De plicht roept niet

Columns van de week

Hannah Prins en Nicolaas Veul

<div class="lead">
<p>In het controversiële <em>Cowspiracy</em> liet filmmaker Kip Andersen zien hoe slecht vlees eten is voor het milieu. In zijn nieuwe film <em>What the Health </em>toont hij dat het ook desastreus is voor je gezondheid. &#8216;Ik heb het gevoel dat de verandering snel kan gaan.&#8217;</p>
</div>
<p>&#8216;Ironisch hè dat mijn naam &#8220;chicken&#8221; is in het Engels?&#8217; Kip Andersen (1978) zit op het terras en drinkt een biertje. Hij ziet er precies zo uit zoals Amerikaanse filmmakers eruit zien – spijkerbroek, petje op. Zijn vorige film <em>Cowspiracy</em> (voluit: <em>Cowspiracy: The Sustainability Secret</em>) uit 2014 deed veel stof opwaaien. De film won prijzen, is vertaald in tien talen (waaronder Russisch en Chinees) en wereldwijd inmiddels miljoenen keren bekeken. Op Netflix was het de film met de meeste ‘comments’ ooit.</p>
<p>De boodschap van Andersen en zijn compagnon Keegan Kuhn is wederom niet de makkelijkste. In <em>What The Health</em> laten ze zien dat onze vlees- en zuivelconsumptie een van de belangrijkste oorzaken is van westerse ziekten zoals hartfalen, diabetes en obesitas, maar ook astma, eczeem, zelfs dementie. Dat vlees, maar ook melk en eieren, niet gezond zijn voor mensen, is allang bekend, maar die informatie wordt volgens Anderson bewust weggehouden door de vleesindustrie en door de farmaceutische industrie, die er heel rijk aan worden en helemaal geen belang hebben bij gezonde mensen.</p>
<p><em>&#8216;In je film stel je dat de media hier niet graag over schrijven. Waarom niet, denk je?&#8217;<br />
&#8216;</em>Ik weet niet hoe de situatie in Nederland is, maar in Amerika is de farmaceutische industrie de grootste adverteerder in de media. Alleen een kanaal zoals Netflix is onafhankelijk van adverteerders. Daarom willen zij onze films wel laten zien, en CNN niet.&#8217;</p>
<p><em>Denk je dat mensen – net als bij Cowspiracy gebeurde – boos op je worden?<br />
&#8216;</em>Dit is het enige punt waarop mensen in de spiegel moeten kijken. Echt in de spiegel. Bij andere onderwerpen – Standing Rock, Shell, Trump – is het makkelijker om te laten zien aan welke kant je staat. Met een simpele like-knop geef je je mening. Maar onze verslaving aan dierlijke producten ligt gevoeliger. Ik denk dat dit de grote uitdaging is van deze tijd. Mensen willen niet aangesproken worden op hun glas melk of hun hamburger.&#8217;</p>
<p><em>Dus niemand wil de film straks zien?&#8217;<br />
</em>Ja, juist wel! Netflix gelooft dat de impact van <em>What The Health</em> nog groter zal zijn dan van <em>Cowspiracy</em>. Onze gezondheid komt nog veel dichterbij ons dan het milieu. Iedereen kent bijna wel iemand die diabetes heeft, of kanker.&#8217;</p>
<p><em>Kun je je grootste bezwaar tegen dierlijke producten uitleggen in het kort?<br />
&#8216;</em>Onze (over)consumptie van vlees en zuivel houdt een belangrijk verband met hartziektes, diabetes en kanker, ze is zelfs de nummer één veroorzaker. En als je een van die ziektes krijgt, krijg je medicijnen voorgeschreven of behandelingen. Daarmee kom je in het medische circuit terecht voor de rest van je leven. Daar verdienen sommige bedrijven miljoenen mee. Maar de medicijnen lossen het probleem niet op. Waar de ziektes eigenlijk vandaan komen, en hoe je ze dus kunt voorkomen, daar wil blijkbaar niemand over praten.&#8217;</p>
<p><em>Je zegt dat bijvoorbeeld de Amerikaanse Diabetes-stichting zich hiervan bewust is, maar niets zegt?<br />
&#8216;</em>Ja. In Amerika zijn deze gezondheids-goede doelen afhankelijk van sponsors uit de vlees- en zuivelindustrie.&#8217;</p>
<p><em>En de farmaceutische industrie ook?<br />
&#8216;</em>Het ligt eraan met wie je praat, op een lager niveau niet. Maar de topmensen van de grote bedrijven die we bezocht hebben, wilden niet met ons praten. Ze wilden ons niet eens ontvangen. Dat zegt iets.</p>
<p>Net als in <em>Cowspiracy</em> volgen we in deze film het pad van het geld. Het blijkt dat de farmaceutische industrie zelfs wetenschappelijke onderzoeken sponsort die het eten van vlees of zuivel aanbevelen. Toch schrijft de huisarts een ei of een glas melk voor.&#8217;</p>
<p><em>En die spreekt niet de waarheid?<br />
&#8216;</em>De ironie is dat in zesjarige medicijnopleidingen slechts een paar uur wordt gedoceerd over de invloed van voeding op gezondheid. Wat ziektes veroorzaakt, daar weten ze weinig over. Mensen gaan naar hun arts voor voedingsadvies maar de dokter is wel zo’n beetje de laatste waar je heen moet voor voedingsadvies. Niet hun schuld, ze hebben het nooit geleerd.&#8217;</p>
<p><em>Ben je bedreigd vanwege de film?<br />
&#8216;</em>Niet direct. Er zijn wel wat rare dingen gebeurd sinds de film uitgekomen is. Rare dingen…&#8217; Andersen is even stil. &#8216;Maar ik wil daar niet over praten. Nu nog niet. Ik ben wel bang geweest, maar dit onderwerp is zo groot en zo belangrijk dat we er niet meer niét over kunnen praten. Onze gigantische verslaving aan dierlijke producten en de schade die dat aanricht aan onze planeet, aan onze evolutie en niet in de laatste plaats aan onze gezondheid – dat is het belangrijkste probleem van onze tijd.&#8217;</p>
<p>De 39-jarige filmmaker woont nu in San Francisco maar groeide op in Virginia, in Santiago en Brussel. Zijn vader was marinier dus het gezin verhuisde elke vier jaar. Later kwam Andersen terecht op een Business School, hij werd sociaal ondernemer, filmmaker en Kundalini yoga-leraar. Zijn ouders eten nog steeds vlees.</p>
<p><em>Hoe is dat voor jou?<br />
</em>&#8216;Ik vind het wel oncomfortabel. Ze hebben al mijn films gezien. Maar ze zijn koppig. Mijn vader heeft hartaanvallen gehad, maar hij gelooft me niet. Als het hun tijd is om het te geloven, is het hun tijd. Wat kan ik anders doen?&#8217;</p>
<p><em>Wil je de hele wereld veganist maken?<br />
&#8216;</em>Nee, je kunt ook niet mensen laten stoppen met roken. Het enige wat ik kan doen, is mijn eigen motivatie laten zien. Dingen onderzoeken. En mensen inspireren met wat wij onderzocht hebben. Vervolgens hebben ze de mogelijkheid om er iets mee te doen, of niet.&#8217;</p>
<p>Zijn eigen inspiratie komt uit films als <em>Meet Your Meat</em> (2002), <em>Earthlings</em> (2005) en <em>An Inconvenient Truth</em> (2006). Andersen: &#8216;Ik was zo verslaafd aan kaas, ik kon geen dag zonder kaas. Ik dacht dat het leven geen zin meer had als ik veganist zou worden. Maar hoe meer ik wist, des te meer het me ging tegenstaan.</p>
<p>Stel dat de klimaatverandering ons inhaalt, stel dat we als mensheid over een afzienbare tijd niet meer bestaan of veel van ons niet, dan kunnen we het toch beter tenminste die laatste dertig jaren wél goed hebben gedaan? In vrede komen met ons lichaam en met de natuur, en stoppen met dit verwoestende spoor dat we als beschaving nu achter ons trekken? Het is het minste wat we kunnen doen voordat we alles kapot maken.&#8217;</p>
<p><em>Ben je zo pessimistisch?</em><strong><br />
</strong>&#8216;Nee, tegelijkertijd heb ik het gevoel dat de verandering snel kan. Tien jaar geleden waren alleen nog heel rare weirdo’s veganisten. Sinds een jaar of drie is het normaler. Ontzettend veel mensen denken erover na. En je hoeft maar tien procent van een maatschappij te bereiken om een verandering in gang te zetten, om het <em>tipping point</em> te bereiken. Het is al aan het gebeuren. We leven in een waanzinnig spannende tijd.&#8217;</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/Jf44vLndiRM?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<div class="info-box">
<p>Speeldata <em>What The Health</em> <a href="http://www.ketelhuis.nl/films/what-the-health/2031" target="_blank">in het Ketelhuis</a>, Amsterdam:<strong><br />
</strong>Do 11 mei, 14.45 uur; vrijdag 12 mei, 18.45 uur; zaterdag 13 mei, 18.45 uur; maandag 15 mei, 14.45 uur; dinsdag 16 mei, 14.45 uur.</p>
<p>De film is voor €9,39 ook te downloaden: <a href="http://www.whatthehealthfilm.com" target="_blank">www.whatthehealthfilm.com</a>.</p>
</div>


Pauline Bijster

‘Ik dacht dat het leven geen zin meer had als ik veganist zou worden’

