Profiel / Ingrid Betancourt / Ex-vriend en vijand over Ingrid Betancourt

Het was de spectaculaire ontknoping van ‘Operatie Schaakmat’: als rebellen vermomde Colombiaanse Special Forces pikten op 2 juli 2008 een groep FARC-commandanten en hun gijzelaars per helikopter op, zogenaamd om ze naar een ander kamp te brengen. Kort nadat ze waren opgestegen, werden de gijzelnemers overmeesterd.

Politica Ingrid Betancourt, een van de gijzelaars, had toen bijna zeseneenhalf jaar in de jungle doorgebracht. De dag na haar bevrijding vloog zij al naar Frankrijk, waar ze werd ontvangen door president Nicolas Sarkozy, die overigens part noch deel had gehad aan haar bevrijding. Betancourt werd ingehaald als een heldin, iedereen wilde met haar gezien worden.

Vooral in Frankrijk is ‘Ingrid’ uitgegroeid tot een moderne Jeanne d’Arc. Ze werd ereburger in meer dan vijftienhonderd gemeenten, popartiesten brachten haar een ode en uit handen van Sarkozy kreeg ze de Légion d’Honneur. Helemaal in het wit gekleed stond ze naast de socialistische burgemeester van Parijs die voor de gelegenheid de Colombiaanse vlag had omgeslagen. Maar niet alleen in Frankrijk groeide haar status tot grote hoogte. Betancourt bezocht staatshoofden, ging op audiëntie bij de paus en ontving overal prijzen. In sober zwart sprak ze het Europees Parlement toe en haalde ze geëmotioneerd herinneringen op aan haar gevangenschap.

In die eerste periode na haar bevrijding overheerste de euforie, maar inmiddels zijn er barsten ontstaan in haar imago.

Verdraaiingen

Ingrid Betancourt (1961) is een Colombiaanse politica die dankzij haar eerste huwelijk met een Franse diplomaat ook de Franse nationaliteit heeft. Ze is dochter van de conservatieve oud-minister Gabriel Betancourt. Betancourts moeder Yolanda, een voormalige schoonheidskoningin, zat in het parlement voor de Liberale Partij.

In haar jeugd verkeerde Betancourt tussen grootheden. Schilder/beeldhouwer Fernando Botero, schrijver Gabriel García Márquez en dichter Pablo Neruda behoorden tot de vriendenkring van haar ouders. In Parijs studeerde ze aan het gerenommeerde Institut d’Études Politiques, kweekvijver van Frankrijks bestuurlijke elite. Een van haar professoren was Dominique de Villepin, die later als minister van Buitenlandse Zaken een belangrijke rol zou spelen bij herhaalde en vergeefse Franse pogingen haar te bevrijden.

In 1990 besloot Ingrid Betancourt terug te keren naar Colombia om ‘voor mijn land te strijden en te werken’. Onder het banier van de strijd tegen de corruptie slaagde ze erin gekozen te worden voor het parlement, vooral dankzij een effectieve publiciteitscampagne. Ze ging de straat op en deelde condooms uit tegen ‘de ziekte die corruptie heet’. In het parlement keek iedereen de andere kant op als Ingrid eraan kwam: ze had op televisie de namen genoemd van parlementariërs die volgens haar corrupt waren.

Betancourt beschreef haar politieke carrière in haar autobiografie Woede in het hart (2001) dat haar vooral in Europa een enorme aanhang opleverde. Woede in het hart kwam in vijftien talen op de markt. Er was één land waar het boek flopte: Colombia. Lezers waren niet geïnteresseerd, recensenten vonden feitelijke onjuistheden, overdrijvingen en verdraaiingen.

In het boek beschreef Betancourt haar kruistocht in een exotisch, gevaarlijk land, waarvan alle inwoners slecht waren, behalve één: Ingrid Betancourt. Alle parlementariërs waren drugshandelaren, ambtenaren en bestuurders waren corrupt. Op gezwollen toon beweerde ze bijvoorbeeld dat haar hongerstaking in 1996 (uit protest tegen de samenstelling van de parlementaire commissie die president Samper moest berechten voor de narcofinanciering van diens campagne, en waar voornamelijk politieke bondgenoten van Samper in zaten) ‘de bijzondere band tussen de Colombianen en mij bezegelde’.

