De meeste films deugen niet

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

<div class="lead">
<p class="p1">Twee jaar lang vroegen we honderden wetenschappers oplossingen te geven voor complexe actuele vraagstukken. In deze voorlopig laatste aflevering van de Oplossers zoeken we naar de beste antwoorden. Gegarandeerd interessant gespreksvoer voor feestjes.</p>
</div>
<p class="p_1">Vorige week werd bekend dat het gehackte Gmail-account van minister Henk Kamp minimaal één staatsgeheim bevatte. Promovendus cybersecurity Axel Arnbak schetst een dreigende catastrofe: binnenkort hebben niet 1, maar 7 miljard mensen toegang tot internet. ‘Als ik een arme Afrikaanse boer ben, kan ik straks kiezen: ga ik de hele dag rondsjouwen met mijn koopwaar of gebruik ik een botnet waarmee ik in een kwartiertje de creditcardgegevens van rijke westerlingen kan binnenvegen?’</p>
<p class="p_1"><q class="pull-left">Start een rijksvaccinatieprogramma voor computers</q></p>
<p class="p_1">Cybercrime heeft de toekomst. Zeker omdat giganten als Microsoft, Oracle of Symantec ons hebben overspoeld met ‘slecht beveiligde, archaïsche software’. Er zit dus maar één ding op: ‘We hebben een soort Rijksvaccinatieprogramma voor computers nodig. Want we zijn nu erg kwetsbaar, terwijl technieken voor goede encryptie en beveiliging gewoon bestaan.’</p>
<h5 class="p_1">Bermmonumentjes</h5>
<p>Smartphones, slecht weer en een grote toename van auto’s op de snelwegen, leidden de afgelopen weken weer tot veel ongelukken. Hoogleraar etnologie Peter Jan Margry kwam met een mooie oplossing om het aantal verkeersdoden tegen te gaan. Volgens hem heeft de samenleving al decennialang een eigen <span class="Cursief">grassroots</span>-instrument om weggebruikers te waarschuwen voor de gevaren van onverantwoord rijgedrag: bermmonumentjes. ‘Deze privémonumenten langs de wegen zijn niet alleen uitingen van verdriet en rouw, maar spreken tegelijk andere weggebruikers aan op hun rijgedrag.’</p>
<h5 class="p_1">Legeflessenloterij</h5>
<p class="p_1">We gooien te veel weg. Hoogleraar evolutionaire psychologie Mark van Vugt stelde een oplossing voor om het huishoudafval te verminderen: een legeflessenloterij. ‘Keer in één keer een hoofdprijs uit, in plaats van voor elke fles een klein bedrag. Loterijen hebben een grote aantrekkingskracht. Mensen willen best plastic flessen inzamelen als ze er iets voor terug krijgen. Dat noemen we het reciprociteitsprincipe, dat diep in de menselijke psyche zit verankerd.’</p>
<h5 class="p_1">Pil-loze week</h5>
<p class="p_1">De vraag hoe Nederland zo snel mogelijk meer vrouwen in topfuncties krijgt, is onverminderd urgent, zoals ook blijkt uit de mislukte zoektocht van de PvdA naar een vrouwelijke lijsttrekker. In 2014 vond het kabinet dat binnen twee jaar tijd minstens 30 procent van de topfuncties in het bedrijfsleven door vrouwen moest worden bezet. Inmiddels is de streeftermijn met vier jaar verlengd.</p>
<p class="p_1">Econoom Thomas Buser deed met collega’s een gedragsexperiment, waaruit bleek dat de competitiedrang van vrouwen gerelateerd is aan de menstruatiecyclus. Vrouwen die de anticonceptiepil slikken, blijken twee keer zo competitief ingesteld in hun pil-loze week. ‘Als het progesteronniveau hoog is, daalt de competitiedrang.’</p>
<p class="p_1"><q class="pull-left">Check je progrestoronlevel bij sollicitaties</q></p>
<p class="p_1">Tip voor vrouwen die solliciteren op topfuncties: hou rekening met je progesteronniveau bij het inplannen van je sollicitatiegesprek.</p>
<h5 class="p_1">Open klasdeuren</h5>
<p class="p_1">De kwaliteit van het onderwijs moet omhoog om schooluitval te voorkomen. Op basis van haar promotieonderzoek concludeerde onderwijskundige Lisa Gaikhorst dat scholen beter hun best moeten doen om een open cultuur te kweken waarin ervaren docenten intensief samenwerken met beginnende docenten die de nieuwste onderwijsinzichten kennen. Die open cultuur mag ook best letterlijk tot uiting komen, meende Gaikhorst. ‘Zet de deuren van de klaslokalen vaker open.’</p>
<h5 class="p_1">Virtual reality exposure therapy</h5>
<p class="p_1">Sommige Nederlanders, onder wie de samenstellers van deze rubriek, verheugen zich inmiddels meer op het jaarlijkse Sint-ritueel van demonstraties bij de intocht en verhitte Piet-debatten binnen de familie dan op het heerlijk avondje zelf. Om het wederzijdse begrip te vergroten, stelde informaticus Tibor Bosse een variant voor op de ‘virtual reality exposure therapy’. ‘We kunnen een game ontwikkelen waarmee je iemand letterlijk in de schoenen van de ander plaatst. Zo kan je ervaren hoe het is om racistisch bejegend te worden. Dat kan zeer realistisch overkomen. Omgekeerd kunnen anderen ervaren hoe het voelt als een traditie opeens wordt afgepakt.’ Deze vorm van therapie wordt momenteel gebruikt bij patiënten met angststoornissen – met uitstekend resultaat.</p>
<h5 class="p_1">Fluorescerende dieren</h5>
<p class="p_1">Oogschade en afgerukte vingers vragen om een alternatief voor die andere decembertraditie – oudejaarsvuurwerk. Disneyworld organiseert dit jaar een vuurwerkshow met 300 kleurrijke drones. Nog meer <span class="Cursief">ooohs</span> en <span class="Cursief">aaahs</span> verwachten wij van de oplossing van microbioloog Maikel Boot, waarbij dieren worden ingezet die in het donker licht geven. Op basis van genetische modificatie bestaan inmiddels niet alleen fluorescerende vissen, maar ook <span class="Cursief">glow in the dark</span> katten en varkens. ‘Je kan die dieren trainen en een lichtshow laten geven. Misschien een leuke optie voor een dierentuin zoals Artis. Dat is nog nooit eerder gedaan, hoogstwaarschijnlijk vanwege ethische bezwaren.’</p>
<h5 class="p_1">0 of 42?</h5>
<p class="p_1">Is er ook een Beste Oplossing Aller Tijden? We legden de vraag voor aan een aantal van onze vaste oplossers. Neurobioloog Sicco de Knecht geeft ‘het getal nul’ een grote kans. Deze Indiase uitvinding heeft volgens hem voor een ware revolutie gezorgd in de wiskunde en het begrip van de wereld om ons heen. ‘Het nadenken over de waarde nul in verschillende systemen zoals tellen, temperatuur of coördinaten, maakt dat je actief moet stilstaan bij omslagpunten, minima en andere concrete begrenzingen.’</p>
<p class="p_1">Roboticus Arnoud Visser is het niet met hem eens. ‘Het antwoord is natuurlijk 42.’ Veel wetenschappers zullen weten dat hij daarmee verwijst naar ‘het antwoord op de ultieme vraag over Het Leven, Het Universum en Alles’, zoals berekend door supercomputer Deep Thought in de serie <span class="Cursief">The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy</span>. ‘Deze sciencefiction heeft wetenschappers onder meer geïnspireerd tot het ontwikkelen van super-schaakcomputer Deep Blue en andere vormen van kunstmatige intelligentie. Uiteindelijk hopen wetenschappers zo een computer te creëren die intelligenter is dan de mens.’</p>
<p class="kader">