<div class="lead">
<p>Filmmaker Josh Fox over waarom je maar beter zo snel mogelijk een klimaatactivist kunt worden.</p>
</div>
<p>De Amerikaanse filmmaker Josh Fox (1972) draagt sokken met wietblaadjes– niet omdat hij van blowen houdt, maar omdat zijn sokken op waren, aan het einde van zijn Europese tour, en hij vanmorgen zo snel geen andere kon vinden op het Rembrandtplein. Hij was hier om zijn documentaire <em>How to let go of the world… and love all the things climate can’t change</em> (2016) te promoten.</p>
<p>In de film komen verschillende wetenschappers aan het woord, die allemaal hetzelfde zeggen: we zijn allang het <em>point of no return</em> voorbij. De opwarming van de aarde (nu één graad, we stevenen hard af op twee) heeft een lange reeks aan rampen tot gevolg: van smeltend poolijs en een rijzende zeespiegel en hele steden die onder water zullen lopen, tot aan parasieten die bossen verwoesten, massale uitsterving (vijftig procent) van alle dierensoorten, orkanen die steeds sterker worden, enzovoort.</p>
<p>In de tweede helft van de film gaat Fox op zoek naar de dingen die nog wel de moeite waard zijn, of: naar datgene wat niet kapot kan.</p>
<p><em>Was het de bedoeling om de kijker zonder hoop of met hoop achter te laten?<br />
</em>‘Er zit ook goed nieuws in. De mensen in de film, zij zijn het goede nieuws. Wilde jij aan het einde niet opstaan en dansen? Dat doen we vaak na screenings, dansen. Ik zeg eigenlijk: het wordt een lang gevecht, het wordt moeilijk. Maar er zijn wel degelijk dingen om in te blijven geloven, ongeacht wat er gebeurt. Denk aan veerkracht, creativiteit, moed, liefde. Maar ook: mensenrechten, democratie, revolutie en innovatie. Daar aan kunnen we ons aan vasthouden. En we moeten dit willen overleven met behoud van onze waardigheid.’</p>
<p><em>Wat bedoel je daarmee?<br />
</em>‘Wat we niet willen, is het doemscenario dat Naomi Klein schetst: dat het klimaatprobleem een veel grotere chaos gaat veroorzaken op aarde in de vorm van toenemend racisme en haat en oorlogen.</p>
<p>Toen de overwegend zwarte, arme bevolking van New Orleans hun overstroomde huizen ontvluchtten na Katrina, stond aan de andere kant van de brug <em>white trash</em> Amerika klaar met geweren: &#8220;Jullie komen er niet in.&#8221; Er werden mensen doodgeschoten. Dat is echt gebeurd, en dat is geen klimaatprobleem, dat is een menselijk probleem.’</p>
<p>Een ander voorbeeld dat Fox aanhaalt in de film: de burgeroorlog in Syrië is ontstaan door extreme droogte die het land nooit eerder had gezien. De burgeroorlog liep uit de hand, de rest is geschiedenis.</p>
<p>Fox: ‘De andere kant zie je gelukkig ook: we hebben gefilmd na de orkaan Sandy in New York, mensen hielpen elkaar vrijwillig met eten, taxi’s reden gratis rond, die kant van menselijkheid bestaat óók. Het antwoord op klimaatverandering mag niet zijn: ieder voor zich, we kopen een extra pistool, we bouwen een hogere muur. Het antwoord moet zijn: we maken de logeerkamer alvast klaar, we zetten een extra stoel aan onze eettafel. De mensen die vluchten voor de gevolgen van klimaatverandering zijn onze broers en zusters. Want het kan ons allemaal overkomen. Het gaat ons allemaal overkomen.’</p>
<p><em>In Nederland, in Europa, is niet iedereen zijn logeerkamer aan het klaarmaken voor vluchtelingen.<br />
</em>‘Precies daarom vertoon ik de film graag in een bredere context: je moet eigenlijk klimaatsprekers en Black Lives Matters-sprekers naast elkaar zetten, en mensen die strijden voor mensenrechten, of tegen armoede. Er zit een link tussen al die dingen. We gaan nu naar een punt toe met de aarde waarop het heel, heel moeilijk wordt om egoïstisch gedrag nog te kunnen rechtvaardigen.’</p>
<p><em>We kunnen het niet meer redden, maar we moeten toch niet opgeven, zeg je?<br />
</em>‘We moeten ons nog menselijker gaan gedragen, want er komt een gigantische crisis aan. Nee, die is er al. Als er akkoord wordt gegaan met een opwarming van de aarde van twee graden (wat nu gebeurt) koken we Afrika kapot. De eilanden in de Stille Oceaan verdwijnen. We zullen de meeste grote steden verliezen: bijna alle grote steden ter wereld liggen aan de kust.’</p>
<p><em>Maar jij bent nog steeds optimistisch?<strong><br />
</strong></em>‘Ik ben niet pessimistisch. Wat ik weet, is dit: ik wil mijn ogen niet ervoor sluiten. Ik wil doen wat ik kan doen.’</p>
<p><em>Films maken?</em><strong><br />
</strong>‘Ja, films maken. Maar ook actievoeren. We moeten ons mobiliseren, ik ben net langs meer dan 400 steden getrokken omdat de film distributie nodig had. Mijn vorige film <em>Gasland</em> is over de hele wereld op televisie gekomen. Ik geloof in demonstraties, ik geloof in strijden zonder geweld. Bij filmvertoningen in alle steden ga ik met mensen in gesprek, met activisten, met mensen die bezig zijn met alternatieve energievoorzieningen. Ik geloof in samenwerken en strijden zonder geweld.’</p>
<p>In de week voorafgaand aan het bezoek van Fox aan Nederland gebeurde er iets anders: de producer van de film Deia Schlosberg werd gearresteerd en riskeert nu een gevangenisstraf van maar liefst 45 jaar omdat ze een anti-gas-demonstratie filmde – alleen filmde. Fox begon handtekeningen te verzamelen van zoveel mogelijk filmmakers en journalisten, om op te komen voor persvrijheid. Ook van Edward Snowden kreeg hij bijstand, die twitterde: ‘This reporter is being prosecuted for covering the North Dakota oil protests. For reference, I face a mere 30 years.’</p>
<p>Politici in Amerika zijn allemaal zodanig in de ban van die olie- en gasindustrie, stelt Fox, dat zelfs dit soort dictatoriale wantoestanden nu mogelijk zijn. Het is belangrijker dan ooit dat we opkomen voor onze rechten.</p>
<p>Fox: ‘Ik geloof in goed georganiseerde, vredelievende, maatschappelijke bewegingen en in protesten. Ik geloof dat er iets kan veranderen als we massaal gaan zeggen, op een beschaafde manier: we pikken dit niet langer. Het moet mogelijk zijn, want er is geen andere optie meer. En dat houdt meteen een eventuele depressie buiten de deur. Als je in bed blijft liggen onder de dekens en je Facebooktimeline af scrollt naar nog meer vreselijk nieuws over het einde van de wereld, wil je jezelf van kant maken. In plaats daarvan kun je beter de straat op gaan.’ |</p>
<div class="info-box">
<p>Josh Fox’ vorige film <em>Gasland</em> is in Nederland in 2011 bij Tegenlicht uitgezonden, en nog steeds te zien op de <a href="http://www.npo.nl/tegenlicht/04-09-2011/VPWON_1158966" target="_blank">site</a> van de VPRO. De nieuwe film kun je zien via: <a href="http://www.howtoletgomovie.com/" target="_blank">www.howtoletgomovie.com</a></p>
</div>


‘We moeten ons nog menselijker gaan gedragen, want er komt een gigantische crisis aan’