Betancourt stond uitgebreid stil bij een schandaal over betalingen van het Cali-drugskartel aan Colombiaanse politici. Eerder was bekend geworden dat de verkiezingscampagne van president Ernesto Samper (1994-1998) deels was gefinancierd door de drugsmaffia, die ook tientallen parlementariërs op hun loonlijst had staan.

In het parlement had Betancourt indrukwekkende toespraken gehouden waarin ze weinig heel liet van de verdediging van de president en zijn trawanten. Daarop ontving ze anonieme doodsbedreigingen.

Volgens Betancourt zat Samper achter die bedreigingen. Hij had immers al eerder getuigen laten vermoorden die te veel wisten. Maar met harde bewijzen kwam ze niet. Samper stapte naar de rechter en kreeg gelijk. Betancourt moest voortaan in elk exemplaar een voor Samper ontlastende verklaring bijvoegen.

Drugsbazen

Het was niet haar enige uitglijder. In het parlement werkte Betancourt die eerste jaren nauw samen met drie andere Kamerleden, onder wie haar toenmalige geliefde Carlos Alonso Lucio. Ze noemden zichzelf ‘de vier musketiers’ en wilden ten strijde te trekken tegen de corruptie. Zo stelden ze een deal van het Colombiaanse leger met een wapenfabrikant aan de kaak, waarbij volgens de musketiers de winnende firma was bevoordeeld boven andere kandidaten. En toen dook er een foto op van Betancourt met een goede vriend, die vertegenwoordiger was van het bedrijf Colt. En dat was nou net de grote concurrent van het bedrijf waarmee het leger in zee wilde gaan. Niet alleen via deze vriend, maar ook via anderen had Betancourt banden met Colt. Om belangenverstrengeling te vermijden, moeten parlemetariërs in een register van de Kamer aangeven met welke bedrijven ze relaties hebben. Betancourt heeft dat nooit gedaan.

Verraad

Na vier jaar in het parlement stelde Betancourt zich in 1998 kandidaat voor de senaat, maar niet meer voor de Liberale Partij. Ze richtte de Partido Verde Oxígeno op, de Partij van de Zuurstof, en sloot zich aan bij Global Greens, de Internationale Groenen. Toch ging het haar niet om ecologie of milieubehoud, de partij richtte zich vooral op Betancourts stokpaardje: corruptiebestrijding.

Haar nieuwe levenspartner, reclameman Juan Carlos Lecompte, bedacht voor de campagne een briljante vondst. Als partijsymbolen lanceerde hij het gasmasker (‘bescherming tegen de corruptie’) en de zuurstoffles (‘voor frisse, zuivere lucht’). Betancourt ging de straat op en veroverde die met haar charme. Hoger opgeleide Colombianen in de hoofdstad Bogotá sloten Ingrid in het hart. Nog nooit kreeg een senaatslid zoveel persoonlijke voorkeurstemmen. Haar partij kreeg twee zetels. Eind jaren negentig bevond Betancourt zich op het toppunt van haar macht. Bij de presidentsverkiezingen steunde ze Andrés Pastrana, de kandidaat voor de Conservatieve Partij. Als tegenprestatie eiste Betancourt een grondige hervorming van het politieke bestel, desnoods door een referendum. In haar boek kon ze niet nalaten zichzelf achteraf te bewieroken: ‘Het is waar dat de mensen applaudisseren voor Pastrana, maar als ze mijn naam horen is het heel anders: ik word toegejuicht als een popster. Het is een gelukzalig delirium van een generatie die moe is van breedsprakige redevoeringen en die onder de indruk is van mijn eerlijkheid, mijn hoop, mijn onschuldigheid.’ Pastrana won de verkiezingen, maar al snel bekoelde de relatie omdat hij geen haast maakte met politieke hervormingen. Betancourt was furieus en drong aan op een referendum. Toen ook dat mislukte, sprak ze openlijk van ‘het verraad van Pastrana’.