Michiel Hulshof

Frake Schermer

Menno van der Veen

Dit zijn ze: de beste antwoorden uit twee jaar Oplossers

<div class="lead">Door grootstedelijke landbouw en verstedelijking is de oorspronkelijke natuur grotendeels verdwenen. Wat moeten we doen om de biodiversiteit te herstellen?</div>
<p class="p_1">In weinig landen is door menselijk handelen zoveel natuur teloorgegaan als in Nederland, voornamelijk door intensieve landbouw en grootschalige stedenbouw. Het aantal plant- en diersoorten in ons land is gedaald tot ongeveer 15 procent van het oorspronkelijke potentieel. Ter vergelijking: het Europese gemiddelde ligt op 50 procent. Het Planbureau voor de Leefomgeving zag vorige maand ‘voorzichtige tekenen van herstel’ maar nog onvoldoende ‘om de binnen Europa afgesproken doelen te realiseren.’ Wat moeten we doen om de inheemse planten- en diersoorten weer terug te krijgen?</p>
<p class="p_1">Volgens hoogleraar archeologie Vladimir Stissi is Nederland ‘al bijna twee eeuwen een van de weinige landen waar helemaal geen oorspronkelijk natuurlijk landschap meer bestaat.’ In dat licht bezien is het behoud van 15 procent van de oorspronkelijke soorten ‘misschien best wel een goede score.’ Volgens Stissi moeten we onze doelen niet te hoog stellen: ‘De Europese top gaan we nooit halen. Dan moet je de concurrentie aan met landen die nog oerbos hebben, of andere niet of nauwelijks door mensen getransformeerde gebieden. En veel meer ruimte voor natuur. Als je Max Verstappen in een VW Golf laat rijden, kan hij ook geen Formule 1 race winnen.’</p>
<p class="p_1">Gerard Oostermeijer, onderzoeker natuurbehoud vindt dat de overheid een duidelijke keuze moet maken. ‘Grootschalige landbouw gaat ten koste van biodiversiteit omdat de bedrijfsvoering veel te intensief is. Boeren worden weliswaar aangemoedigd om hun land zo te bebouwen dat er ook ruimte is voor natuur, maar dit werkt onvoldoende als ze tegelijkertijd commercieel worden gestimuleerd om tegen steeds lagere prijzen steeds meer te produceren.’</p>
<p class="tekst">De overheid zou daarom een strikte scheiding moeten aanbrengen tussen landbouw en natuur, vindt Oostermeijer. ‘Zo kan de landbouw zich volledig richten op de productie en kunnen we natuur inrichten waar zij voor bedoeld is.’ Voorwaarde is dat de problemen van overbemesting en ontwatering worden weggenomen. ‘Peilverlaging in de landbouw leidt tot verdroging van natuurgebieden. En als we te veel mest op het land gebruiken, komen de meststoffen ook in de natuur terecht met nadelige gevolgen voor het ecosysteem.’</p>
<p class="p_1">Econoom Pieter van Beukering wijst erop dat biodiversiteit de basis vormt van het natuurlijk kapitaal aan grondstoffen in de wereld en daarmee een cruciale bouwsteen is van de economie. Hij pleit ervoor om met behulp van de nieuwste technologieën grond veel efficiënter te gaan gebruiken. De zogeheten ‘precisielandbouw’ stelt boeren in staat om met behulp van sensoren, per vierkante meter precies te bepalen hoeveel water en voedingsstoffen een gewas nodig heeft. ‘We zouden dan met veel minder land, pesticiden en kunstmest toekunnen’. De overheid moet die grond die door die efficiënte bebouwing niet meer nodig is, aanwijzen voor natuurherstel. Beukering: ‘We zijn daar al jaren mee bezig, maar deze transitie kan sneller.’</p>
<p>Politicoloog Robin Pistorius wijst op de ‘voorzichtige trend’ van technologische vernieuwingen in de landbouw die inspelen op maatschappelijke zorgen. ‘Denk aan het ronddeel-ei, de opkomst van biologische producten en de groeiende aandacht voor streekgebonden kwaliteitsproducten.’ Dit is voor Pistorius reden tot ‘gematigd optimisme’. Hij denkt dat boeren de biodiversiteit actief kunnen vergroten door nog meer verdwenen of ‘vergeten’ Hollandse planten- en diersoorten te laten herleven. ‘Wij hebben in Nederland een ontzettend goed systeem om zaden van planten en dieren te bewaren. In Wageningen en Lelystad hebben we genenbanken waar wereldberoemde collecties van plantenzaden en ingevroren sperma worden bewaard.’ Steeds meer toegewijde boeren verbouwen allerlei oorspronkelijke-gewassen of dragen zorg voor het behoud van bijvoorbeeld zeldzame Nederlandse paarden- of eendenrassen. ‘Professionele boeren zouden hier een voorbeeld aan kunnen nemen en zich met behulp van die prachtige collecties meer kunnen gaan richten op verschillende rassen. De markt is er rijp voor.’</p>
<p class="p_1"><q class="pull-left">Als we minder vlees eten, hebben we minder weilanden nodig.</q></p>
<p class="p_1">Hoogleraar milieu-ethiek Marc Davidson zoekt de oplossing in het veranderen van onze eetgewoontes: ‘Vlees moet een veel minder prominente rol krijgen in ons dieet, want vleesproductie legt een enorm beslag op de schaarse ruimte. Als we minder vlees eten, hebben we minder weilanden nodig en minder landbouwgrond om veevoer te verbouwen. Die grond zou natuurgebied kunnen worden of blijven. En bovendien scheelt minder vlees eten veel dierenleed.’ Vanwege de mondiale handel in vlees en veevoer zal die verminderde vleesconsumptie vooral veel effect sorteren voor de mondiale biodiversiteit, niet per se voor de Nederlandse. Davidson vind dat geen nadeel. ‘Ik denk dat we ons beter kunnen inspannen om het Amazonegebied te behouden dan wat in Nederland voor natuur doorgaat.’</p>
<p class="p_1">Hoogleraar ecologie Hans Cornelissen van de Vrije Universiteit, doet allereerst een oproep aan alle stadsbewoners: ‘Trek een paar stoeptegels uit de grond, en plant er een struik in die vogels of bijen aantrekt. Dat is leuk en goed voor de biodiversiteit.’ Daarnaast verwijst hij naar collega-onderzoekers die zich bezighouden met verzilte grond. ‘Door het onttrekken van zoetwater uit de bodem, zakt Nederland langzaam naar beneden. Tegelijkertijd stijgt de zeespiegel door klimaatverandering. Samen zorgen die twee processen voor optrekkend zout in de grond. Zoute grond is onbruikbaar voor landbouw. Zodra grond verzilt, moeten er andere stukken grond ontgonnen worden. Zo blijft er steeds minder grond over voor natuur.’</p>
<p class="tekst">De oplossing: landbouwgewassen die het wel goed doen op zoute grond. Zijn collega’s zijn momenteel bezig met het verbouwen van verschillende gewassen op de verzilte grond van Texel. ‘Als het lukt, creëren we ruimte om stukken landbouwgrond om te vormen tot natuurgebieden.’ Cornelisse: ‘Het is wel onvermijdelijk dat typisch Nederlandse gewassen, zoals aardappelen en kool, door het zout een iets andere smaak krijgen. Deze oplossing vereist dus wel dat Nederlanders eraan moeten wennen dat hun stamppot straks net iets anders smaakt. Maar wel lekkerder!’</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst">In de rubriek De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan meer dan 400 wetenschappers van VU en UvA. Zelf een complex maatschappelijk probleem aandragen? Mail naar <a href="mailto:science@tertium.nl" target="_blank">science@tertium.nl</a>.</p>
</div>


