijd.
In februari 1947 werd opnieuw een expositie van de broers georganiseerd, dit keer was het een ‘gemengd Nederlandsch-Republikeinsch initiatief’, zo schreef toenmalig dagblad de Nieuwsgier. Bedoeling was om ‘kunstenaars in de gelegenheid te stellen, zichzelf in Holland aan Europeesche maatstaven te toetsen’. Otto’s werk ‘dat enkele jaren geleden als proef was begonnen’, beschikte volgens de recensent van de Nieuwsgier over ‘een scherpe tekenstift’, hij was in staat tot het maken van ‘een geslaagde cartoon’ die ’soms verre boven de gemiddelde soldatenhumor uitkomt’. Een van de bezoekers was de Nederlandse gouverneur-generaal Huib van Mook, die zelfs enkele werken van Otto aankocht, zo schrijft Inge-Marie Holst. Welke schilderijen dat waren en waar die zijn gebleven, is jammer genoeg onbekend.
<h5 class="e">Aangename ontdekking</h5>
In juni van dat jaar vertrokken Agus en Otto per boot naar Nederland om aan de Rijksakademie in Amsterdam te studeren. In zijn bagage had Otto maar liefst honderdzeventig werken die hij had gemaakt tijdens de maanden van onafhankelijkheidsstrijd. In Nederland vonden de broers meteen aansluiting. Al eind 1947 hadden de schilderende broers hun eerste tentoonstelling in het Gemeentemuseum in Den Haag, volgens hoogleraar Raben een novum in de Nederlandse museumgeschiedenis. Raben: ‘Het was voor het eerst dat Indonesische kunstenaars een eigen expositie kregen in Nederland. Het was een teken des tijds. Hoewel de dekolonisatieoorlog hoog oplaaide, ontstond er een behoefte om de contacten met Indonesische kunstenaars aan te halen.’
In april 2015 kwam Inge-Marie Holst naar Nederland om hier onderzoek te verrichten naar de sporen van Otto en Agus, die hier tussen 1947 en 1950 met een Nederlandse beurs hadden gestudeerd aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunst in Amsterdam. Ook zocht zij naar materiaal over hun exposities in Den Haag en Amsterdam. Agus, die ook zijn vrouw en kind had meegenomen, en Otto verbleven in die Nederlandse jaren in de nabijheid van het Stedelijk Museum, respectievelijk in de Honthorststraat en schuin tegenover het Stedelijk in de Paulus Potterstraat. In Vrij Nederland stond in oktober 1947 onder een pentekening van een huiselijk tafereel van Otto Djaja een recensie van de tentoonstelling in het Stedelijk Museum. De recensent schrijft dat hij ‘meestal met gemengde gevoelens’ gehoor geeft aan de uitnodiging om te komen kijken naar werken van schilders uit Indonesië. Immers, de Hollanders die er schilderen zijn ‘van een ordinaire onhandigheid’, en de Indonesiërs ‘brengen het er vaak niet beter van af’. Maar deze tentoonstelling bleek ‘een aangename ontdekking’ en ‘een sympathieke kennismaking met twee jonge schilders uit de jonge republiek’.
<h5 class="e">Spioneren</h5>
Wat Agus en Otto die drie jaar precies in Europa hebben gedaan en met wie zij omgingen, is niet goed meer te achterhalen. Het lijkt niet onlogisch te veronderstellen dat ze in deze periode kennis hebben gemaakt met Henk van Randwijk, die verschillende in Nederland wonende Indonesiërs onder zijn vrienden had. Zeker is dat de twee broers veel reizen door Europa maakten, waar zij soms ook deelnamen aan exposities. Uit een Indonesisch boek over Agus Djaja geschreven door de historicus Solichin Salam, blijkt dat hij en zijn broer Otto tijdens hun verblijf in Europa zo veel mogelijk relevante inlichtingen hebben verzameld ter ondersteuning van de Indonesische vrijheidsstrijd. Daar werden zij, zoals tevoren was afgesproken, door Soekarno goed voor betaald, verklaarde Otto tegenover de Australische onderzoekster Jennifer Lindsay. Otto noemt het ‘spioneren’. Dat kan, maar uit de maandverslagen van de BVD over 1947 t/m 1949, die tegenwoordig online zijn te raadplegen, blijkt nergens dat de Djaja’s door de dienst in de gaten werden gehouden.
Wat we wél weten, is dat Otto en zijn broer Agus tijdens de Ronde Tafel Conferentie die in 1949 in Den Haag werd gehouden en later dat jaar leidde tot de soevereiniteitsoverdracht, als ‘mede-gastheren’ optraden voor de Indonesische delegatie. Althans, dat meldt in september 1949 het geïllustreerde blad Vizier in een reportage over de conferentie. Otto vertelde Jennifer Lindsay ook nog dat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog van de Japanners een korte militaire opleiding kreeg en daarna werd ingedeeld bij de PETA, een Indonesisch vrijwilligerskorps onder Japans commando. Gevochten tegen de geallieerden of tegen de Nederlanders heeft hij nooit, maar hij zegt zich indertijd wel een soort ‘culturele guerrillastrijder’ te hebben gevoeld
Dit jaar werd de honderdste geboortedag van Otto Djaja gevierd. Ter gelegenheid daarvan werd door het Nationale Museum in Jakarta, gevestigd aan het Merdekaplein in het gebouw van de voormalige Nederlandse middelbare school Carpentier Alting Stichting (CAS), een expositie aan hem gewijd. Inmiddels is ook het boek The World of Otto Djaya van Inge-Marie Holst verschenen. Zou het niet een mooi idee zijn – zeker nu de koloniale oorlog weer zo in de belangstelling staat – om de werken van Otto Djaja opnieuw naar Nederland te halen?

Otto Djaja: culturele guerrillastrijder