Viagra-tabletten

Betancourts politieke loopbaan dreigde uit te lopen op een teleurstelling. Corruptie en cliëntelisme tierden nog steeds welig, maffiabazen behielden hun greep op de politiek. In de senaat kon Betancourt niets voor elkaar krijgen; die zat vol corrupte collega’s en minkukels. Dus stapte ze eruit en stelde zich kandidaat voor de presidentsverkiezingen van 2002.

Ditmaal kwam haar campagne moeizaam op gang. Na de condooms, de gasmaskers en de zuurstofflessen wilde Betancourt zichzelf nu in de kijker spelen met Viagra-tabletten om ‘de politiek weer recht te zetten’. De grap sloeg niet aan.

Intussen begon het binnen haar partij steeds meer te rommelen. Milieu-activisten wilden ook invloed krijgen, maar daarvan was Betancourt niet gediend. ‘Ze zag Oxígeno vooral als springplank voor het presidentschap,’ aldus Eduardo Chávez, voormalig medewerker van de partij. In november 2001 liep de partij leeg tijdens een tumultueus congres. ‘Ingrid, haar man Juan Carlos Lecompte, haar moeder, vriendin en campagneleider Clara Rojas en een paar bureaucraten bleven over,’ aldus Chávez.

In de armen van de FARC

Was het een gevoel van onaantastbaarheid dat Betancourt ertoe bracht zich op 23 februari 2002 in de armen van de FARC te werpen? Op die dag wilde ze naar San Vicente del Caguán in het Amazonegebied. Van 1999 tot 2002 was dit het centrum van de gedemilitariseerde zone waar de regering en de FARC vredesonderhandelingen voerden. Pastrana vloog er per helikopter naartoe om een speech te houden – de presidentskandidaten mochten niet mee.

Betancourt besloot toch te gaan. Over land, al was dat zeer onveilig. Slechts vier anderen waren bereid haar te vergezellen: campagneleider Clara Rojas, partijmedewerkers Adair Lamprea, cameraman Mauricio Mesa en de Franse Marie-Claire-fotograaf Alain Keler. Bij een militaire controlepost kreeg het gezelschap een laatste waarschuwing: de weg was bezaaid met landmijnen en even verderop was een wegblokkade van de guerrilla. Betancourt was resoluut: ‘Doorrijden!’

En inderdaad, even verderop stond dwars over de weg een bus met daarin een bom. Zes rebellen begroetten de onverwachte bezoekers en het onvermijdelijke gebeurde: een van hen herkende Ingrid en zocht contact met zijn commandant. Die gaf opdracht de groep naar een afgelegen plek in de jungle te brengen. Een dag later werden de fotograaf en de partijmedewerkers vrijgelaten, Betancourt en Clara Rojas moesten blijven.

Fotograaf Alain Keler: ‘Ingrid wist dondersgoed dat ze het risico liep ontvoerd te worden, maar ze was ervan overtuigd dat ze binnen een week weer zou worden vrijgelaten. En dan kon ze een boek schrijven dat in Frankrijk een bestseller zou worden.’ Maar Betancourt had zich vergist: ze zou uiteindelijk meer dan zes jaar vastzitten.

De eerste jaren kwamen er nauwelijks berichten uit de jungle, af en toe een videobrief. Pogingen van staatshoofden en schrijvers, popsterren en familieleden haalden weinig uit. De wereld reageerde geschokt toen de FARC eind 2007 een foto vrijgaf met daarop een sterk vermagerde Ingrid.

De eerste die met gedetailleerde verhalen kwam over Betancourts leven in gevangenschap was voormalig senator Luís (‘Lucho’) Eladio Pérez. Hij werd zelf jarenlang door de FARC vastgehouden, waarvan een tijd met Betancourt. In zijn autobiografie Zeven jaren gevangen door de FARC was Lucho vol lof over Betancourt, een vrouw ‘met een excellente opleiding en cultuur, iemand die zeker is van zichzelf, intelligent en aangenaam’.

Andere ontvoerden die later vrijkwamen, verklaarden dat het tweetal lange tijd een verhouding had.