Emma Smit

Dit kunnen we doen om de biodiversiteit in Nederland te herstellen

<div class="lead">Steeds meer van onze persoonlijke informatie valt in handen van een paar Amerikaanse internetgiganten zoals Google. Hoe voorkomen we dat web-bedrijven alle macht in handen krijgen?</div>
<p class="p_1">Technologiebedrijven beschikken over steeds meer van onze privégegevens. Onlangs besliste het Europarlement dat internetdiensten toegang krijgen tot onze bankgegevens – mits we daarvoor toestemming geven natuurlijk. De ervaring leert dat we waarschijnlijk massaal, en achteloos, op ‘akkoord’ klikken zodra de iTunes- of Playstore ons daarom vraagt. Hoe kunnen we profiteren van de zegeningen van big data zonder de macht uit handen te geven aan een paar bedrijven?</p>
<h5 class="p_1">&#8216;Iedereen moet recht hebben zijn gegevens te wissen.&#8217;</h5>
<p class="p_1">Misschien kent u het wel: u hebt een keer in een webwinkel naar rode schoenen gezocht, en een half jaar later verschijnen de pumps waar u op klikte nog steeds op uw Facebookpagina. Volgens bedrijfseconoom Han Gerrits horen die persoonlijke advertenties bij het verdienmodel van het bedrijf: adverteerders betalen Facebook in ruil voor <span class="Cursief">customized</span> advertenties. Hoe meer gebruikers, hoe hoger de advertentiewaarde van het bedrijf. ‘Als we van die customized advertenties af willen, zou Facebook een betaalde dienst moeten worden,’ zegt Gerrits. ‘Dan zijn ze niet meer afhankelijk van advertentie-inkomsten.’ Facebook hoeft haar klantgegevens dan niet meer aan anderen te verkopen, maar zelf houdt het bedrijf nog steeds de beschikking over onze gegevens. Dat laatste is volgens Gerrits een probleem: ‘Je online data zijn voor altijd beschikbaar op de servers. Je weet niet wat er in de toekomst mee gebeurt.’ Gerrits pleit voor een individueel recht om privégegevens te mogen verwijderen. ‘Je hebt nu wel de optie om je Facebook-profiel te verwijderen, maar niet om zelf te bepalen wat wel en niet mag worden bewaard. De partijen die de gegevens hebben, zouden die optie moeten aanbieden.’</p>
<h5 class="p_1">&#8216;Splits de grootste internetbedrijven zoals Google op.&#8217;</h5>
<p class="p_1">Ook Sander Klous, hoogleraar big data en ecosystems, noemt het van belang om zelf te bepalen welke informatie je wel en niet met anderen deelt. ‘Er zijn al diensten die je helpen om de toegang tot je gegevens te beperken, zoals de Nederlandse stichting QIY. Zij beheren je online gegevens, en daarbij kan je zelf aangeven wie gebruik mag maken van je gegevens, en voor welke doeleinden.’ Dit zijn relevante, maar kleine initiatieven. Het zet meer zoden aan de dijk als de macht van de grootste internetbedrijven wordt gebroken. Klous stelt voor om bedrijven zoals Google te splitsen. Het wordt dan transparanter hoe informatie tussen verschillende diensten wordt gekoppeld. Zie het zo: je wil ook niet dat de politie en de belastingdienst zomaar al jouw gegevens delen. Het zijn dan ook twee aparte overheidsinstanties, die verantwoording af moeten leggen over welke informatie ze aan elkaar beschikbaar stellen. Zo zou het ook bij Google moeten werken: ‘De gegevens die Gmail, Google Play en de Google zoekmachine over je hebben, hoeven niet per se onderling uitgewisseld te worden. Als zo’n bedrijf is opgesplitst, is die uitwisseling van gegevens veel beter te controleren.’</p>
<h5 class="p_1">&#8216;De boetes voor privacy-schending moeten omhoog.&#8217;</h5>
<p class="p_1">De verantwoordelijkheid voor de inperking van de macht van de grote internetspelers ligt bij Europa, meent hoogleraar informatierecht Nico van Eijk. De Europese privacywetgeving wordt momenteel gemoderniseerd om beter aan te sluiten bij de huidige praktijk van internet en ‘big data’. Het toezicht op naleving is niet toereikend en als er al boetes worden uitgedeeld, zijn ze in veel landen laag: ‘In Frankrijk is door de privacywaakhond dit jaar de maximale boete uitgedeeld voor privacyschending. Dat ging om slechts honderdvijftigduizend euro. In Amerika zijn de boetes voor het schenden van privacy al vele malen hoger.’ Het komt ook voor dat de toezichthouder iets opmerkt dat niet in orde is, maar dat er nog geen bevoegdheid is om op te treden. ‘Dat moet veranderen. Europa moet inzetten op handhaafbare regelgeving en beter toezicht.’</p>
<h5 class="p_1">&#8216;Investeer in een publieke zoekmachine.&#8217;</h5>
<p class="p_1">Naast het toezicht op commerciële spelers, zouden er meer publieke diensten kunnen komen. Informaticus Anne Schuth pleit voor de introductie van publieke zoekmachines, naar analogie van publieke omroepen zoals de NOS of de BBC. Schuth deed onderzoek bij de zoekmachine Bing en het Russische Yandex. ‘Ik ben ervan overtuigd dat het niet hun primaire doel is om onze privacy te schenden. Ze hebben gewoon veel gegevens over ons nodig om de juiste informatie voor ons te kunnen zoeken.’ Dat laatste betekent ook dat zoekmachines steeds beter worden naarmate je vaker dezelfde gebruikt. Dat leidt tot de kartelvorming die de zoekmachinemarkt kenmerkt.</p>
<p class="p_1">Schuth ervaart nog een ander probleem in zijn onderzoek: ‘Als wetenschapper kom je er niet achter hoe de Google zoekmachine precies werkt en waar gebruikers op klikken.’ Met een publieke zoekmachine zouden we wél kunnen controleren hoe de uitkomsten van de zoekopdrachten tot stand komen en welke commerciële belangen daarmee gemoeid zijn. Zelf is Schuth intensief betrokken bij de oplossing van de toekomst, OpenSearch: een publieke zoekmachine die door wetenschappers wordt ontwikkeld. ‘Om succesvol te kunnen zijn, hebben we wel andere partijen nodig die onze algoritmes nodig hebben om hun zoekopdrachten goed uit te kunnen voeren. Wikipedia heeft nu bijvoorbeeld een behoorlijk slechte zoekmachine.’</p>
<h5 class="tekst">&#8216;Besteed in de media meer aandacht aan datamisbruik.&#8217;</h5>
<p class="p_1">Volgens onderzoeker ontwikkelingsstudies Linnet Taylor zijn we als internetgebruikers zo geprogrammeerd dat we ons niet bewust zijn van de gevaren van het delen van informatie. Taylor: ‘Het gebruik van persoonlijke data moet veel vaker geproblematiseerd worden. Er moet meer bekend worden over wat er met je data gebeurt.’ De media spelen hierin de hoofdrol: ‘Als je in de krant kunt lezen wat bedrijven precies met jouw persoonlijke data kunnen doen, wordt het onderdeel van je dagelijks leven en zijn mensen zich meer bewust van de risico’s.’ Let ook goed op: ‘Als je een app downloadt en het is niet duidelijk waarom je je gegevens moet afstaan, doe het dan ook gewoon niet.’</p>
<div class="info-box">
<p class="p_1"><strong><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">De oplossers<br />
</span></strong>In de rubriek De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan meer dan 400 wetenschappers van VU en UvA. Kijk op <a href="http://www.deoplossers.nl" target="_blank">hun site</a> voor een overzicht van de interessantste bijdragen over de vraag van deze week.</p>
</div>


Esther de Roos

Marjolein Swart

Hoe voorkomen we dat web-bedrijven alle macht in handen krijgen?