Opgroeien met papa, stiefvader en soort-van-papa

Laten we realistisch zijn, het is tijd voor economische krimp

<div class="lead">Wij proberen er vanaf te komen, maar in sommige Afrikaanse landen, zoals in Mali, worden plofkippen geïntroduceerd als oplossing voor armoede en honger. Zijn de veertigdagenkippen werkelijk een uitkomst, of brengen ze vooral problemen met zich mee? ‘Er bestaat het vermoeden dat er kippenmedicijnen op de markt zijn die in Nederland verboden zijn.’</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In het hartje van Mali, op de uitgestrekte droge vlaktes van de Sahel, is sinds zes jaar de kleine gemeenschap Here Bugu (‘plaats van vrede’) gevestigd. Het project, waar op dit moment zo’n duizend mensen bij betrokken zijn, is een initiatief van de Nederlandse Yvonne Gerner en haar Malinese zakenpartner Baba Traoré. Naast onderwijs voorziet Here Bugu in diverse sectoren in werkgelegenheid voor de allerarmsten – bijvoorbeeld in naaiateliers, in de bouw, in de ontwikkeling van duurzame energie, in de landbouw en in de veeteelt. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Wat dat laatste betreft, is Gerner iets opgevallen: steeds meer boeren in de omgeving beginnen naar Europees voorbeeld met het fokken van plofkippen. </p>
<p>‘Baba kwam ermee aan,’ vertelt ze, als ze even in Nederland is. ‘Hij was laaiend enthousiast. Kippen die in veertig dagen klaar zijn voor de slacht! Een bevriende boer uit de hoofdstad had ze ook al. Ze zouden er veel geld mee kunnen verdienen.’ En het beste nieuws was nog dat ze er zelfs kredieten voor zouden kunnen krijgen. </p>
<p>Op Here Bugu hielden ze, naast andere dieren, al vanaf het begin gewone Afrikaanse scharrelkippen. Op de Malinese manier: de beesten scharrelen zelf hun kostje bij elkaar en worden op de lokale markt verkocht. De productie van die kippen is laag, maar de kosten zijn ook nagenoeg nul. Eieren eten mensen op het platteland traditioneel alleen van de parelhoen, die in dit klimaat goed gedijt.</p>
<p>‘Maar Baba en andere bewoners waren nieuwsgierig naar de positieve verhalen die ze hadden gehoord over de veertigdagenkip,’ vertelt Gerner. In Mali is het de gewoonte om wat een ander zegt als waarheid aan te nemen, legt ze uit. Als iemand, zeker een overheidsinstantie, jou vertelt dat snelgroeiende vleeskuikens een goed idee zijn en dat je er geld mee kunt verdienen, is dat dus zo. Bovendien wisten de bewoners van Here Bugu dat deze methode uit Europa komt, dat kippen in rijke landen ook zo geteeld worden, dus dan moest het wel goed zitten.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Het kippenvoer, met hormonen en antibiotica er alvast in, komt ook uit Europa&#8217; </p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Gerner: ‘Ik wilde ze niet beledigen door meteen afwijzend te reageren. In plaats daarvan vroeg ik Baba om ergens een veertigdagenkip te lenen en mee naar huis te nemen.’ Dat deed hij. De kip was kaal aan alle kanten en kon niet zelfstandig op zijn benen staan. Hoewel Malinese veertigdagenkippen wel iets meer bewegingsruimte hebben dan in Nederland, kunnen ze nog steeds nauwelijks lopen doordat ze te snel gegroeid zijn. Om een boerderij met vleeskuikens rendabel te houden, moet je er bovendien minimaal tussen de twee- en vijfhonderd hebben en zitten de beesten alsnog opgepropt. </p>
<p>Baba’s leenkip werd direct aangevallen door de andere kippen, waarop het beest strompelend dekking zocht tussen de benen van het paard dat toevallig ook op het erf stond. Gerner laat er foto’s van zien. De kip heeft geen staart meer, zijn snavel is afgeknipt en hij ziet er ziek uit. Ze vertelt dat het beestje een paar dagen na het bezoek stierf van uitputting. Daarop vroeg ze aan Baba en de andere medewerkers of zij nu nog steeds dachten dat het een goed idee was om zulke kippen te houden. Ze waren een beetje gaan twijfelen.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Slimme zakenjongens</b><br />Terwijl de plofkip in Nederland mede dankzij de campagnes van Wakker Dier steeds meer in de ban wordt gedaan en de Autoriteit Diergeneesmiddelen hier tegenwoordig waarschuwt voor (overmatig) antibioticagebruik, lijkt het beest een tweede leven tegemoet te gaan in Mali.</p>
<p>‘Malinezen geloven in dit “wonder” dat door de blanke landbouwtechnologie geïmporteerd wordt,’ bevestigt Aart van der Heide. Hij is als levensmiddelenwetenschapper al zijn leven lang bezig met voedselvoorziening in Afrika en woonde achttien jaar in Mali. De afgelopen jaren kwam ook hij de plofkip, <span class="Cursief">poulet de chair</span>, steeds vaker tegen bij privébedrijven en in restaurants in Bamako. ‘Vooral rondom de hoofdstad zijn steeds meer klein- en middelschalige fokkerijen te vinden. Dat zijn over het algemeen geen arme boeren, maar slimme zakenjongens en -meisjes, die geld hebben en zien dat ze hiermee nog meer geld kunnen verdienen.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Kuikens uit Nederland</b><br />De vraag is wat daar tegen is. Ja, de nadelen van de plofkip zijn evident. Maar wegen in een land als Mali de economische voordelen daar niet tegenop? Dierenwelzijn is belangrijk, maar wat nu als de plofkip een oplossing biedt voor de honger? Vraag het aan Maarten Brouwer, de Nederlandse ambassadeur in Mali, en hij zegt: ‘Deze sector is van economisch belang en draagt ook bij aan de voedselzekerheid, vooral betreffende de eierenproductie.’</p>
<p>In Mali bestaat het <span class="Cursief">Programme de Compétitivité et de Diversification Agricole</span> (PCDA), een klein bureau dat is opgezet om ontwikkelingsplannen in Mali te stimuleren. Op de website is te lezen dat deze organisatie, half in handen van de overheid en half ngo, bijdraagt aan de strijd tegen armoede door middel van plattelandsontwikkeling zoals veeteelt. Om dit te doen, regelt PCDA kredieten voor boeren waarmee ze een intensieve kippenhouderij naar westers voorbeeld kunnen opzetten op voorwaarde dat ze de westerse producten ervoor afnemen. Landbouwtechnoloog Van der Heide legt uit: ‘Banken geven kredieten aan boeren via ngo’s zoals deze, om deze snelgroeiende-kippen-teelt te stimuleren. Kuikens worden per vliegtuig ingevlogen uit Frankrijk of uit Nederland. Een Nederlands bedrijf dat kuikens naar Mali exporteert, is Pluriton in Lunteren. Het ingevoerde kippenvoer, met hormonen en antibiotica er alvast in, komt ook uit Europa.’</p>
<p>Een rapport van de Food and Agriculture Organization van de Verenigde Naties geeft een beeld van de omvang van de Malinese pluimveesector, die vooral groeit sinds 2007. Volgens het rapport zijn de plofkippen een goede oplossing qua voedselveiligheid: omdat ze in afgesloten ruimten zitten, komen ze niet in contact met andere dieren en dus ook niet met ziektes zoals vogelgriep. In vijf jaar tijd is het aantal plofkippen in Mali gegroeid tot 3,5 miljoen in 2012. Daarnaast leven er zo’n 38 miljoen lokale of traditionele kippen. In 2010 werden 1,1 miljoen levende kuikentjes uit onder meer Europa geïmporteerd – de plofkippen vormen dus een relatief klein, maar groeiend aandeel van alle kippen. En de van ons gekopieerde legbatterijen doen het goed: er zijn in Mali nu vijf grote bedrijven met ieder 50.000 legbatterijkippetjes; de grootste daarvan, Sodouf, heeft er zelfs 100.000.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Te duur, te smakeloos</b> <br />Behalve dat het opmerkelijk is dat de benodigdheden uit Europa moeten komen, is het maar de vraag op welke manier deze kippen precies bijdragen aan het hongerprobleem. De plofkip is in Mali niet goedkoop en de prijs wordt steeds hoger: volgens hetzelfde FAO-rapport lag de gemiddelde prijs van zo’n snelgroeikip in 2012 rond 3,80 euro per kilo. Ter vergelijking: de gemiddelde Malinees verdiende in 2012 iets minder dan 620 euro per jaar. De lokale, armere bevolking heeft helemaal geen geld om dit snelgroeiende vlees, dat zou moeten leiden tot minder honger, te eten. Ondertussen worden de boeren die hun eigen, stevigere maar taaiere Malinese scharrelkippen verkopen, ermee uit de stedelijke markten weggeconcurreerd. </p>
<p>De mensen die Aart van der Heide kent in Mali, vooral de vrouwen, eten de snelgroeikippen niet graag omdat ze behalve te duur smakeloos worden bevonden. Zelf bestelt Van der Heide ook nooit meer kip in restaurants in Bamako: hij vertrouwt het vlees niet. ‘In Nederland hebben we regelgeving omtrent diervoeding en warenautoriteiten die erop toezien. In Mali heb je dat niet. Er bestaat wel een dienst, het Laboratoire Central Vétérinaire, een overheidsorgaan dat de veterinaire gezondheidszorg moet controleren, maar die controleert deze pluimveesector helemaal niet want ze hebben er de middelen niet voor. En als ze al langskomen op een bedrijf, zijn ze gemakkelijk om te kopen.’ Hoeveel hormonen en medicijnen de kippen precies toegediend krijgen, wat er in hun voer zit waardoor ze zo snel groeien en onder welke omstandigheden ze worden gehouden, weet niemand. </p>
</p></div>
<figure id="post-13021 media-13021" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/02/cbc8f2a0-536f-41f6-bf2a-ed227e8e59cf_Afrika2_preview.jpg" alt="Illustratie: Elise van Iterson" /><figcaption>Illustratie: Elise van Iterson</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Om voor een krediet voor een pluimveebedrijf naar westerse maatstaven in aanmerking te komen, moet aan bepaalde voorwaarden worden voldaan, zoals een goed business- en investeringsplan. ‘Maar daar draaien ze hun hand niet voor om,’ zegt Van der Heide, ‘want overal worden cursussen gegeven waar je dit kunt leren. Of er is een ontwikkelingsorganisatie die je erbij helpt.’ Ook aan het voedsel en de medicijnen voor de beestjes is makkelijk te komen. Rondom de stad Mopti zijn bijvoorbeeld de afgelopen jaren allerlei kleine winkeltjes geopend waar onder meer antibiotica voor pluimvee uit Nederland wordt verkocht door zogenaamde veeartsen. Ook hier wordt niets gecontroleerd. ‘Veeartsen kunnen vrij opereren in deze bedrijven en snel geld verdienen, omdat ze vaak terug moeten komen om ziekten te bestrijden. Bij sommige mensen bestaat het vermoeden dat er medicijnen op de markt zijn die in Nederland verboden zijn. Hoe dan ook komen alle medicijnen en al het voedsel vooral uit Europa en verdienen dus vooral Europese bedrijven geld aan deze trend.’</p>
<p>Het Nederlandse bedrijf Koudijs Animal Nutrition is een van die bedrijven die kippenvoer vanuit Nederland naar Mali exporteert. Exportmanager Hugo Visscher bevestigt dat er in 2013 ongeveer één container voer per week naar Mali ging. Hij zegt dat het qua ingrediënten ‘exact hetzelfde is als gebruikt wordt voor de Nederlandse productie. De samenstelling is licht afwijkend: het is aangepast aan lokale omstandigheden zoals het warme klimaat.’ Daarmee bedoelt hij dat er meer lichter verteerbare ingrediënten worden gebruikt, ‘zodat de dieren het voedsel gemakkelijker verteren en dus gelukkige kippetjes zijn.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Vogelgriep</b><br />De plofkip heeft nooit zijn intrede gedaan op Here Bugu, wel werd er besloten om eenmalig te investeren in een experiment met legkippen. Zo kwamen er op een goede dag zeshonderd kuikens uit Frankrijk aan met een handleiding en een injectieschema erbij. ‘Dat schema was onvoorstelbaar,’ zegt Yvonne Gerner, ‘ik werd zelf misselijk van de hoeveelheid medicijnen die we die beestjes moesten toedienen. Bij onze eigen Afrikaanse kippen hoefde dat niet.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Ik werd zelf misselijk van de hoeveelheid medicijnen die we de beestjes moesten toedienen&#8217; </p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Dat die medicijnen niet eens altijd werken, bleek bij de buurman. In zijn hok met Europese legkuikens brak de vogelgriep uit. Gerner: ‘Niemand wist in eerste instantie welke ziekte het was. Onze lokale dierenarts, voorheen automonteur, verhoogde de hoeveelheid antibiotica. Want dat is zijn nieuwe beroep, antibiotica verkopen. Een oude veearts uit Bamako die langskwam herkende het uiteindelijk wel. De kippendroom van de buurman viel in duigen. Hij was daardoor zo boos, dat hij zijn dode kippen over het hek gooide, waardoor de griep ook in onze legbatterij uitbrak.’ </p>
<p>Aan ‘ruimen’ deden ze niet – een Afrikaan maakt geen dier dood zonder reden – dus wachtten ze af welke kippen het zouden overleven, en zo hielden ze op Here Bugu van de zeshonderd uiteindelijk nog 150 witte, Franse kippetjes over. Zij scharrelen nog steeds rond in hun legbatterij, met meer ruimte nu driekwart van de kippen overleden is. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Profiteren van de subsidies</b><br />Dat is een ander probleem, naast de vraag of de kippen wel echt iets bijdragen aan de lokale economie: de witte kippen die we hier in Nederland gebruiken voor eieren of om in veertig dagen uit te groeien tot iets eetbaars, zijn kwetsbaar. In Nederland hebben we de middelen om deze kippen in steriele hokken te stoppen, met kunstlicht, airconditioning en verwarming als het nodig is. In Mali kan het ’s nachts erg koud worden. Overdag moeten de beestjes beschermd worden tegen de zand- en stofwolken. In sommige jaargetijden stijgt de temperatuur tot 50 graden Celsius – het midden van Mali is een van de heetste gebieden ter wereld. Geld voor een airconditioning hebben niet veel boeren, zegt ook Aart van der Heide. Alleen de rijke boer heeft dat en alleen de rijke boer – maar eerder is dat een rijke handelaar, politicus of ambtenaar die goed weet hoe bij internationale organisaties aan subsidies te komen – is dus in staat om succesvol een intensief pluimveebedrijf te runnen. Bovendien zijn er vaak stroomstoringen waardoor het zelfs met airco niet makkelijk is om de temperatuur in een kippenhok constant te houden. Veel middenklasse en armere boeren komen met hun plofkip- of legbatterijexperiment, waar ze enthousiast aan beginnen om rijk(er) van te worden, van een koude kermis thuis. Er worden grote beloften gedaan, maar het krediet blijkt een strop als de productie toch mislukt. Gerner voegt toe: ‘De succesvolle legbatterijen worden voornamelijk opgezet door zakenlui uit Bamako, die profiteren van de subsidies. Zij kopen ook veel land op voor maïsplantages waar kleine boeren de dupe van zijn. Deze zogenaamde “plattelandsontwikkeling” bevordert vooral de kloof tussen arm en rijk in Mali.’</p>
<p>Op Here Bugu hebben ze inmiddels hun eigen plan getrokken: de Brahma-kip mengen met de lokale kip zodat er een sterke scharrelvleeskip ontstaat, die wel bestand is tegen het klimaat. De grote bruine kippen die nu vrolijk over het erf scharrelen, doen het goed op de markt en vinden gretig aftrek bij de arme boertjes in de omgeving. Zij beginnen er weer hun eigen bedrijfje mee, zonder al te hoge risico’s. Gouden eieren zullen de kippen nooit leggen, maar alles beter dan een dure, lege dop. </p>
</p></div>