Lucho maakte als eerste melding van ruzies en conflicten tussen Ingrid Betancourt en Clara Rojas, die voor de ontvoering dag en nacht met elkaar optrokken. Clara zou Ingrid niet tot steun zijn geweest toen die in een oude krant las dat haar vader was overleden. Lucho: ‘Zij zei tegen Ingrid dat ze moest ophouden met huilen. Dat greep Ingrid nogal aan.’

In haar eigen boek Cautiva, dat vorige maand verscheen, sloeg Rojas terug. Zo onthulde ze dat Betancourts familie twee maanden lang een levensteken van Rojas voor zich had gehouden om zo te voorkomen dat de media-aandacht van hun familielid zou worden afgeleid. ‘In radio-uitzendingen had de familie het nooit over mij,’ zei Rojas in een interview met de Colombiaanse krant El Tiempo, ‘ondanks de opofferingen die ik had gebracht. Niet haar moeder of zus ging met haar mee naar San Vicente del Caguán, maar ík.’

Roekeloos en onverantwoordelijk

De verhouding tussen Ingrid en Clara verzuurde steeds meer. Toen de FARC aan Rojas een woordenboek Spaans-Frans gaf, pakte Betancourt het af. ‘Ze liet het me niet gebruiken. En ik mocht ook niet naar de Franse lessen die ze gaf aan de overige gevangenen. Ingrid lokte nogal wat botsingen uit. Dat ze niet langer een vriendin van me is, werd me in de jungle al duidelijk.’

In oktober 2003 kregen Betancourt, Rojas en vijf andere gevangenen gezelschap van drie Amerikanen. Marc Gonsalves, Keith Stansell en Tom Howes hadden in opdracht van de Amerikaanse overheid vanuit de lucht cocaplantages in kaart gebracht. Toen ze neerstortten, werden ze opgepakt door de FARC. Ze zaten meer dan vijf jaar vast in de jungle. In hun onlangs verschenen boek Out of Captivity beschrijven ze Betancourt als iemand die zichzelf opwierp als leider in de hiërarchie van de ontvoerden, die gebruikte kleding en schrijfmateriaal van de anderen hamsterde, de badschema’s bepaalde en klaagde over de kleur van haar matras.

De drie Amerikanen zagen Ingrid Betancourt voor het eerst toen ze al een half jaar gewond en verzwakt door de jungle hadden getrokken. Ze verwachtten een warm welkom, maar kwamen bedrogen uit. Op bazige toon vroeg Betancourt aan de FARC-bewakers waarom er binnen de omheining nóg drie mensen kwamen. Na enig heen en weer gepraat met haar vijf Colombiaanse medegevangenen bond ze in en heette de Amerikanen alsnog welkom. ‘De vrouw was sluw,’ schrijft Keith Stansell in Out of Captivity. ‘Binnen een paar minuten zag ik haar veranderen van een pissed off bitch in een welcoming hostess. Ze was slim, een politica. Ze begreep dat het geen zin had om ons openlijk aan te vallen omdat we in het kamp zouden blijven, hoezeer ze ook jammerde.’ Maar achter de rug van de Amerikanen stuurden Betancourt en haar minnaar Lucho briefjes aan de FARC-bewakers waarin ze zonder enige grond beweerden dat de drie Amerikanen van de CIA waren en dus apart moesten worden geplaatst. In een ander briefje beweerde het tweetal dat de Amerikanen ‘microchips in hun bloed hebben’ en daarom overal traceerbaar waren. Stansell: ‘De simpele zielen die ons bewaakten, hadden Ingrid en Lucho zomaar kunnen geloven. We hadden geëxecuteerd kunnen worden omdat Ingrid in het kamp meer ruimte wilde hebben voor zichzelf. Het was roekeloos en onverantwoordelijk.’

Betancourt en Lucho waren er volgens de Amerikanen van overtuigd dat het nieuwe kamp waar ze zaten speciaal door de FARC was gebouwd omdat Ingrid snel zou worden vrijgelaten. Alle belangrijke gevangenen waren hier naartoe gebracht, zodat Ingrid dan later kon verklaren dat ze leefden en het goed maakten. ‘Niet te geloven,’ zei Keith Stansell tegen zijn twee collega’s. ‘Deze frickin’ princess denkt dat de FARC dit kasteel alleen voor haar heeft gebouwd. Hoe arrogant kun je zijn?’