<div class="lead">Staatssecretaris Jetta Klijnsma wil dat duizenden mensen met een arbeidsbeperking een baan krijgen. Hoe zorgen we dat dit lukt?</div>
<p class="p_1">Staatssecretaris Jetta Klijnsma wil in 2026 maar liefst 125.000 mensen met een arbeidsbeperking aan een baan hebben geholpen. Deze zogenoemde ‘garantiebanen’ zijn bestemd voor mensen die wel kunnen werken maar vanwege een beperking niet in staat zijn het wettelijk minimumloon te verdienen. Het bedrijfsleven moet 100.000 banen realiseren, de overheid de rest. Werkgevers krijgen hiervoor een loonkostensubsidie. Afgelopen maand uitte koepelorganisatie Ieder(in) voor mensen met een beperking of chronische zieke, snoeiharde kritiek op het plan. Het zou uitgaan van <span class="Cursief">wishful thinking</span>. Hoe zorgen we ervoor dat de garantiebanen een gegarandeerd succes worden?</p>
<p class="p_1">Bestuurswetenschapper Duco Bannink pleit voor een soepeler relatie tussen uitkering en werk. ‘Het probleem is dat de vaste banen die staatssecretaris Klijnsma zoekt, niet meer bestaan. Bedrijven denken tegenwoordig niet meer in banen maar in taken die moeten worden uitgevoerd. Daarvoor zoeken ze flexibele mensen die ze maar voor een korte periode aanstellen en die ze in deeltijd een bepaalde taak laten uitvoeren.’ Om daarop in te spelen, moeten overheidsinstanties in de leer bij uitzendbureaus, vindt Bannink: ‘Uitzendbureaus werken flexibel en betalen per week uit. Dat is noodzakelijk voor mensen op het minimumloon die niet lang op hun geld kunnen wachten. Maak het mogelijk dat mensen op maandag betaald werken en dan dinsdag weer een uitkering ontvangen.’<br />
<q class="pull-right">Stel duizenden ICT&#8217;ers aan.</q></p>
<p class="p_1">Bart Bossink, hoogleraar science, business and innovation aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, pleit voor de instelling van een loket dat MKB-bedrijven koppelt aan mensen met een arbeidsbeperking. Bossink: ‘Uiteindelijk gaat het erom dat bedrijven zich bewust zijn van hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Van multinationals zoals Philips en DSM kun je verwachten dat zij dit uit zichzelf doen en beleid maken om die garantiebanen te vullen. Maar MKB-bedrijven vormen verreweg de meerderheid. Zij hebben hierbij hulp nodig.’ Bij dit MKB-participatieloket kunnen ondernemers met vragen terecht. Ook pleit Bossink voor demonstratieprojecten waarin overheden en bedrijven samenwerken. De beste voorbeelden die hieruit voortkomen, moeten leiden tot een betere praktijk en beter beleid. De overheid moet MKB’ers vervolgens ondersteunen om deze ‘best practices’ te implementeren.</p>
<p>Iedereen zou het moeten kunnen zien als een bedrijf rekening houdt met mensen met een arbeidsbeperking, vindt hoogleraar arbeids- en socialezekerheidsrecht Evert Verhulp. Zijn voorstel: ‘Beloon de goede voorbeelden. Hang bij hen bij wijze van spreken een bordje op de deur.’</p>
<p class="tekst">Volgens Verhulp moeten we anders naar arbeid gaan kijken. ‘Bedrijven richten zich vooral op omzet en winst. Aandeelhouders zouden niet alleen naar de winstgevendheid van een bedrijf moeten kijken, maar ook naar wat het doet voor de samenleving.’ De verantwoordelijkheid daarvoor ligt uiteindelijk bij onszelf. Verhulp bezocht met zijn dochter een museum in de VS waar de kaartjes werden gescheurd door een vrouw met reumatische handen. ‘Mijn dochter vond dat zielig, maar die vrouw was waarschijnlijk juist blij dat ze nog kon werken.’ Dat moeten we als samenleving beter beseffen.</p>
<p class="p_1">Wat voor werk moeten de ‘garantiebaners’ eigenlijk gaan doen? Neurowetenschapper Sicco de Knecht pleit ervoor een deel van hen om te scholen tot ICT’er. ‘Veel mensen associëren automatisering en robotisering met verlies van laagbetaalde banen. Maar automatisering biedt ook kansen. In een bedrijf hoor je vaak geklaag over niet-werkend intranet, websites of de airconditioning. Het testen en bijhouden van dit soort systemen hoeft geen hogere wiskunde te zijn. Het kost alleen veel tijd en mankracht.’ De Knecht: ‘Organisaties zouden een stuk beter functioneren als er letterlijk duizenden nieuwe ICT’ers werden aangesteld.’<br />
<q class="pull-right">Maak een soort linkedin voor arbeidsbeperkten.</q></p>
<p>Hoogleraar computational science aan de Universiteit van Amsterdam Peter Sloot benadrukt de meerwaarde van het samenwerken met mensen met een beperking. ‘Mijn onderzoeksgroep heeft hiermee veel ervaring en ik heb het altijd als positief ervaren. Zo lang de wederzijdse verwachtingen maar duidelijk zijn.’ Sloot pleit juist voor <span class="Cursief">wishful thinking</span>: ‘Als we alleen maar praten over de hobbels in de weg, vertrekken we niet eens.’</p>
<p class="p_1">De kwaliteiten van de garantiebaners moeten beter in kaart worden gebracht, meent bedrijfskundige en psychologe Inge Wolsink (UvA)<span class="Cursief">. </span>Zij pleit voor onderzoek naar de verschillende subgroepen die er binnen de grote groep bestaan. ‘Nu worden te veel mensen over één kam geschoren.’ Werkgevers zouden daarna kunnen aangeven bij welke subgroep hun vacature past. Wetenschappers zouden dit onderzoek in samenwerking met praktijkdeskundigen moeten uitvoeren. ‘Een deel van het geld dat Klijnsma wil besteden aan loonkostensubsidies, zou ze beter in onderzoek kunnen stoppen. De ambitie zal namelijk nooit worden gehaald als je de mensen niet meteen op de juiste plek zet.’</p>
<p class="p_1">Informaticus Anne Schuth pleit voor een nieuw type sociaal platform. ‘Je zou moeten onderzoeken hoe HR-personeel in het bedrijfsleven normaliter kandidaten voor vacatures zoekt. Daarop kan je inspelen door een LinkedIn-platform voor arbeidsbeperkten te maken. Zo kunnen bedrijven makkelijk mensen vinden bij het werk dat ze beschikbaar hebben.’ Volgens Schuth is het eigenlijk heel eenvoudig. ‘Als je onvindbaar bent, krijg je ook geen baan aangeboden.’</p>