De plofkip verhuist naar Afrika

<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="02_Bovenkop_Rood">Van mens tot cyborg</span> </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het regent hard buiten als in de toren van de Amsterdamse Waag een flinke groep mensen bij elkaar komt voor de presentatie van Hack the Brain. Het driedaagse evenement is een soort marathon voor biohackers (mensen die knutselen met genetisch materiaal) en softwarehackers, georganiseerd door Waag Society, waarbij het de bedoeling is hersengolven te hacken of bewerken. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Er zijn veel jongemannen, sommige dragen het haar in een staart, andere hebben baarden die te lang of te vlassig zijn om hip te noemen. Er zijn ook een paar vrouwen, onder wie een Italiaanse studente, het hoofd aan één kant kaalgeschoren. Sommigen van de aanwezigen dragen een band om hun hoofd met een EEG-scanner, die met plakkertjes, draadjes en sensortjes aan hun schedel is bevestigd. <br />Alle deelnemende teams krijgen deze middag vijf minuten de tijd om het hackidee te presenteren waaraan ze drie dagen hebben gewerkt. Er is een muziekinstrument gemaakt dat bespeeld kan worden met hersengolven – dus zonder het aan te raken. De Personal Mindstate Trainer regelt je humeur. De bedoeling ervan is dat het gemakkelijker wordt een prettige stemming of concentratie vast te houden. Ook de liefde kan worden gelezen in EEG-scans, stelt een andere Hack the Brain-presentatie. Met BrainTinder verraden je hersengolven– weer via zo’n EEG-scan – of je iemand mooi vindt of niet. Een wezenlijker thema dat terugkomt bij verschillende teams, tevens een vraag die biohackers wereldwijd bezighoudt, is de vraag hoe je iemand kunt aanraken op afstand. Of dat kan via hersengolven. Is het mogelijk, ooit, iemand te knuffelen of ‘een hand te schudden’ door de computer? Kan virtueel zo echt worden dat je iemands aanwezigheid daadwerkelijk ‘voelt’? <br />De Global Handshake is een poging hiertoe. Het is een apparaat bestaande uit twee grote, met lucht gevulde bollen, waarin beide personen achter hun computer hun hand moeten steken. Samen met Skype, een EEG-scanner op het hoofd en veel wilskracht is dit een aanzet tot zo’n virtuele aanraking. <br />Het winnende team heeft zich beziggehouden met lucide dromen en heeft een apparaatje bedacht waarmee iemand zich niet alleen bewust kan worden van zijn droom, maar er zelfs invloed op kan uitoefenen. Als je in je droom iets kunt oefenen, win je veel ‘levenstijd’, betogen de ontwerpers. Een mogelijkheid, in een verder ontwikkeld stadium van dit apparaatje, zou kunnen zijn dat je een instrument leert bespelen of jezelf een nieuwe taal aanleert in van buitenaf gestuurde dromen. Terwijl je slaapt dus. <br />Tijdens de presentaties wordt direct gediscussieerd over de vraag in hoeverre de ontwerpen vermarktbaar zijn. Want hoe fictief sommige ideeën ook mogen lijken, Hack the Brain haakt in op een trend die al op diverse plaatsen in de samenleving zichtbaar is. Zo wordt er in de reclamewereld al langer gebruik gemaakt van ‘neuromarketing’ (zie VN 40, vn.nl). Via scans wordt, op basis van hersengolven, bij een vrijwillige doelgroep onderzocht welke soort advertenties ‘werken’ en welke minder goed. In de geneeskunde worden al diverse vormen toegepast van wat je ‘cyborgificering’ zou kunnen noemen – van het laseren van ogen tot de ontwikkeling van ‘slimme insuline’ voor diabetespatiënten. In oktober 2016 gaat in Zürich de Cybathlon-competitie van start. Een competitie met door robots geassisteerde atleten. Een van de voorwaarden om deel te nemen is dat je een complete dwarslaesie hebt vanaf je nek. Via hersenscans en elektrische stimulatiesystemen kunnen de verlamde atleten de wens om te bewegen omzetten in werkelijke beweging. De techniek daarvoor – die dus ook al bestaat – is interessant voor mensen met verlammingen of het locked-in syndroom. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Irritante sleutelbos<br /></h3>
<p>Er zijn ook al mensen die microchips in hun lichaam laten plaatsen. De Amerikaanse Amal Graafstra bijvoorbeeld – hij heeft familie in Utrecht, antwoordt hij op de vraag waar zijn Nederlandse naam vandaan komt. Graafstra vermoedt dat er op dit moment zo’n vijfduizend mensen op de wereld zijn met microchips in hun lichaam. Vooral in de Verenigde Staten, maar ook in Europa wonen ze. Graafstra is zelf een <span class="Cursief">grinder</span>. <span class="Cursief">Grinden</span> is een onderdeel van biohacken, maar grinders hacken geen plantjes of DNA, maar zichzelf. Ze knutselen met computertechniek in hun eigen lichaam. Het uitgangspunt is: waarom zou je een <span class="Cursief">wearable</span> (zoals Google Glass) maken of kopen als je dezelfde techniek waarschijnlijk binnenkort ín je lichaam kunt zetten, als een zesde zintuig? <br />Graafstra heeft zelf verschillende chips in zijn lichaam waarmee hij bijvoorbeeld zijn lampen aan kan doen en zijn auto kan starten. In 2006 kwam zijn boek <span class="Cursief">RFID Toys</span> uit, over hoe je zelf chips kunt inbrengen in je lichaam, en begon hij met het bedrijf Dangerous Things, een groothandel die onder andere microchipsimplantaten wereldwijd verkoopt. Er zijn simpelweg twee soorten, leren we van hem: RFID-chips (<span class="Cursief">radio frequency identification</span>) en NFC-chips (<span class="Cursief">near field communication</span>). <br />Niet iedereen is onverdeeld positief over het plaatsen van microchips in mensen. In de Verenigde Staten zijn al ziekenhuizen die werken met een systeem waarbij microchips in patiënten kunnen worden geïmplanteerd zodat iedere arts gemakkelijk kan scannen wat de medische geschiedenis is van de betreffende persoon. Dit kan handig zijn bij bijvoorbeeld Alzheimer-, aids- of diabetespatiënten omdat zij ‘out’ kunnen gaan. Er is veel kritiek op. Er zouden testen zijn gedaan met muizen waaruit bleek dat die een iets verhoogde kans op kanker hadden rondom hun microchip. Bovendien is de vraag hoe veilig een chip eigenlijk is, of de informatie daarvan niet ook te hacken valt. Er bestaat zelfs al een We The People Will Not Be Chipped Movement. <br />Voor Graafstra begon het bijna tien jaar geleden, toen hij in een magazijn werkte waarvoor hij een grote bos sleutels moest meedragen. De sleutelbos vond hij irritant en zwaar. Het leek hem handiger als de deuren zouden weten wie hij was en open zouden gaan zodra hij naderde. Hierop ontwikkelde hij zijn eigen, eerste microchipimplantaat toen er nog weinig mensen mee bezig waren. Het dingetje was niet anders dan zo’n chip die honden en katten krijgen met hun adres, zegt hij erover. Graafstra vroeg zijn huisarts de chip in zijn hand te zetten. Later heeft hij ook zelf chips in zijn lichaam gezet, en zijn bedrijf biedt daar nu zelfs doe-het-zelf-pakketten voor aan. ‘De nieuwste vorm van menselijke evolutie,’ noemt hij het. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Een psycho cyborg<br /></h3>
<p>Graafstra was niet de eerste. In 2002 kreeg de Amerikaanse professor Kevin Warwick op zijn eigen verzoek, via een chirurgische ingreep, een chip geïmplanteerd in zijn linkerarm waarmee de lichten van zijn kamer op de universiteit automatisch aangingen als hij binnenliep. Het project werd bekend onder de naam ‘Project Cyborg’. Ondanks het feit dat de chip niet veel meer kon dan de lampen regelen, werd Warwick destijds in de media de eerste cyborg ter wereld genoemd – op dit moment wordt dat apparaatje van Warwick tentoongesteld in het Science Museum in Londen.<br />Vorig jaar kwam de eveneens Amerikaanse DIY-cyborg Tim Cannon in het nieuws omdat hij zelf met een mes, een naald en een draad een apparaatje met chip implanteerde in zijn eigen arm, die hij slordig dichtnaaide, het is te zien op internet. Volgens Amal Graafstra hebben veel mensen inderdaad thuis in de keuken of de achterkamer chips in hun lichaam gezet, net zoals piercers ooit begonnen in kelders, maar gebeurt het nu steeds meer in schone studio’s en volgens veiligheidsvoorschriften. Nu de stroming groter wordt, zijn er ook steeds meer plaatsen waar je het kunt laten doen. Graafstra beveelt klanten aan de chip door een professional te laten zetten. <br />De voorloper van de computerchip in het lichaam was een klein magneetje in de vingertop. Daarmee krijgt de drager magnetische kracht en kan hij magnetische velden waarnemen. Een medewerkster van bodymodificationstudio Dare2Wear in Amsterdam zegt dat magneetjes in je vinger alweer een beetje ‘uit’ zijn. ‘Laatst kwam hier een Italiaanse jongen die vroeg of ik iemand wist die het magneetje weer uit zijn vinger kon halen. Waarom? Hij vond het niet handig. Hij werkt in een fabriek, zijn vinger blijft overal aan plakken.’ En ze vervolgt: ‘Ik ken wel iemand die dingen in je lichaam kan zetten,’ en schrijft een naam op een kaartje. ‘Samppa von Cyborg’. <br />Via zijn website voncyb.org kun je lezen dat Samppa von Cyborg zichzelf ‘psycho cyborg’ noemt en de mensheid wil bevrijden. Hij blijkt een van ’s werelds beroemdste bodymodificators te zijn, geboren in Finland, zijn studio zit in Londen. Hij heeft zelf ijzeren stekels uit zijn (kale) hoofdhuid steken, uit zijn neus en uit zijn oren. Zijn kin – en de rest van zijn lichaam – zit vol tatoeages. Het grootste deel van het jaar toert hij over de wereld om mensen te voorzien van implantaten. Hij was een van de eersten met magneten in zijn lichaam en is gespecialiseerd in het inzetten van gekke implantaten en futuristische projecten op dit gebied. <br />Hij blijkt ook heel vriendelijk, als we hem spreken thuis in Londen. Von Cyborg heeft zelf vijf <span class="Cursief">near field communication</span>-chips in zijn lichaam en vertelt er graag over. ‘Daarmee kan ik de deur openen en mijn auto starten,’ zegt hij. Hij plaatst ook chips bij andere mensen. ‘Het is nog niet gebruikelijk, maar de vraag neemt wel toe, ja. Eerst zag ik vooral interesse ervoor bij internet-<span class="Cursief">geeks</span>, nu zijn er steeds meer andere mensen die het willen.’ Hij heeft zelf ook een NFC-chip die kan communiceren met zijn telefoon. Het gevaar dat je lichaam de chip afstoot is niet groot, legt hij uit. De chip zit in glas. Hij moet wel in de juiste laag van de huid worden geplaatst. <br />Maar de microchips zijn niet het interessantste, vindt hij. Al ruim tien jaar langt werkt Samppa von Cyborg met een team van internetontwerpers en bodymodificators aan nieuwe implantaten. Op dit moment zijn ze bijvoorbeeld bezig met het ontwikkelen van trillende genitale implantaten, die Von Cyborg als eerste bij zichzelf zal inbrengen. Hij zegt: ‘Ik heb nog niet het definitieve implantaat, we hebben alleen nog een prototype. Deze is nog iets te groot, en we moeten hem nog testen. Hij mag niet te warm worden, bijvoorbeeld. En er moet een heel betrouwbare batterij in. De batterij, en vooral het draadloos opladen daarvan, is tot nu toe het grootste probleem waar we tegenaan lopen bij het ontwikkelen van nieuwe soorten technologische implantaten.’ Toch gelooft hij dat het nog hooguit twee tot drie jaar zal duren voordat zo’n batterij er is en hij het product kan gebruiken en verkopen. De genitale implantaten kunnen bijvoorbeeld door je computer bestuurd worden, via Bluetooth. <br />Ook werkt zijn team aan een LCD-scherm dat onder de huid aangebracht kan worden, en onderhuidse LED-lampjes die knipperen op de maat van je hartslag. En ze werken aan een onder de huid gedragen harddisk. Von Cyborg: ‘Met die laatste kun je je meest waardevolle <span class="Cursief">files</span> in je lichaam bij je dragen.’<br />Voor Amal Graafstra zou een implantaat eerder een medische functie hebben: het liefst zou hij een meetinstrument in zijn lichaam willen dat medische gegevens over hemzelf in realtime naar zijn telefoon stuurt, zodat hij kan zien hoe het met hem gaat. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>In een inrichting<br /></h3>
<p>Er is een interessant verhaal over een Parkinsonpatiënt in Maastricht, vertelt Pieter van Boheemen, biohacker en betrokken bij Hack the Brain in de Waag. ‘Door middel van een ontwikkelde <span class="Cursief">deep brain stimulation</span> kon de patiënt zijn trillende ledematen in bedwang houden. Maar hierdoor onderging hij tegelijkertijd een enorme persoonlijkheidsverandering. Hij ging weer auto’s kopen omdat hij weer kon autorijden en niet meer trilde. Hij kreeg schulden, ging vrouwen lastigvallen en werd uiteindelijk zelfs opgenomen in een psychiatrische instelling. De behandelaars vroegen zich af of ze de <span class="Cursief">deep brain stimulator</span> niet beter uit konden zetten. Ze moesten het tenminste aan hem voorleggen: of hij liever Parkinson had of in een psychiatrische inrichting zat. Daarbij kwam een tweede dilemma op: moesten ze deze vraag aan de patiënt voorleggen met of zonder <span class="Cursief">deep brain stimulation</span>? Ze besloten het hem voor te leggen als het apparaat uitstond en de man dus trilde. Hij zei op dat moment een leven in een psychiatrische inrichting te verkiezen boven een leven in een ziekenhuis als Parkinsonpatiënt.’ <br />Het meest opmerkelijke van dit verhaal, meent Van Boheemen, is dat zijn persoonlijkheid letterlijk te regelen was met een schakelaar. ‘Nieuwe ontwikkelingen op dit gebied zullen wel een impact hebben op concepten als identiteit.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Pinnen met je pols<br /></h3>
<p>Stel dat je nu graag een magneet in je vinger wilt, of een chip waarmee je kunt pinnen zonder pasje, dan kun je langsgaan bij Tom van Oudenaarden en zijn Magic Piercing Studio in Utrecht. Hij bestelt zijn microchips bij Amal Graafstra’s bedrijf Dangerous Things en hij is de enige in Nederland die microchips verkoopt en plaatst. ‘Ik heb tot nu toe acht Nederlanders gechipt en twee Belgen, en mezelf,’ vertelt hij. ‘Maar het aantal chips in Nederland is vast groter, gezien het feit dat Amal ook chips verkoopt met zo’n doe-het-zelf-apparaatje. In principe is het simpel – je drukt de naald in de huid, drukt op het knopje en klaar, chip zit er in – maar toch adviseren we het niet zelf te doen.’<br />Van Oudenaarden ontkent dat het chippen thuishoort in bodymodificationkringen. ‘Normale klanten van mijn studio, die voor piercings komen, weten niet eens wat een NFC-chip is. Mensen die hierin geïnteresseerd zijn, zijn over het algemeen computerjongens.’ Van Oudenaarden weet zeker dat er meer vraag naar gaat komen. ‘Er is net een nieuwe NFC-chip ontwikkeld waarmee je meer kunt. Nieuwe Samsung-telefoons hebben eenzelfde soort NFC-chip. En Vodafone heeft nu een systeem waarmee je dus met je telefoon kunt betalen. Als je diezelfde techniek in je pols stopt, kun je alleen door je arm langs een apparaat te halen “pinnen”. Ik weet zeker dat dit de toekomst wordt, en dat de interesse ervoor dus gaat toenemen. Dit systeem is veel handiger dan stuntelen met pinpasjes of chipkaarten, die je kwijt kunt raken of die gestolen kunnen worden.’<br />Het hoeft niet per se in je arm, het kan ook aan een sleutelhanger, voegt hij toe, maar die kun je weer verliezen. Van Oudenaarden ziet een microchip dan ook niet als een ‘identiteitsverandering’, maar eerder als een gebruiksmiddel. ‘Ik denk dat dit over vijftien jaar de standaard is. Als het goed ingebracht is en de huid goed genezen is, zijn er geen risico’s. Overheden onderzoeken ook al wat ze met chips in het lichaam kunnen doen. En ja, over de gehele wereld, ook in Nederland, zijn anti-bewegingen. Maar ik denk: als je niets te verbergen hebt, wil je wel gechipt worden, als het handig blijkt. We hebben toch ook allemaal een smartphone? Daarmee ben je nog veel gemakkelijker te traceren dan met een chip.’<br />Begin dit jaar publiceerde de website van de BBC een artikel met de titel ‘Why I want a microchip implant’ waarin de voordelen – bijvoorbeeld voor overheden – genoemd worden: mensen zijn makkelijker te identificeren, het kan helpen bij het opsporen en weer thuisbrengen van vermiste kinderen, het kan een oplossing zijn voor identiteitsfraude en diefstal.<br />Maar je hoeft niet bang te zijn dat je overal te traceren bent, stelt Graafstra. ‘Die chip heet niet voor niets <span class="Cursief">near field</span>, hij kan informatie uitzenden tot ongeveer tien centimeter om je heen. Dus ja, als je op tien centimeter van me af staat, kun je mij inderdaad traceren door mijn chip.’<br />Voor wie magneetjes of chips nog niet bijzonder genoeg vindt, zijn er nog meer opties. In het verlengde van de Amerikaanse experimenten heeft de Britse kunstenaar Stelarc een oor aan zijn eigen arm genaaid. Het ‘oor’ bestaat uit weefsel en bloedvaten van de kunstenaar zelf, die over een ingeplante oorvorm groeien. Vorig jaar was Stelarc ermee te gast op de STRP Biënnale in Eindhoven. Zijn vervolgplan is een microfoontje in het oor op zijn arm te plaatsen, zodat iedereen via internet kan meeluisteren met zijn arm. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="30_Kadertekst_Bladwijzer Tussenkop zwart">Pauline Bijster<br /></span>Pauline Bijster schrijft voor Vrij Nederland over technologie, duurzaamheid en emancipatie. Daarvoor was ze twee jaar lang redacteur bij HP/De Tijd. Ze schreef voor VN o.a. over biohackers, zeewierburgers en kinderboeken. In 2010 publiceerde ze haar eerste roman: Slash/mama. VN Bladwijzer <span class="30_Kadertekst_Bladwijzer Tussenkop blauw">Lucide dromen<br /></span>De mogelijkheid dingen te ondernemen of te leren in je slaap zijn vooral dankbare onderwerpen voor fictie, denk aan The Matrix of Inception. Het is echter voor iedereen mogelijk, zonder technische ingrepen of andere invasieve methoden. <br />Lucide dromen zijn dromen waarin je controle hebt over je handelingen. Zodoende kun je de creatieve kracht van je geest volledig benutten. Veel mensen hebben dit ooit wel eens meegemaakt maar kunnen niet bewust een lucide droom opwekken. Dit is echter te leren, tot op zekere hoogte. Katie Drummond van The Verge ondernam een poging maar kwam erachter dat het een stuk lastiger is dan even een dutje doen.<br /> Ga naar</p>
<p> vn.nl/cyborgs </p>
</p></div>