Keizersnee met keukenmes

Een paar maanden na de komst van de Amerikanen ontstond er grote opwinding onder de gijzelaars toen Betancourts voormalige campagneleider Clara Rojas bekendmaakte dat ze zwanger was. Wie was de vader? Zijn naam wilde en wil zij niet noemen. Onder zeer moeilijke omstandigheden beviel Rojas in een ander deel van het kamp van een zoontje, Emmanuel. Ze onderging een keizersnede met een keukenmes die werd uitgevoerd door een FARC-strijder. De operatie verliep moeizaam, Rojas werd maar half verdoofd en leed ondraaglijke pijnen en het jongetje werd zo ruw ter wereld gebracht dat een van zijn armpjes brak.

De FARC pakte Emmanuel van Rojas af en liet hem verzorgen door vrouwelijke FARC-strijders. Rojas brak. Dag in dag uit stond ze aan het prikkeldraad te huilen en te schreeuwen. ‘s Nachts zong ze kinderliedjes voor haar kind dat verderop in een barak lag. Na haar vrijlating vertelde Betancourt in een interview voor de Franse televisie dat Rojas in een vlaag van wanhoop haar baby wilde verdrinken in de rivier, toen ze daar de was deed. Rojas reageerde verbijsterd. ‘Absurd, totaal absurd, ik weet niet waar ze dat vandaan haalde.’

Hand in hand

Marc Gonsalves was de enige van de Amerikanen die Betancourt niet meteen ‘arrogant’ en ‘manipulatief’ vond. Hij ontwikkelde een band met haar terwijl ze samen in de nachtelijke uren naar een transistorradiootje luisterden. Het was Ingrid die Gonsalves troostte toen hij een video van zijn vrouw Shane te zien kreeg en helemaal van streek raakte. Als Ingrid Marc aankeek, voelde hij een steek in zijn buik, alsof hij weer op de middelbare school zat. Ze schreven elkaar brieven over geloof en spirituele kwesties. ‘Maar onze fysieke intimiteiten gingen niet verder dan een vluchtige aanraking van elkaars handen.’

Na een paar weken besloot de FARC de groep opnieuw op te splitsen. Het afscheid viel Marc zwaar.

In april 2007, een half jaar nadat de groepen waren opgesplitst, kwamen de gevangenen weer samen. Ook Ingrid dook weer op, dit keer niet in gezelschap van Lucho (die eerder werd vrijgelaten wegens suikerziekte), maar met legerofficier William Perez als nieuwe beste vriend. Hij was een van de gevangenen die in ruil voor beter eten en betere kleding kleine klusjes opknapte voor de FARC.

Tegenover Gonsalves stelde Betancourt zich koel op. ‘Dit was niet meer de vrouw met wie ik hand in hand in onze hut had gezeten.’ Hij was teleurgesteld: in het vorige kamp had Betancourt nog zo gezegd dat ze zich niet langer afhankelijk wilde maken van anderen. ‘Nu had ze opnieuw haar toevlucht gezocht in iemands armen, in plaats van op zichzelf en haar geloof te vertrouwen. Door het leven in de jungle zag je mensen zoals ze echt waren. En de succesvolle, charismatische en ambitieuze Ingrid bleek te bestaan naast de ongelofelijk onzekere Ingrid met wie ik te doen had,’ schreef hij in Out of Captivity.

Collaboratie

In mei 2008 arriveerden de gevangenen in wat de Amerikanen ‘fat camp’ noemden. Ze kregen te horen dat er ‘buitenlanders’ zouden komen om met ze te praten. De ontvoerden kregen opeens goed te eten, mochten dvd’s bekijken en net zoveel radio luisteren als ze wilden.