Zo worden garantiebanen een succes

<div class="lead">Nu de pepernoten weer in de schappen liggen, zien veel mensen op tegen opnieuw een maandenlange discussie over Zwarte Piet. Hoe lossen we het probleem op?</div>
<p class="p_1">Als de Sint op 14 november in Meppel arriveert, ziet hij een verdeeld land. Op scholen in de provincie blijft Zwarte Piet welkom, maar in de vier grote steden wordt hij geweerd. En terwijl kinderzender Nickelodeon gaat voor ongeschminkte Pieten, houden de marskramers van Blokker onverdroten vast aan zwart. Biedt de wetenschap uitkomst?</p>
<p class="p_1">Volgens cultuurhistorica Claire Weeda is het herleiden van Zwarte Piet tot Oud-Germaanse tradities van Wodanverering zinloos. ‘Die oerpiet zal je niet vinden,’ voorspelt ze. Zwarte Piet is een <span class="Cursief">invented tradition</span> die pas sinds de negentiende eeuw bestaat en waarin verschillende elementen samenkomen – van de historische strijd tegen de Moren via Zwarte Klazen tot hofslaven. ‘Bovendien is Piet voortdurend geëvolueerd.’ Weeda noemt Zwarte Piet een voorbeeld van ‘<span class="Cursief">contested memory</span>’: de ene groep zegt dat Piet uit een racistisch gebruik voortkomt, terwijl de andere groep beweert dat het een gezellige kindertraditie is. ‘Je kan niet zeggen dat de ene herinnering klopt en de andere niet.’ Weeda denkt dat Zwarte Piet hoe dan ook verdwijnt. ‘Ik geef hem nog tien jaar.’</p>
<p>De Nederlandse commercie heeft Zwarte Piet eind negentiende eeuw omarmd, zegt kunsthistoricus Elmer Kolfin. ‘Zij maakten hem tot reclamefiguur, een logo voor op pakpapier. Hij is grafisch heel dankbaar met zijn zwarte kleur en karikaturaal uiterlijk van grote lippen, platte neus en krullenpruik.’ De commercie heeft nog altijd een belangrijke rol. ‘Hun beleid bepaalt mede de toekomst van Piet.’ Volgens Kolfin biedt het bekende Sinterklaasverhaal waarin Piet roetvegen heeft van de rit door de schoorsteen, het meeste houvast.</p>
<p class="p_1">Peter Jan Margry, hoogleraar Europese etnologie: ‘Ook als er historisch geen reden is tot afschaffing, past Piet niet meer in de samenleving. Hij is een probleem geworden.’ De overheid hoeft niets te doen: ‘De oplossing is langzame transformatie. De samenleving zoekt zelf een oplossing. Ik heb zelden een actie gezien die meteen zoveel effect had.’ De sleutel in handen van de scholen: ‘Als zij hun pietenbeleid aanpassen, verandert de jeugdherinnering aan Piet vanzelf.’</p>
<p class="p_1">Hoogleraar bestuurskunde Gjalt de Graaf ziet de Pietendiscussie als een ‘<span class="Cursief">dialogue of the deaf</span>’, waarbij tegenstanders gevangen zitten in hun eigen narratief. In het eerste dominante narratief vrezen voorstanders van het Sintfeest dat hun heerlijk avondje wordt afgepakt, volgens het tweede narratief zijn alle Zwarte Piet-verdedigers racisten. Ofwel: de ene groep is vóór Sinterklaas, de andere tegen Zwarte Piet. De Graaf: ‘Een commissie die over het uiterlijk van Piet nadenkt, heeft geen zin. Eerst moeten mensen zich bewust worden van het narratief waarin ze gevangen zitten.’ Collega-bestuurskundigen Jeroen Rodenberg en Pieter Wagenaar onderscheiden een derde narratief, waarin Sinterklaas vooral gezien wordt als een kinderfeest. ‘Dat wordt gebruikt om bezwaren van tegenstanders te bagatelliseren: het gaat per slot van rekening om een kinderfeestje. Wie zou al die kinderen verdriet willen doen door Zwarte Piet af te schaffen?’ Volgens hen kan dit zo worden aangepast dat het een oplossing biedt. ‘Als Sinterklaas vooral een feest is voor kinderen, ligt het voor de hand Piet zo vorm te geven dat zijn uiterlijk geen enkel kind kwetst.’</p>
<p class="p_1">Volgens hoogleraar diversiteit en integratie Halleh Ghorashi vormt de Pietendiscussie een strijd om het Nederlanderschap tussen ‘de gevestigden’ en ‘de buitenstaanders’. ‘Wanneer de gevestigde meerderheid geen verandering toelaat, is er sprake van uitsluiting.’ De oplossing komt volgens Ghorashi alleen tot stand als we erkennen dat ‘diverse groepen het Nederlandse burgerschap delen, en dat die groepen zich verschillend verhouden tot de Nederlandse geschiedenis. Het is daarom nodig ons te verdiepen en verplaatsen in elkaars gevoeligheden ten opzichte van de geschiedenis.’</p>
<p class="p_1">Om dat te bereiken stelt informaticus Tibor Bosse een variant op de ‘virtual reality exposure therapy’ voor: ‘Een <span class="Cursief">game</span> waarmee je iemand letterlijk in de schoenen van de ander plaatst. Zo kan je ervaren hoe het is om racistisch bejegend te worden. Dat kan zeer realistisch zijn. Omgekeerd kunnen anderen ervaren hoe het voelt als een traditie wordt afgepakt.’ Deze therapievorm wordt gebruikt bij patiënten met angststoornissen – met uitstekend resultaat.</p>
<p>Nico van Straalen, hoogleraar ecologie en evolutie, ziet in de Pietendiscussie een typisch voorbeeld van ‘culturele evolutie’, een fenomeen waarbij groepen elkaars gedrag imiteren en daaraan hun identiteit ontlenen. ‘Je ziet het ook bij hooligans. Brave huisvaders trekken een T-shirt aan en nemen ineens de codes van de groep over.’ Culturele evolutie is hardnekkig, zelfs als het gedrag evident schadelijk is. Van Straalen noemt het voorbeeld van het Fore-volk in Nieuw Guinea dat de gewoonte had hersenen van overledenen op te eten. Hierdoor liepen ze de hersenziekte Kuru op. ‘Desondanks viel de traditie nauwelijks uit te bannen.’ Van Straalen ziet twee oplossingen. De eerste is het scheiden van de groepen ‘zoals we bij de harde kernen van Ajax en Feyenoord doen’. De andere is een lange-termijnoplossing: migratie tussen de twee groepen. ‘Om het gechargeerd te zeggen: meer gemengde huwelijken lossen het probleem uiteindelijk ook op.’</p>
<p class="p_1"><span class="Cursief">V</span><span class="Cursief">irtual reality</span>-specialist Robert Belleman heeft een iets snellere oplossing waarmee hij de Sinterklaasoptocht met <span class="Cursief">augmented reality</span> in één klap de eenentwintigste eeuw in trekt. ‘We plakken elke Piet in de optocht een QR-code op het voorhoofd. Door de Pieten-app te starten, kun je Piet door je telefoon bekijken in de kleur die jij wilt.’ Bijkomend voordeel: Piet hoeft zich niet meer te schminken, en ook Sinterklaas kan een ander kleurtje krijgen.</p>
<div class="info-box">
<p><strong><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">De oplossers</span></strong><br />
In de rubriek De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan meer dan 400 wetenschappers van VU en UvA. Kijk op <a href="http://www.deoplossers.nl/" target="_blank">www.deoplossers.nl</a> voor een overzicht van de interessantste bijdragen over de vraag van deze week.</p>
</div>