Hier komt de gechipte mens

<div class="lead">Een veroordeelde dierenactivist en een ‘Veggie in Pumps’ bundelden hun krachten. Nu is er een hamburger van zeewier. ‘Zeewier is een soort groen goud, het heeft alle eiwitten, we kunnen het direct eten.’</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="02_Bovenkop_Rood">The Dutch</span><span class="02_Bovenkop_Rood"> <br />Weedburger</span></p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het verhaal van The Dutch Weedburger begint in Denemarken. Daar werd Mark Kulsdom in september 2000 veroordeeld voor een samenzwering die leidde tot het vrijlaten van achtduizend nertsen en een poging tot vrijlating van nog eens veertigduizend exemplaren, op het plattenland iets buiten Kopenhagen. Zes maanden zat hij ervoor vast. Maar het kon hem niet schelen, hij wilde aan de wereld laten zien hoe schandalig het is om dieren op te sluiten. Hij was een boze activist. Toen hij uit de gevangenis kwam, werd hij woordvoerder van het Dierenbevrijdingsfront en werkte mee aan nog veel meer radicale acties. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Tot hij verliefd werd op een meisje dat hem meenam naar Australië. Daar veranderde er iets toen hij op een goede dag op een tomatenveld aan het werk was met andere backpackers. ‘Er werkte een jongen die ik erg mocht,’ vertelt Kulsdom, ‘we werden vrienden, we hadden lange gesprekken. Maar toen vertelde hij me wat hij deed: onderzoek naar kanker. Hij werkte met dierproeven. Ik stond daar en dacht: wow, ik mag jou graag, maar je doet iets waardoor je eigenlijk mijn vijand zou moeten zijn. Ik vond dat dom van mezelf. Die jongen probeerde oprecht om mensen in de toekomst te genezen.’ Op het tomatenveld besefte Kulsdom dat het makkelijker is om de maatschappij te haten dan om nuance te zoeken. Dat het eigenlijk makkelijker is om dingen kapot te maken dan om iets positiefs op te bouwen. En hij besloot dat hij iets wilde maken, iets opbouwen. Maar wat? </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Vegan cupcakelijn</h3>
<p>Het verhaal van de Weedburger begint ook in Amsterdam, bij Lisette Kreischer, die op haar tiende vegetariër werd en op haar twintigste volledig plantaardig at. Omdat ze het zielig vond om dieren te eten, maar ook omdat haar lichaam er goed op reageerde. Ze viel ervan af, werd gezonder. Het voelde, zegt ze nu, alsof het beter ‘klopte’. Voor haar geen melkproducten en geen eieren meer, en geen leer meer aan haar lijf.</p>
<p>Maar veganisme had in die tijd, zo’n twaalf jaar geleden, nog een negatieve connotatie. Mensen dachten dat ze een rare, zweverige hippie was. Om van dat imago af te komen, bedacht ze op de Styling Academie met een groep andere jonge idealisten het platform ‘Veggie in Pumps’. ‘Ik hield toen veel van <span class="Cursief">Sex and the City</span>. Ik hield ook van mooie pumps, van jurkjes, van wijntjes drinken samen, van uitgaan en kleren kopen, en dat moest toch op een of andere manier te combineren zijn met veganisme?’ Ze bedacht een vegan cupcakelijn omdat Carrie in <span class="Cursief">Sex and the City</span> ook cupcakes bakte, en die sloegen aan. Kreischer studeerde ermee af en kreeg een acht. De docenten zeiden: ‘Je concept is erg goed, misschien heb je een tien verdiend, maar wij denken eerlijk gezegd niet dat duurzaamheid zo hip en hot wordt als jij denkt.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>De missing link</h3>
<p>Mark Kulsdom en Lisette Kreischer leerden elkaar kennen via een gemeenschappelijke vriend. Kort daarvoor had Mark Lisette al op de cover van <span class="Cursief">Volkskrant Magazine</span> gezien, met een krat groenten in haar handen. Hij had toen al gedacht: met haar zou ik wel eens willen praten. Omdat ze bezig was veganisme sexy te maken. Omdat ze een positief verhaal had in plaats van een treurig verhaal. Kulsdom: ‘Toen wij elkaar tegenkwamen, was ik inmiddels filmer geworden en zei ik tegen Lisette: ik wil een film maken over waarom mensen geen dieren meer moeten eten. Zonder gebruik te maken van de standaard: kijk, dit is een slachthuis, kijk hoe een koe eruit ziet die doodbloedt, hoe zijn poten eraf worden gesneden, en als je nu nog niet begrijpt dat we dit niet moeten doen, dan snap ik het ook niet meer.’</p>
<p>Kreischer was net bezig met het maken van een kookboek over visvervangers en zeewier. Kulsdom: ‘Daarmee konden we de invalshoek veranderen. In plaats van de dierenrechten – die tot dan toe de boventoon voerden in deze discussie – hadden we de <span class="Cursief">missing link</span> qua voeding gevonden: zeewier.’ </p>
<p>Zeewier bevat eiwitten die ook in vlees zitten, legt het duo uit vanachter een tafeltje bij De Ceuvel, een creatieve broedplaats in Amsterdam-Noord waar een omgebouwde boot fungeert als hun kantoor. Verwerkt in een product geeft zeewier je hetzelfde ‘volle’ gevoel als vlees. Kulsdom: ‘Zeewier kweken is ook vele malen minder schadelijk voor het milieu dan intensieve veehouderij en het neemt weinig ruimte in.’ En dan heeft hij het nog niet eens over de antibiotica waar veel vlees mee wordt volgestopt, wat volgens sommigen schadelijk zou zijn voor de gezondheid, of over alle veeziektes die opduiken in de bio-industrie. ‘We zagen toen, in 2012, dat het vegetarisme er wel komt, maar niet doordat mensen gaan snappen hoe ontzettend verrot het is om massaal dieren af te maken. Het komt er om de simpele reden dat vlees eten niet meer haalbaar is.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Ruige types met bandana’s</h3>
<p>Kulsdom en Kreischer sloegen de handen ineen. Ze hebben geen relatie, maar noemen elkaar ‘strijdmakkers’. Kreischer: ‘Ik had het eten al, Mark had de woorden klaar om het verhaal te vertellen. Ik had Willem Brandenburg ontmoet van de Universiteit Wageningen. Hij was bezig met de teelt van zeewier op open zee. Hij zei tegen me: dit kunnen we opschalen, het heeft dezelfde kwaliteit als vlees, we kunnen hier in 2050 makkelijk negen miljard mensen mee voeden. Maar: hoe gaan we het aan de man krijgen? Dat werd onze uitdaging.’</p>
<p>Het werd een documentaire. Eentje die moest beginnen waar veel andere documentaires ophouden. Kulsdom: ‘Ik wilde geen alarmistische film maken zoals er al zoveel zijn over het milieu. Ze eindigen altijd met “het kan zo niet langer, we moeten nú een keuze maken!” in de laatste dertig seconden. Als kijker blijf je achter met een rotgevoel omdat je nu weet dat alles slecht gaat, zonder te weten welke keuzes er überhaupt zijn. Onze film zou beginnen op dat punt: “We moeten een keuze maken. Kijk, deze!”’ </p>
<p>Voor de film togen ze naar New York met hun zeewier. Omdat daar veel plekken zijn, hadden ze ontdekt, waar je bijzonder en goed veganistisch kunt eten, van pizza’s tot bagels tot fastfood. Kulsdom: ‘In Brooklyn en in Manhattan is het veel gangbaarder. Je hebt veganistische eettentjes waar niet eens meer op de ramen staat dat het vega is.’ </p>
<p>De donutshop die ze bezochten, Dun-Well Doughnuts, won in 2012 de ‘beste donuts van New York’-prijs. Ze spraken met de koks en gaven hun het zeewier met de vraag: kun je hier iets mee? De koks maakten er donuts, scones, pizza’s en salades van.</p>
<p>Later tijdens hun reis belandden Kulsdom en Kreischer bij een hamburgertent voor bikers. Er werkten ruige types met bandana’s en tatoeages in de keuken. Op hun menu stond onder meer de ‘Vegan Heart Attack’, een veganistische hamburger. Het duo vertelde over hun plan en liet de bikers het zeewier zien. Het zou de uitkomst en de slotscène worden van hun film: een hamburger maken. Want een hamburger heeft een stoere-mannen-imago. Zo konden ze meteen afrekenen met het vooroordeel dat vegetarisme en veganisme te weinig masculien zouden zijn. Kreischer: ‘Altijd als ik op evenementen stond met veganistische hapjes, zeiden vrouwen: o, leuk!, maar vond hun man het niks.’ </p>
<p>Op hun laatste dag in New York bakten ze samen met de koks van Cinnamon Snail, een ‘vegan foodtruck’, hun eerste zeewierburgers. Die deelden ze uit op straat. Kulsdom: ‘De reacties waren heel goed. Het doel was te laten zien dat veganisme niet alleen voor stoffige krakers is. Dat is gelukt. Iedereen vond het cool.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>De vraag is al te groot</h3>
<p>Afgelopen maart ging hun documentaire <span class="Cursief">The Dutch Weed Burger</span> in première op het Environmental Filmfestival in Washington DC. De respons was overwegend positief, ze ontvingen e-mails van fans, van Alaska tot aan Texas. </p>
<p>Eind deze maand (september is wereldwijd ‘Vegan Month of Food’) wordt de film vertoond op het VegFest in Londen en op Mostra Animal in Brazilië. Ook zijn er aanvragen uit Bratislava en Melbourne. In Nederland werd de film niet meteen opgepikt en zelfs een keer afgewezen voor het Film Food Festival. Ze vonden de documentaire te commercieel, omdat er een product aan hing. Maar dat was dus juist het idee: dat er een ‘oplossing’ in zat.  </p>
<p>Toch groeit ook hier de interesse. Tien-nul voor het veganisme, noemen Kreischer en Kulsdom hun project<span class="Cursief"> </span>zelf. Toen ze weer terug waren in Nederland vroegen mensen die hun verrichtingen hadden gevolgd op Facebook: waar kunnen we die burger van jullie kopen? Maar ze hadden nog helemaal geen burger. Ze hadden alleen een film. Gelukkig werden ze al snel benaderd door Burgerz, een familierestaurant in Scheveningen. Kreischer: ‘Zij maakten funky hamburgers. Ze wilden graag een veganistische hamburger maken, maar hadden geen idee hoe. De meeste vleesvervangers die er nu zijn, smaken nergens naar. We hebben aan chef Daan Kruijt laten zien wat we in New York hadden geleerd. Hij ging in de keuken met mijn wensen aan de slag, andere bindmiddelen en zo, alles moest plantaardig. En we wilden een andere <span class="Cursief">bite </span>en structuur dan je misschien met een bonenburger zou kunnen bereiken.’</p>
<p>Het lukte wonderwel: de Dutch Weedburger was nu officieel een feit. De burger wordt gebakken in hete olie, het is een knapperig rond stuk ‘vlees’, maar dan met een groenbruine kleur. Hij laat een licht zilte, zoute en vettige smaak achter op de tong. De plantaardige saus smaakt romig. Voor de gemiddelde hamburgerliefhebber zal het even doorbijten zijn. ‘Een nieuwe smaakbeleving,’ noemt Kreischer het. </p>
<p>Zestig restaurants in Nederland en een paar in België hebben op dit moment The Dutch Weedburger op hun menukaart staan, Engeland en Zwitserland volgen binnenkort. De vraag is al te groot om het allemaal zelf te kunnen produceren: een bedrijfje in Oosterhout maakt nu de burgers, een bakker in Den Haag bakt de broodjes, een bedrijf aan de Oosterschelde levert het zeewier.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Niet altijd treuren</h3>
<p>Veel geld levert het nog niet op. Kreischer en Kulsom hebben er allebei nog een werkend bestaan naast. Kreischer verdient haar geld met het schrijven van veganistische kookboeken en het geven van workshops en cursussen. Kulsdom werkt als reclamemaker en filmer, onder meer voor de stichting van Anja Meulenbelt, die thuiszorg regelt in de Gazastrook. Een paar keer is hij er geweest. Hij heeft er veel ellende gezien. Jonge mensen die door rondvliegende granaatscherven armen en benen moeten missen. Beelden die hij niet snel zal vergeten. </p>
<p>Maar, zegt hij ook, je kunt niet altijd blijven treuren om de wereld. Ooit had hij daar wel de neiging toe, nu niet meer. ‘Het mooie van deze tijd is dat als je goed je best doet, je best engagement kunt koppelen aan geld verdienen en zorgen dat je familie en jezelf te eten hebben en af en toe aan een meertje in Zweden kunnen zitten. Je hoeft geen asshole te zijn om een bedrijfje te hebben.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Heel veel weerstand</h3>
<p>Kulsdom en Kreischer zijn blij dat er tegenwoordig in alle hoeken van de wetenschap wordt nagedacht over alternatieven voor de vleesindustrie. Maar ze zien ook dat er nog een lange weg te gaan is. Kreischer: ‘Ik sprak toevallig gisteren iemand die ook bezig was met het kweken van zeewier. Ik vroeg waarvoor. Hij zei dat tachtig procent waarschijnlijk gebruikt zal worden voor het voeden van kweekvissen. Daar zakte mijn broek van af. Je gaat gewoon weer een keten voeden, met het excuus dat dat toegankelijker is, makkelijker. “We kunnen de stap om zeewier voor menselijke consumptie te gebruiken nog niet aan,” zei hij. Zo gaat er nooit iets veranderen! Waarom zetten we niet massaal in op iets anders? Zeewier is een soort groen goud, het heeft alle eiwitten, we kunnen het direct eten. Mensen hebben gewoon de ballen niet.’ </p>
<p>Kulsdom: ‘Het lijkt soms alsof niemand meer grote doelen durft te stellen. Waarom zegt niemand “over twintig jaar wil ik wereldvrede”? Dat is toch wat we allemaal willen? Het is niet haalbaar, zeggen mensen dan. Maar als we het niet eens meer als gedachte durven toelaten, als we het niet meer durven uitspreken, hoe kan het dan ooit realiteit worden?’</p>
<p>Kreischer: ‘Twaalf jaar geleden waren er nog heel veel mensen die het veganisme klinkklare onzin vonden. Nu zijn er steeds meer mensen wel willen meedoen. Wat nou als we zeggen: alles wat je kent, alles waar je van houdt, kan plantaardig gemaakt worden zonder dat je het idee hebt dat je iets verliest? Zeggen mensen dan: maar ik vind het écht héél leuk om een dood dier te eten? Of zeggen ze: oké, als de prijs niet anders is, en de smaak niet minder en we sparen het milieu ermee, dan wil ik best overstappen?’</p>
<p>Zo ver zijn we nog niet, dat weet ze ook wel. Een weedburger is duurder dan een vlees-hamburger. Een bakje walnoten is vier euro in de supermarkt, een bakje met spekblokjes kost tachtig cent. Kreischer: ‘Dat is krom. Ik zou willen dat het verandert. Als de overheid de belastingvoordelen in de vlees- en melkindustrie zou stoppen, krijg je een heel ander verhaal. Dan zijn al die dierlijke producten ineens niet meer te betalen.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Overigens is het geldaspect maar betrekkelijk, zegt ze. ‘Ik verdien geen drol. Maar het lukt me om elke dag biologisch en plantaardig en lekker te eten. Ik koop groenten in het seizoen bij de biowinkel, die zijn op dat moment goedkoper dan groenten van Albert Heijn. Peulvruchten kosten bijna niks. Er is heel veel weerstand, van een grote groep. Het kan niet! Het is moeilijk! Het kost te veel tijd! Het kost te veel geld! Maar het is ook: slimmer gaan denken, anders denken. Het durven.’</p>
<p>Kreischer en Kulsdom hebben hun doel bereikt als ze mensen kunnen bewegen om vaker vleesloos te eten. Als ze chefs kunnen inspireren anders te gaan koken. Zoals de Franse Michelinsterren-kok Alain Ducasse, die in Parijs onlangs een restaurant opende met alleen vleesloze en biologische gerechten op de kaart. ‘Aangepast aan de tijd,’ noemt Kulsdom dat. Nu hier nog. </p>
</p></div>