De FARC zette de gevangenen bij elkaar in een met prikkeldraad omgeven terrein. Marc Gonsalves en Ingrid Betancourt konden elkaar niet ontlopen, ook al had Gonsalves dat het liefst gewild. Zij zocht aanvankelijk toenadering, maar toen hij daarop niet reageerde, hield ze op ‘subtiel te zijn’.

Ingrid vroeg Marc of hij de brieven wilde teruggeven die ze eerder aan hem had geschreven. Hij was verbaasd. Hoezo? ‘Wat je aan mij hebt gegeven, is van mij.’ Hij vroeg Ingrid het bijzondere dat ze samen hadden gedeeld te respecteren. Maar dat kon ze niet en ze werd bozer en bozer. Zij en haar nieuwe beschermer William Perez trokken zich terug. De stemming in het kamp verhardde, er ontstonden groepjes: de Colombianen tegen de Amerikanen, net als in het begin.

De FARC kwam tussenbeide. Voor de zoveelste keer moesten de Amerikanen hun schamele bezittingen uitspreiden op een zwart plastic zeil. De bewakers confisqueerden herhaaldelijk, volslagen willekeurig en zonder duidelijke aanleiding, radio’s, batterijen, pennen en dergelijke. De Amerikanen waren boos. Waarom moest dit? Orders van kampcommandant Enrique, was het antwoord van FARC-strijder Mario. Ingrid Betancourt kwam naderbij, hoofd gebogen, haar armen gevouwen voor haar borst. Mario zocht door de spullen van Marc Gonsalves, keerde zich naar de politica en vroeg: ‘Zijn dit de documenten die je zoekt?’ Gonsalves was razend. ‘Ik heb de brieven verbrand,’ zei hij en Betancourt droop af.

Zijn kompaan Keith Stansell was verbijsterd: ‘Ze hebben me maandenlang vastgeketend, ze hebben me uitgehongerd, me gedwongen over mijn fysieke grenzen heen te gaan, alle mogelijke mensenrechten zijn door de FARC met voeten getreden. En nu is er iemand die aan onze kant staat en die collaboreert met de vijand. En waarom? Omdat ze wat brieven terug wil hebben.’

Geen respect

Na hun bevrijding vlogen de gijzelaars terug naar Bogotá. In het vliegtuig kwam Betancourt naar de Amerikanen toe en omhelsde Marc Gonsalves. ‘Ik hoop dat we elkaar weer zien,’ zei ze. Hij was meteen vergevingsgezind. ‘Wat is gebeurd, is gebeurd. Ik ben blij dat ik vrij ben. Geen animositeit. Laten we naar huis gaan.’ Keith Stansell was het niet met hem eens. ‘Vergeven? Ja dat kan ik. Doorgaan met leven? Jazeker. Maar respect voor haar? Dat heb ik niet.’

Op 2 juli 2008 stapte Betancourt in Bogotá uit het militaire vliegtuig. Haar echtgenoot Juan Carlos Lecompte stond haar op te wachten. De architect en reclameman hielp Betancourt met de publiciteitscampagne van haar politieke partij Oxígeno en na haar ontvoering zette hij zich jarenlang in voor haar vrijlating, maar het weerzien was koel. Betancourt omhelsde haar moeder, Lecompte stond er een beetje verloren bij. ‘Onze liefde is in de jungle gestorven,’ zei hij later in de Colombiaanse pers. Toen hij de Spaanse vertaling van Out of Captivity las, stond voor hem vast dat een breuk onafwendbaar was.

Betancourt woont nu in Parijs met haar twee kinderen. In de meeste interviews presenteert ze zich als een devoot katholiek. Ze bezocht Lourdes en ze ging op audiëntie bij de paus. Tientallen journalisten hebben geprobeerd haar te interviewen over de kritiek van de Amerikanen en Clara Rojas, ook Vrij Nederland. Betancourt hult zich in stilzwijgen. Volgend jaar verschijnt háár boek over de gijzeling in de jungle. Dat wordt zonder enige twijfel opnieuw een internationale bestseller.

Nico Verbeek schreef eerder een biografie ‘Pablo Escobar’ en een roman, ‘De wrekers van Medellin’. Hij woont en werkt in Colombia.

De val van een jungleprinses