Zo maken we Sinterklaas een feest voor alle Nederlanders

<p><strong><span class="Apple-style-span"><span class="Apple-style-span">‘DREAMPORT’, ‘CARE AVENUE’: de toekomst van de provincie krijgt steeds vaker vorm vanuit fondsen met klinkende namen waarop slechts indirect  democratisch toezicht bestaat. Het gaat om miljoenen euro’s, waarover burgers en hun vertegenwoordigers nauwelijks iets te zeggen hebben.</span></span></strong></p>
<p>Brainport Development NV wil van de regio Eindhoven het ‘high tech centrum van Europa’ maken. De overheidsonderneming brengt bedrijven, overheden en kennisinstellingen samen en omvat ontwikkelingsmaatschappijen, publieke investeringsfondsen en allerhande netwerken. Om precies te zijn verbindt brainport ‘high tech, design, hoogwaardige maakindustrie en ondernemerschap’. Ze doet dat niet op z’n boerenfluitjes, maar vanuit een ‘filosofie, een mentaliteit, een Brabantse manier van doen’. Zo kan de brainport een ‘groeiversneller’ zijn op ‘economisch, maatschappelijk en persoonlijk vlak’. In 2011 ontving Brainport regio Eindhoven, als opvolger van Suwon in Zuid-Korea, de onderscheiding ‘slimste regio van de wereld’ van de ‘intelligent community think tank’.</p>
<p>Die Brainport regio Eindhoven vormt nog maar het begin van de Brabantse ontwikkelstrategie: binnen enkele jaren zal er in heel zuid-oost Nederland op volle toeren een ‘hersenhaven’ (mijn vertaling) draaien. Met het bruisende Eindhoven als kloppend hart, maar vergeet bijvoorbeeld ook de Limburgse regio Venlo niet.<br />
Die grootse ambitie vraagt natuurlijk om belangrijke strategische beslissingen. Daartoe is ‘de commissie’ in het leven geroepen. In de commissie nemen burgemeesters en gedeputeerden plaats, naast enkele vertegenwoordigers van het bedrijfsleven zoals Elies Lemkes-Straver, directeur van de vereniging voor ondernemers in de groene ruimte. Voor het soepel functioneren van ‘de commissie’ is het kastelenoverleg, waar de Commissarissen van de Koning de trotse gastheren zijn, de essentiële smeerolie. Het ministerie van Economische Zaken schuift gezellig aan en zo wordt in kleine kring besloten over de toekomst van de regio, achter de slotgracht van Kasteel Dussen en onlangs zelfs in het Belgische Château Neercanne, waar Eurocommissaris Frans Timmermans warme woorden sprak. Het gaat hierbij om het afstemmen van investeringen van honderden miljoenen euro’s; variërend van acht miljoen euro voor een trainingscentrum voor helikoptermonteurs (het rotary wing centre) tot zo’n 65 miljoen euro voor de Maastricht health campus.</p>
<h4>Leisureboulevard</h4>
<p>Voor wie bang is dat de vergezichten hier ophouden, is er een mooie verrassing: Noord-Brabant ziet zichzelf niet alleen als brainport maar ook als ‘dreamport’.<br />
De dreamport wordt gerealiseerd vanuit de Brabantse Leisureboulevard waarin eveneens overheden, ondernemers en onderwijsinstellingen zijn verenigd. Zo hoopt Brabant tienduizend extra banen te scheppen in de vrijetijdsindustrie en wordt er verdergeborduurd op het succes van pretpark De Efteling en Safaripark Beekse Bergen.<br />
Er is een regionaal ontwikkelingsfonds opgericht dat, aldus het persbericht, ‘achter grote (inter-)nationale partners aan gaat die willen deelnemen of voorzieningen exploiteren’. De dreamportdirectie gaat jagen op hotelketen Hilton en animatiestudio Pixar. De ‘strategische partners’ van de Leisureboulevard zijn onder andere ‘Ericsson Telecommunicatie, KvK Brabant en de gebiedscommissie Wijde Biesbosch.’<br />
De betrokken overheidsvertegenwoordigers van de provincie en de gemeente Tilburg zullen vast het belang van hun inwoners voor ogen houden. Maar aan die inwoners wordt niets gevaagd.</p>
<p>Die inwoners hebben ook niet veel te zeggen over de andere initiatieven van de provincie.</p>
<p>Met het initiatief ‘Logistics Cities’ wil Noord-Brabant de derde logistieke ‘hotspot’ van Nederland creëren. De provincie verwacht een toename van vijftig procent aan goederen die via Brabant hun weg naar Europa afleggen en rekent op maar liefst tienduizend nieuwe banen in de logistiek. En dan is er ook nog de ‘Care Avenue’, waarmee Brabant zich in de zorgsector wil onderscheiden. De Stuurgroep Care verenigt met dat doel bedrijfsleven, overheid en kennissector. Maar hier moet Brabant vooralsnog een pas op de plaats maken: er is nog geen fonds voor de Care Avenue. Nu de precieze ambities nog moeten worden benoemd en het geld nog moet worden gevonden, lijkt het een mooi moment om ook Brabanders bij de zorgambities te betrekken. Dan kunnen zij invloed uitoefenen op de toekomst van de zorgsector in hun provincie. Maar dat is op dit moment niet aan de orde.</p>
<h4>Hondensnacks in krokodillenvorm</h4>
<p>Als de Brabanders de tijd vinden om zich buiten hun dreamports, brainports en logistieke hotspots te begeven, hebben ze behoefte aan een schone en groene omgeving. Op dit moment zijn er in Brabant twee keer zoveel varkens als mensen: dat klimaat is niet bevorderlijk voor creatieve breinen en dromende mensen. Vandaar dat er 240 miljoen in het Groen Ontwikkelfonds Brabant is geïnvesteerd om gronden aan te kopen voor natuurgebied. De land- en tuinbouworganisaties participeren in het fonds en RECRON, de vereniging van Recreatieondernemers Nederland, doet gezellig mee.<br />
Brabanders wordt niets gevraagd als het fonds haar investeringsbeslissingen neemt.<br />
De toekomst van Brabant krijgt, met andere woorden, vorm vanuit fondsen met klinkende namen waarop slechts indirect democratisch toezicht bestaat. Burgers en hun vertegenwoordigers (de gemeenteraden en Provinciale Staten) hebben nauwelijks iets te zeggen over besteding en uitvoering.</p>
<p>De provincie Noord-Brabant is hierin geen uitzondering. Zo kent Groningen een innovatief en duurzaam MKB-fonds. Dit fonds verschafte een subsidie voor de aanschaf van een verpakkingsmachine voor hondensnacks in kekke krokodillen-, tandenborstel- en egelvormen. Volgens de directeur van Paragon Pet Products ontstaat er dankzij de verpakkingsmachine straks flinke werkgelegenheid. Maar zijn hondensnacks waarvan de vormen zo afwijkend zijn dat ze een speciale verpakkingsmachine behoeven, duurzaam? Wat is er precies innovatief aan? En voor wie creëert een automatische verpakkingsmachine werkgelegenheid?</p>
<h4>Praktisch buitenspel</h4>
<p>Gemeenten en provincies kiezen er steeds vaker voor om hun ambities onder te brengen in fondsen die op afstand staan van de gemeenteraden of Provinciale Staten. De zogenoemde triple helix van bedrijfsleven, overheid en kenniscentra keert in deze verschillende varianten steeds terug. Die triple helix mag participeren in ‘regional development boards’, raden van commissarissen of stichtingsbesturen.<br />
Maar de betrokken bewoner die het beleid graag kritisch wil volgen of voorstellen wil doen om de besteding van het geld te verbeteren, kan nergens terecht.<br />
De overheidshuishouding in Nederland krijgt zo het karakter van een fondseneconomie die de verantwoordelijkheid voor de besteding van miljoenen overdraagt aan programma-autoriteiten, controllers, participatiemaatschappijen of onafhankelijke directies.</p>
<p>Wellicht is dat ook een van de redenen waarom de verkiezingen voor gemeenteraden en Provinciale Staten op weinig belangstelling mogen rekenen: de gemeenteraden en Provinciale Staten staan praktisch buitenspel waar het de economische ontwikkeling van hun omgeving betreft.</p>
<p>Zo heeft de gemeente Amsterdam 62 miljoen euro uitgetrokken voor een noodfonds zorg, werk en jeugdzorg. Er moet minimaal 1 miljoen euro per keer worden aangevraagd. Het geld wordt door de ‘controller’ verdeeld en staat onder controle van de wethouder. Omdat het om noodgevallen gaat, hoeft er alleen verantwoording achteraf te worden afgelegd aan de gemeenteraad. Dat zijn dus maximaal 62 uitkeringen van tenminste 1 miljoen euro, die aan het bestaande beleid worden geplakt en waarvan de besteding alleen na afloop kan worden gecontroleerd door raadsleden.<br />
Als de volksvertegenwoordigers een voorstel tot oprichting of deelneming in het fonds hebben goedgekeurd, kunnen ze alleen nog maar hopen dat de onafhankelijke directie zich aan de afgesproken randvoorwaarden houdt.</p>
<h4>U kunt eigenlijk nergens terecht</h4>
<p>Een tekenend voorbeeld van een complexe fondsenstructuur is het fonds Kansen voor West II, de opvolger van Kansen voor West. Dit fonds mag vanaf 2015 190 miljoen gaan verdelen om de Randstad te versterken. Er zal worden ingezet op innovatie in het MKB, stedelijke ontwikkeling en koolstofarme economie.<br />
‘Kansen voor West’ is opgericht door de gemeenten Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht en de provincies Noord-Holland, Utrecht, Zuid-Holland en Flevoland. 190 miljoen euro is veel geld, maar in de vorige periode verdeelde Kansen voor West zelfs ruim 310 miljoen euro uit een Europese regionale subsidie.</p>
<p>De oprichters hechten veel waarde aan een gedeelde machtsuitoefening: de managementautoriteit is ondergebracht in de gemeente Rotterdam, het programmabureau bij de provincie Flevoland. In de stuurgroep zitten de vier provincies en gemeentes. De colleges van B &amp; W van de verschillende steden zijn programma-autoriteit voor de projecten in hun steden. De auditautoriteit valt voor een deel onder het ministerie van Financiën en voor een deel onder het ministerie van Landbouw. In het comité van toezicht, onder voorzitterschap van de minister van Binnenlandse Zaken, zitten vertegenwoordigers van sociale partners, bedrijfsleven, kennisinstellingen, gemeenten, provincies, de Europese commissie en natuur- en landschapsorganisaties.<br />