De wereld redden met een hamburger van zeewier

<div class="wpg-element bladwijzer">
<h3>Karl Ove Knausgård: zelden blij</h3>
<p>&#8216;Hij was de droevigste man die ik ooit had gezien,&#8217; zegt een vriend van Knausgård over hun eerste ontmoeting. In &#8216;Boeken op reis&#8217; interviewt Wim Brands Knausgård in diens tuin. Die vertelt waarom hij zelden blij is, nooit gelukkig en waarom hij na het voltooien van de reeks &#8216;Mijn strijd&#8217; geen fictie meer zal schrijven.</p>
<p><iframe width="640" height="360" src="https://js.vpro.nl/embed/player/?id=VPWON_1196914&#038;profile=vpro&#038;sharing=1" frameborder="0" scrolling="no" allowfullscreen webkitallowfullscreen></iframe></p>
</p></div>
<figure id="post-17985 media-17985" class="align-right"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/08/ea2bdf3d-3303-4ac2-9a23-be240e7f3cf1_120730_r22408_g2048-320springsteen.jpg" alt="Bruce Springsteen Foto: Julian Broad"><figcaption>Bruce Springsteen Foto: Julian Broad</figcaption></figure>
<div class="wpg-element bladwijzer">
<h3>Springsteens zelfhaat</h3>
<p>Grondige zelfhaat is ook de sleutel tot Bruce Springsteens werkdrift en succes. <a href="https://www.newyorker.com/magazine/2012/07/30/we-are-alive">Voor The New Yorker ging David Remnick met hem op tournee.</a> The Boss vertelt hoe hij nooit in actie was gekomen als hij niet iemand anders had willen worden: &#8216;If you are extremely pleased with yourself, nobody would be fucking doing it!&#8217;</p>
</p></div>


Video: ‘De droevigste man die ik ooit had gezien’

<div class="wpg-element bladwijzer">
<h3>Lichtgevend ijs</h3>
<p>Eind vorig jaar kwam het ijsbedrijf Lick Me I&#8217;m Delicious in het nieuws met een heus lichtgevend ijsje, gemaakt door de Amerikaanse biotechnicus Bruce Bryan. Die had er bioluminescente eiwitten van kwallen die van nature oplichten in het donker, voor gebruikt. Echt roomijs, niet schadelijk voor de gezondheid, wel 171 euro per bolletje.</p>
<p><iframe width="640" height="360" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/2OogNQMXHYM" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></p>
</p></div>
<div class="wpg-element bladwijzer">
<h3>Bioprinters maken</h3>
<p>Dichter bij huis, bij de Waag in Amsterdam, worden ook dingen gemaakt. Bijvoorbeeld tijdens een reeks van tien &#8216;DIYbio-workshops&#8217; onder leiding van Pieter van Boheemen. Op een van de filmpjes die ervan gemaakt zijn, zie je hoe ze zelf een bioprinter maken die organen of bacteriën &#8216;kopieert&#8217;.</p>
<p><iframe width="640" height="360" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/FHHCtc89Epw" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></p>
</p></div>


Video: Print je eigen organen!