Stel nu dat u als inwoner van West-Nederland uw democratische rechten wilt gebruiken om invloed uit te oefenen op de besteding van deze gelden: u bespeurt bijvoorbeeld te weinig onderlinge samenhang tussen de programma’s Versterking hart Afrikaanderwijk 2013-2015 en de opschaling van het restwarmtenet in Dordrecht. Dan kunt u eigenlijk nergens terecht. Het fonds vormt geen inzet van verkiezingen, en de besteding van de miljoenen wordt niet kritisch gevolgd door de politici of media.<br />
revolverende fondsen</p>
<p>Waarom zouden geïnteresseerde burgers geen onderdeel kunnen uitmaken van het bestuur van Kansen voor West?</p>
<p>De laatste, hippe, ontwikkeling binnen de fondseneconomie is die van de zogenaamde ‘revolverende fondsen’ (de term is een vertaling van het Engelse ‘revolving fund’).<br />
Deze fondsen stellen zich tot doel om hun kapitaal maatschappelijk of economisch te laten renderen zonder dat de inleg afneemt. De fondsen verschaffen leningen met gunstige rentes die door de aanvragers weer moeten worden terugbetaald. Ze zijn razend populair bij volksvertegenwoordigers die in revolverende fondsen een kans zien om hun potjes subsidiegeld niet binnen een paar jaar te zien opdrogen, maar tot aan het einde der tijden te kunnen inzetten voor mooie doelen als woningbouw, versterking van de regionale concurrentiekracht of energieneutraliteit. Nog mooier wordt het natuurlijk als ook private partijen in zo’n maatschappelijk fonds participeren.<br />
Het laatste lukt niet erg. Volgens de handreiking voor revolverende fondsen van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) houden private partijen er, verrassend genoeg, niet van om hun geld in een fonds te stoppen waarover ze maar beperkte zeggenschap hebben. In de praktijk zijn overheden daarom vaak de enige aandeelhouders van de fondsen. Vanwege Europese staatssteunregels mogen die overheden zich echter niet direct met de besteding van het geld bemoeien. Het beheer van de fondsen wordt daarom op afstand van de overheid geplaatst en vaak ook aanbesteed.</p>
<p>Een overzicht uit 2013 noemt het energiefonds van de provincie Overijssel (250 miljoen euro) dat wordt beheerd door de ASN bank met advies- en ingenieursbedrijf Royal Haskoning DHV en Start Green Venture Capital. Het Amsterdamse energie- en klimaatfonds (45 miljoen) wordt beheerd door het investeringsconsortium e3. Die partijen zullen gewetensvol hun investeringsbeslissingen nemen, maar van enige democratische betrokkenheid is bij hun beslissingen geen sprake.</p>
<p>Ook als het beheer in publieke handen blijft, is de afstand tussen kiezer/volksvertegenwoordiger en investeringsbeslissing groot. Zo worden in Brabant het Innovatiefonds (125 miljoen euro) en het Breedbandfonds (50 miljoen euro) door de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) beheerd. De BOM heeft als aandeelhouders het ministerie van Economische Zaken en de provincie Brabant. Algemeen directeur Jan Pelle en financieel directeur Mike van Meurs zijn aan die aandeelhouders verantwoording schuldig en hebben weinig reden om de Brabantse bevolking bij hun beslissingen te betrekken.</p>
<h4>Duizend banen minder</h4>
<p>Een als succesvol bekend staand voorbeeld van een revolverend fonds is PPM Oost (participatiemaatschappij Oost Nederland), dat is opgericht door het ministerie van Economische Zaken, de provincie Gelderland en de provincie Overijssel om de economie in het Oosten aan te zwengelen. Het fonds financierde medische start-ups, en investeerde daarnaast bijvoorbeeld in modelautobedrijf Replicars, dat als slogan hanteert: ‘your modelcar distributor from the Netherlands.’<br />
PPM Oost is de uitvoeringsorganisatie van de NV Oost, dat dezelfde aandeelhouders kent.</p>
<p>In het jaarverslag 2013 van NV Oost valt te lezen dat het dat jaar met haar investeringen ongeveer duizend banen minder realiseerde dan het zich tot doel had gesteld.<br />
Moet daar niet iemand publieke verantwoording over afleggen?<br />
De prestaties van PPM Oost vallen, met enige moeite, in elk geval te controleren. Maar de meeste fondsen en uitvoeringsorganisaties beperken zich op hun websites tot juichende persberichten die geen of weinig inzicht geven in de wensen en de resultaten van hun beleid. Op de website van het Friese Fûns Skjinne Fryske Energzjy vind je nieuwsberichten als ‘Feestelijke Opening Fries Energiefonds’ of ‘8000 zonnepanelen op Friese daken’. De nieuwsbrief van Brainport Regio Eindhoven bevat opgewekte mededelingen als ‘Vriendschapspenning Eindhoven voor Joop Sistermans, IBIS Power met volle energie vooruit en recordjaar voor VDL Groep.’ Voor richtinggevende discussies of slecht nieuws is in de nieuwsbulletins geen plaats. Dat is vreemd, als je bedenkt dat het om publiek geld gaat waarvan de besteding toch steeds onderdeel van een publiek debat zou moeten zijn. De berichtgeving van die fondsen over hun eigen prestaties zou er dan toch naar moeten streven om dilemma’s inzichtelijk te maken.</p>
<h4>Grote verliezer is de democratie</h4>
<p>Door de toenemende bezuinigingen en de politieke wens om zich minder direct met de samenleving te bemoeien, kiezen overheden er steeds vaker voor om hun ambities vanuit fondsen vorm te geven: subsidiëren is uit, investeren is in. De fondsen hopen met hun private structuren op deelname van andere partijen. In de praktijk valt de financiële participatie van private partijen en de betrokkenheid van kennisinstellingen (de triple helix) vaak behoorlijk tegen. Ze praten en beslissen wel mee over de besteding van het overheidsgeld, maar brengen weinig middelen in. De grote verliezer is de democratie. De fondsdirecties bepalen hun eigen beleid en leggen pas na afloop verantwoording af. De aansprakelijkheid van de directies loopt via de aandeelhouders. Er zitten, met andere woorden, wel heel veel schakels tussen de fondsdirecties enerzijds en de volksvertegenwoordiger en kiezer anderzijds om nog van democratische invloed te kunnen spreken.</p>
<p>De organisatiestructuur van de fondsen is niet alleen complex, ze is voor de geïnteresseerde ook nog eens nauwelijks te achterhalen. Zo kent het Friese Energiefonds een ‘investeringscommissie’ en wordt het beheerd door Stimuleringsfonds Volkshuisvesting, Nationaal Groenfonds en (opnieuw) e3. Wat is hun onderlinge verhouding? Hoe kunnen we hun beslissingen volgen? Wat is er wel en niet openbaar aan hun afwegingen? Hoe leggen ze verantwoording af?</p>
<p>Ruud van Raak, van de managementautoriteit Kansen voor West, stelt in een interview dat hij dankzij cofinanciering geen 310 miljoen euro voor Kansen voor West heeft verdeeld, maar zelfs 770 miljoen euro. Welk bedrag klopt? En bestaat al die cofinanciering echt uit harde euro’s?</p>
<p>Zouden mensen als Imke Carsouw, algemeen directeur Brainport Development, Miriam Dragstra, directeur BOM Capital of Marius Prins van PPM Oost geen regionale bekendheden moeten zijn die direct het gesprek aangaan met de bewoners van de regio?</p>
<h4>Veel transparanter</h4>
<p>Let wel, er valt natuurlijk veel te zeggen voor de instelling van fondsen: ze hebben een duidelijk doel voor ogen en werken vaak met een klein team waardoor ze sneller kunnen handelen dan de ambtelijke diensten. Mijn punt is dan ook niet dat de fondsentrend moet worden gekeerd, maar dat hun bestuursstructuren te veraf staan van volksvertegenwoordigers en kiezers, die bovendien nauwelijks van hun bestaan op de hoogte zijn.</p>
<p>De aankomende jaren mogen we verwachten dat nog meer geld ondergebracht zal worden in fondsen die hun eigen besturen en hun eigen beleid hebben. De klassieke polderorganisaties (vakbonden; natuur- en milieuorganisaties; cultuurfondsen; pensioenfondsen) worden er naar goede Nederlandse traditie nog wel bij betrokken, maar hun achterban slinkt en hun bestuursmodellen zijn zeker niet transparanter dan die van de overheid.</p>
<p>Fondsen zouden dan ook veel transparanter moeten communiceren en democratischer moeten worden ingericht, door burgers in het bestuur te laten deelnemen en – waarom niet? – af en toe referenda uit te schrijven over hun beleidskeuzes.<br />
Het zou ook goed zijn om bij sommige fondsen degenen voor wie het geld is bestemd, zeggenschap te geven over de besteding ervan. Laat bijvoorbeeld ouders die zich zorgen maken om overgewicht meebeslissen over de besteding van de JOGG (jongeren op gezond gewicht)- gelden, of minima over het geld uit een Jeugdcultuurfonds, natuurliefhebbers over groenfondsen, werklozen over participatiefondsen et cetera. Ze hoeven er niet volledig de dienst uit te maken, maar echte invloed in de vorm van stemrecht lijkt redelijk en legt meer gewicht in de schaal dan een stem bij lokale verkiezingen.</p>
<p>Een mooie start voor zo’n experiment zou wellicht het Groningse fonds kunnen zijn dat straks de schade van de gasboringen moet gaan beoordelen. Neem Groningers eens op in het bestuur van dat fonds, laat ze stemmen over principiële afwegingen en geef direct getroffenen van de aardbevingen een eigen stem.<br />
Voor het vertrouwen in de politiek en in de bredere organisatie van de samenleving is in elk geval nodig dat overheden zich het democratisch tekort van de fondseneconomie aantrekken. Dat scheelt straks heel wat schandalen en parlementaire enquêtes.</p>
<p>&nbsp;</p>