<div class="lead">Ze heten Fatima of Arifa, dragen een hoofddoek, hebben twee moeders. Mama zaagt en papa doet de was in het andere kinderboek. &#8216;Oma is ook niet meer per se een oude vrouw met een knotje die breit.&#8217;</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p> ‘Schipper mag ik overvaren, ja of nee?’ Een moeder met een klein jongetje in een buggy loopt langs. Ze zingt. Het is een Marokkaanse vrouw met een hoofddoek. Een klein voorbeeld van geslaagde integratie, toevallig illustratief voor de winkel waarlangs ze loopt. Spinzi is een boekwinkeltje in de Van der Pekstraat, een volksbuurt in Amsterdam-Noord, met ‘eigenwijze kinderboeken’. Spinzi is gespecialiseerd in boeken waarin prinsessen stoer zijn of papa wel eens afwast, waarin de kindertjes niet per se blank zijn en ouders niet per se een vader en een moeder. </p>
<p>Eigenlijk dus: zoals de wereld is (afhankelijk van waar je woont, dat wel). Geëmancipeerde, multiculturele kinderboeken waarin de maatschappij moderner en vooral representatiever wordt afgebeeld dan volgens het ouderwetse standaardverhaal. De kleine winkel staat er vol mee. Op planken langs de wanden prijken titels als <i>Boeddha’s beestenboek</i>, <i>My First Kafka</i> en <i>Een, twee, drie, vier, hoofddoek van plezier</i>. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Wat voor stereotyperingen je in kinderboeken overbrengt en bevestigt, doet ertoe&#8217;</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Als je een kinderboek zoekt waarin mama werkt of ouders in scheiding liggen, is het er. Boeken waarin Sinterklaas witte of gekleurde Pietjes bij zich heeft in plaats van zwarte. Een kinderboek over de dood. Over homoseksuele liefde, over een meisje dat piraat wil worden. Is dat nodig? Ja, zeggen ze bij Spinzi. Een groot deel van de boeken die wij voorlezen aan onze kinderen en kleinkinderen en een groot deel van de boeken waarmee ze leren lezen op school, gaat uit van ouderwetse rolpatronen en gezinsvormen, alle feministische golven ten spijt.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Genderclichés </h3>
<p>De laatste tijd woeden er discussies in de media over seksestereotypering in speelgoedcatalogi en de vraag waarom kinderstofzuigertjes altijd roze zijn. Het idee dat boeken ook invloed uitoefenen op hoe kinderen tegen de wereld aankijken, ontbreekt veelal in deze discussie. Onterecht, volgens Kim Blackburn, eigenaresse van Spinzi. ‘Volgens mij zijn boeken veel belangrijker qua kennisoverdracht dan bijvoorbeeld speelgoed,’ zegt zij. </p>
<p>‘Als je bedenkt dat wij literatuur zien als een luikje naar een wereld groter dan wijzelf, als middel om ons perspectief te verbreden en inlevingsvermogen te vergroten, zouden boeken en prentenboeken bij uitstek een rol kunnen spelen in het uit de weg ruimen van onder andere genderclichés. Wat voor stereotyperingen je in kinderboeken overbrengt en bevestigt, doet ertoe.’ </p>
</p></div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/07/01402821-7d69-40fc-8e0b-d7fecd34ad25_Prinses-Arabella.jpg" width="1163" height="810"alt="&#039;Prinses Arabella gaat naar school&#039;, van Mylo Freeman" border="0" /><em class="credit">&#8216;Prinses Arabella gaat naar school&#8217;, van Mylo Freeman</em></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In onderzoeken over seksestereotypering kom je verschillende verhalen tegen. Jonge kinderen vertonen van nature man- en vrouwstereotype gedrag, blijkt. Aan de andere kant: veel jonge kinderen vallen daarbuiten, door persoonlijke, ‘andere’ voorkeuren of een minder traditionele leefomgeving. ‘Alles maar toeschrijven aan biogenetische factoren, à la Dick Swaab, vind ik determinerend,’ zegt Blackburn.</p>
<p>Laurens Buijs doet aan de Universiteit van Amsterdam onderzoek naar emancipatie en de maatschappelijke rol van homoseksuelen. Ook hij herkent een huidige tendens om zoveel mogelijk op biologische verschillen af te schuiven. ‘Het lijkt een trek van deze tijd om te denken: jongetjes en meisjes zijn nu eenmaal anders,’ zegt Buijs. ‘Ik wil niet ontkennen dat er verschillen bestaan. Maar alles wordt wel heel snel “gegendert”. </p>
<p>Speelgoed, muzieklessen, sporten, films, boeken. Als men het niet in hokjes kan indelen, ontstaat er kortsluiting, blijkbaar. Het feminisme zat hier bovenop, wilde ooit de kinderboeken veranderen en het onderwijs anders inrichten. Maar die beweging heeft een knauw gekregen. Daardoor liggen dit soort projecten ook op hun gat.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>‘Ik heb zelf gestudeerd en daarnaast altijd gewerkt. En dan krijg je een kind, sla je een boek open en bakt mama koekjes&#8217;</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Omgedraaid voorlezen</h3>
<p>Het idee voor de winkel ontstond nadat Blackburn haar bachelorthesis had geschreven, waarvoor ze een reeks AVI-boeken onderzocht. AVI is een leesmethode die op naar schatting 75 procent van de Nederlandse basisscholen wordt gebruikt. In de onderzochte AVI-boeken bleken personages op basis van hun sekse overwegend verschillend gepresenteerd te worden. </p>
<p>Volwassen vrouwen zijn moeder of juf, terwijl mannen diverse beroepen uitoefenen en zelden huishoudelijke taken doen. Het beeld sluit aan bij eerder – veelal Amerikaans – onderzoek naar kinderboeken. Vrouwelijke karakters waren daarin lief, volgzaam en dienstbaar, mannelijke personages doorgaans actief, ‘de leider’ of ‘redder in nood’. </p>
<p>In 2007 verscheen een wetenschappelijke publicatie van hoogleraar economie David Anderson en hoogleraar psychologie Mykol Hamilton. In de tweehonderd populaire kinderboeken die zij onderzochten, komen bijna twee keer zoveel mannelijke als vrouwelijke karakters voor. De vrouwen zijn meestal huisvrouw, terwijl mannen een breed scala aan beroepen hebben. Eerder verscheen <i>The Invisible Father</i> – ook van Anderson en Hamilton – waaruit bleek dat vaders in Amerikaanse kinderboeken overwegend afzijdige figuren zijn. </p>
</p></div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/07/7db3f6fb-0c4f-4dcd-a49d-e1d3c0787b61_PIM-DE-TIJGER_preview.jpg" width="893" height="1200"alt="&#039;Tattoo-Papa&#039;, geschreven door Daniel Nesquens, illustraties door Sergio Mora" border="0" /><em class="credit">&#8216;Tattoo-Papa&#8217;, geschreven door Daniel Nesquens, illustraties door Sergio Mora</em></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Het toekomstbeeld voor meisjes in kinderboeken, ook in Nederland, gaat vaak niet verder dan huisvrouw of basisschooljuf – een andere pedagogische rol. Ik vind dat onhoudbaar,’ zegt Blackburn. ‘Ik heb zelf gestudeerd en daarnaast altijd gewerkt, ik ben het gevolg van een in die zin geslaagde emancipatiegolf uit de jaren zestig. En dan krijg je een kind, sla je een boek open en bakt mama koekjes. Niet dat daar iets mis mee is, maar het klopt niet met mijn eigen leven of wat ik om me heen zie.’ </p>
<p>Nieuw is haar bezwaar niet. Geëmancipeerde moeders lazen in de jaren tachtig <i>Jip en Janneke</i> ‘omgedraaid’ voor. Als Janneke bang was voor spinnen en Jip niet, draaiden ze bij het voorlezen de namen om. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Lesbische prinsesjes</h3>
<p>Naar schatting beschouwt zeven procent van de Nederlandse mannen en zes procent van de Nederlandse vrouwen zichzelf als homoseksueel, volgens cijfers van Rutgers WPF. Dat zijn twee kinderen per klas. Wellicht nog veel belangrijker dan dit cijfer is het gegeven dat kinderen zich niet altijd thuis voelen in de gebruikelijke typeringen van jongetjes die in bomen klimmen of meisjes die met poppen spelen. ‘Het gaat niet alleen om de positie van vrouwen of van homo’s,’ zegt Laurens Buijs.</p>
<p>‘Een man moet bijvoorbeeld altijd “de stoere en dappere” zijn. Dat heeft invloed op hoe jongens in de puberteit betekenis geven aan hun mannelijkheid. Het zou voor jongens wellicht prettig zijn als ze ook wel eens wat minder stoer mogen zijn.’ Ook in Nederland groeien de meeste kinderen op met <i>Nijntje</i>, <i>Jip en Janneke</i>, Disneyfilms en daarna AVI-boekjes op school. De burgermeester, de dokter en de koning zijn daarin altijd mannen, terwijl bijvoorbeeld bijna de helft van alle huisartsen in Nederland op dit moment vrouw is. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>‘Als het aanbod alleen maar Kaatje en Sem met blauwe ogen en blonde haren is, kunnen Marokkaanse ouders zich daarmee minder goed identificeren’</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Philippe Werck, directeur van uitgeverij Clavis, zegt erop te letten bij het uitgeven van kinderboeken. Werck: ‘We hebben <i>Zaza speelt doktertje</i> uitgegeven, over een donker meisje dat graag arts wil worden. Het benadert meer de realiteit dan traditionele verhalen.’ Tegelijkertijd ziet hij ook dat mensen over het algemeen graag vasthouden aan stereotypen. ‘Ja, de beeldvorming loopt achter op de werkelijkheid.’ </p>
<p>In het kinderboekenfonds streven hij en zijn collega’s desondanks naar zoveel mogelijk diversiteit in families. ‘We hebben al twee vaders met een geadopteerd kindje, ingewikkelde samengestelde gezinnen. Een boek over een echtscheiding. Zo kunnen kinderen de kleurrijkheid van de maatschappij leren kennen.’ Het aantal kinderen in Nederland dat opgroeit bij twee biologische ouders, neemt zienderogen af, blijkt uit cijfers. </p>
<p>Werck: ‘Je hoeft zelf geen homo te zijn om een boek over twee lesbische prinsesjes voor te lezen. Ik geloof dat intelligente mensen graag breedheid meegeven aan hun kinderen en bepaalde onderwerpen bespreekbaar willen maken. In die zin is het ook commercieel interessant.’‘Normale’ kinderen uit ‘traditionele’ gezinnen zijn net zo goed gebaat bij een meer diverse presentatie in kinderboeken, vindt ook Kim Blackburn. Zodat de beeldvorming discriminatie en pestgedrag over anders zijn in elk geval niet langer – impliciet – legitimeert. </p>
<p>In Amsterdam was in 2012 al precies de helft van de bevolking van allochtone afkomst, 15,2% westers allochtoon en 34,7% niet-westers volgens cijfers van het CBS. Veel van hen, zeker niet-westerse allochtonen, zullen zich niet in bestaande kinderboeken herkennen. Er bestaan nationale campagnes ter leesbevordering van kinderen, op consultatiebureaus en scholen zie je daarvan posters hangen. </p>
</p></div>
<figure id="post-19707 media-19707" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/07/901f62a8-7da1-4b68-91a8-40830cab39fa_Prinses-Arabella-is-jarig-03_preview.jpg" alt="&#039;Prinses Arabella is jarig&#039;, Myloo Freeman" /><figcaption>&#8216;Prinses Arabella is jarig&#8217;, Myloo Freeman</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Maar, zegt de boekwinkeleigenaresse: ‘Je kunt wel tegen Marokkaanse ouders zeggen dat ze hun kinderen meer moeten voorlezen, maar als het aanbod vervolgens alleen maar Kaatje en Sem met blauwe ogen en blonde haren is, kunnen ze zich daarmee minder goed identificeren.’ Tijdens de Nationale Voorleesdagen kwamen – overwegend Marokkaanse – jongeren uit de buurt bij Spinzi voorlezen. Ze mochten een boek uitzoeken in de winkel. Zonder uitzondering pakten ze <i>Het boek over een doek</i>, over een meisje met een hoofddoekje. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Alleen maar blanke gezinnen</h3>
<p>Spinzi heeft speciale aandacht voor boeken die tot stand komen via Inclusive Works (www.inclusiveworks.eu), een maatschappelijk adviesbureau dat via onderzoeken en projecten minderheden bij elkaar brengt die anders niet snel bij elkaar worden gebracht. Homoseksuelen en allochtonen, of ouderen en allochtonen. </p>
<p>Laura Coello Eertink, de oprichtster van Inclusive Works, zegt: ‘We kregen veel vragen vanuit onze omgeving of we ons met kinderliteratuur konden bezighouden, omdat er bijna alleen maar blanke gezinnen in voorkomen. Voor buitenlandse of gemixte gezinnen kan het best pijnlijk zijn zichzelf nooit in een boek terug te zien. Daarnaast hebben zij net zo goed behoefte aan moderne rolpatronen.’ </p>
<p>Coello gelooft dat emancipatie tegelijkertijd op verschillende gebieden moet plaatsvinden en ging daarom samenwerken met uitgeverij Clavis. Daaruit kwam bijvoorbeeld het prentenboek <i>Prinses Nina</i> voort, waarin prinses Nina verliefd wordt op prinses Melowo uit Ghana. Ook het onlangs gepubliceerde <i>Tellen en rijmen met de familie muis</i> kwam tot stand via deze samenwerking. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Soms ligt het geëngageerde thema er zo dik bovenop dat er van literaire kwaliteit niet veel overblijft</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Zo begint het: ‘Mama is mooi en lief, maar ook heel sterk. Ze zaagt, timmert en boort op haar werk. Papa kookt, strijkt en wast, terwijl hij op de kindjes past.’ Familie Muis is een gemixt gezin, de donkere papa kookt (Surinaamse) kip met bruine bonen. Op dit moment staat via Inclusive Works een internationale prijsvraag open voor een nieuw kinderboek waarin ze behalve een multicultureel gezin graag een wat minder stereotiepe verbeelding van ‘opa en oma’ zouden zien. ‘Want,’ zegt Coello, ‘oma is tegenwoordig ook niet meer per se een oude vrouw met een knotje die breit.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Openheid faciliteren</h3>
<p>Maar zijn de boeken met verantwoorde thema’s of moderne gezinssamenstellingen ook nog góéd? Soms niet. Soms ligt het geëngageerde thema er zo dik bovenop dat er van literaire kwaliteit niet veel overblijft. De eigenaresse van Spinzi koopt het liefst boeken in waarin het meisje met kroeshaar of de twee moeders niet per se het onderwerp zijn. Zoals <i>Filola wil een krokodil, </i>waarin alleen terloops wordt gemeld dat Filola twee moeders heeft. </p>
<p>‘Anders is het weer de uitzondering die de regel bevestigt. Sommige uitgeverijen laten iets vertalen omdat ze alleen maar “een thema” in hun fonds willen, zonder aandacht te besteden aan de kwaliteit van het verhaal of de illustraties. Ik zoek juist boeken uit die het anders doen dan de thematische aanpak. Origineler. Die zijn er echt, steeds meer.’ </p>
<p>Zo’n boek is het prentenboek <i>Koning &#038; Koning</i> (2000), dat in acht vertalingen uitkwam en vooral in de Verenigde Staten voor veel ophef zorgde. De boeken van illustratrice Mylo Freeman over prinses Arabella noemt Blackburn als ander voorbeeld. Of <i>Tattoo papa</i>, een boek over een stoere vader met tatoeages die ook een zachte kant heeft. </p>
</p></div>
<figure id="post-19707 media-19707" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/07/aaeff6b1-1e9d-4bd1-972d-2d0128d2e44b_Filola2_preview-2.jpg" alt="&#039;Filola wil een krokodil&#039;, geschreven door Ingeborg Hornsveld, illustraties: Marjanka Siereveld " /><figcaption>&#8216;Filola wil een krokodil&#8217;, geschreven door Ingeborg Hornsveld, illustraties: Marjanka Siereveld </figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Een boekwinkel beginnen in een tijd waarin de ene na de andere sluit is niet gemakkelijk, en het wordt er niet eenvoudiger op als er ook nog werkzaamheden worden verricht aan de straat. Na anderhalf jaar kiest Blackburn er daarom voor zich te gaan richten op online verkoop (www.spinzi.nl). De eigenwijze kinderboeken worden voortaan aangeboden via een webshop. Blackburn hoopt hiermee op een groter bereik. Want het onderwerp is nog lang niet achterhaald. </p>
<p>‘Natuurlijk kunnen kinderboeken niet alles oplossen. Maar ze kunnen wel openheid faciliteren. Ik ben er een groot voorstander van je kinderen zoveel mogelijk verschillende werelden voor te schotelen. Omdat we alleen daarmee door al die barrières van het “zij” en “wij” kunnen komen. Omdat je dan niet meer als eerste het geslacht ziet van iemand, of zijn kleur, maar een mens.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element bladwijzer">
<h3>Waarom Belgische kinderen wél lezen</h3>
<p>In Nederland geven we kinderen de boeken die het meest gemarket worden. In België krijgen ze de mooiste. Hoe zijn de leesculturen uit elkaar gegroeid? Dit verhaal van Joukje Akveld was een van de meest besproken artikelen van Vrij Nederland in 2013 en vindt u <a href="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waarom-Belgische-kinderen-wel-lezen.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Waarom-Belgische-kinderen-wel-lezen.htm">hier.</a> </p>
</p></div>
<div class="wpg-element bladwijzer">
<h3>Spinzi</h3>
<p>Vindt <a href="https://spinzi.webshopapp.com/" class="normal" title="https://spinzi.webshopapp.com/">hier</a> kinderboeken over lesbische prinsesjes, tattoo-papa&#8217;s en werkende moeders.</p>
</p></div>