De gevaren van de potjeseconomie

<div class="wpg-element paragraph">
<p>Viel dat even vies tegen. Afgelopen week publiceerde het toonaangevende Britse <span class="Cursief">Restaurant Magazine</span> de jaarlijkse lijst van de 100 beste restaurants ter wereld. Slecht nieuws voor ons land. De Librije zakte van 29 naar een schamele 71ste plaats, en was daarmee het enige Nederlandse restaurant op de lijst, ver achter de nieuwe nummer één: het Spaanse El Seller. Dat mediterrane landen er een grootse culinaire cultuur op nahouden, mag bekend zijn. Maar ook Denemarken en Peru streven Nederland inmiddels ver voorbij.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Moleculair gastronoom Maurits de Klepper zegt dat het probleem diep in de vaderlandse volksaard zit: ‘Uit CBS-cijfers blijkt dat Nederlanders maar 13 procent van hun inkomen aan eten uitgeven. We kopen wel een Apple voor 1500 euro, maar 5 euro voor een topbiefstuk vinden we te veel.’ In Nederland beconcurreren supermarkten elkaar dan ook alleen op prijs en bieden restaurants vooral <span class="Cursief">comfort food.</span> ‘In mijn woonplaats Heemskerk heb je vijf restaurants die allemaal carpaccio en saté op de kaart hebben staan.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>En dat terwijl Nederland volgens De Klepper prachtige producten heeft, zoals de Oosterscheldekreeft (‘Top! De beste van Europa!’) of uitgemolken koeien (‘supergoed vlees!’). ‘Maar die worden allemaal naar het buitenland verscheept.’ Zijn oplossing: ‘Nederland moet leren proeven. Kinderen moeten al op de basisschool in een practicum het verschil leren proeven tussen een plofkip en een biologische Barnevelder.’ En we moeten meer aan eten gaan uitgeven. ‘Ik pleit voor minstens 25 procent van ons inkomen. Dan maar een keertje minder op vakantie.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Volgens sociaal wetenschapper Pepijn Olders ligt een deel van het probleem aan de grootschalige industriële landbouw in Nederland. ‘Wij hebben nauwelijks kleine boeren meer over. Dat gaat ten koste van lokale diversiteit en mooie streekproducten. Wij mogen dan veel voedsel exporteren, maar dat gaat vooral om onbewerkte producten. Culinaire kennis zit juist in het bewerken van ingrediënten.’ Met andere woorden: Nederlanders weten wel hoe ze veel melk uit een koe moeten halen, maar niet hoe ze bijzondere kazen of worsten moeten maken.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Pepijn Olders promoveerde op het succes van Franse sterrenrestaurants. ‘Die zijn vaak ingebed in een regionale eetcultuur. Dat geldt ook voor Noord-Spanje.’ In Nederland is die traditie vaak ver te zoeken, maar dat wil niet zeggen Nederland geen toprestaurants zou kunnen hebben. Olders: ‘Een restaurant moet een uitgaansspektakel bieden. Nederlandse koks moeten artistieker en esthetischer koken, waardoor bezoekers niet alleen komen voor het eten, maar juist voor de ervaring.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Marketingexpert Daan Muntinga vindt het in de markt zetten van een toprestaurant uiteindelijk niet veel anders dan het pluggen van een nieuw zeepmerk. ‘Je moet laten zien dat je een waanzinnig product hebt dat uniek is, waarbij een bijzonder verhaal hoort en dat het geld meer dan waard is.’ Hij raadt Nederlandse chefs aan een voorbeeld te nemen aan, jawel, restaurant Noma. ‘Zij organiseren reizen, lezingen en workshops. Zo kan Noma laten zien dat het echt anders is. Dat is gewoon topmarketing.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Volgens hoogleraar voeding en gezondheid Jaap Seidell is de Nederlandse restaurantcultuur de afgelopen decennia enorm verbeterd. ‘Als je in de jaren zeventig fatsoenlijk wilde eten, kon je in de meeste steden alleen bij de lokale Chinees terecht. Inmiddels zijn er veel sterrenrestaurants.’ Dat neemt niet weg dat Nederlanders nog altijd uitermate slecht eten. ‘Slechts 5 procent van de volwassenen en 1 procent van de kinderen eet voldoende groente.’ Seidell pleit voor een experiment. ‘Laat honderd Nederlanders een paar maanden lang alleen traditionele Nederlandse gerechten eten en vergelijk ze met een groep Nederlanders die eet wat ze altijd eten. Ik ben ervan overtuigd dat die eerste groep meetbaar gezonder wordt.’ Op die manier kan de <span class="Cursief">Dutch Cuisine</span> hip worden. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In Scandinavië heeft deze aanpak gewerkt. ‘Niet zo lang geleden hadden de Scandinavische landen helemaal niets op culinair gebied. Daar zijn wetenschappers bij elkaar gaan zitten om te onderzoeken hoe gezond het traditionele Scandinavische dieet van paddenstoelen, eland en gevogelte is. Ze ontdekten dat mensen die traditionele gerechten voorgeschoteld kregen na een tijdje een lagere bloeddruk en een beter lichaamsgewicht hadden dan de controlegroep.’ Deze wetenschappelijke kennis gaf Deense topchefs een <span class="Cursief">unique selling point</span> in handen om lokale gerechten op het menu te zetten. Het leverde onder meer het beroemde restaurant Noma op (‘lekkere elandbiefstuk met cranberry’s’), dat lange tijd het predicaat ‘beste restaurant ter wereld’ mocht dragen (nu op nummer 3 van de lijst). </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Sociaal wetenschapper Christine Moser doet al jarenlang onderzoek naar het delen van culinaire kennis. In een recente studie onderzocht ze het professionele netwerk van sterrenkoks en de manier waarop zij zichzelf verbeteren. Moser maakte daarvoor gebruik van een database met daarin alle internationale driesterrenkoks en de restaurants waar zij in hun carrière hebben gekookt. Conclusie van het onderzoek: hoe beter het netwerk van de chef, hoe meer culinaire prijzen hij wint.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Als Nederland meer toprestaurants wil krijgen,’ zegt Moser, ‘dan moeten de koks stages gaan lopen. Liefst gedurende een langere periode en liefst in het buitenland.’ Ook zij verwijst naar het Deense succesverhaal van Noma. ‘Sterrenkok René Redzepi heeft lang in Spanje stage gelopen bij toprestaurant El Bulli. Daar leerde hij moleculair koken. Dat is kennis die je niet zomaar van het internet plukt.’ Eenmaal terug in Denemarken heeft hij deze techniek kunnen toepassen op lokale Deense ingrediënten (eland, paddestoelen et cetera), et voilà! n</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">De oplossers</span><br /> In de rubriek De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan meer dan 400 wetenschappers van VU en UvA. Kijk ook op www.deoplossers.nl en kom op maandagavond 22 juni naar Pakhuis de Zwijger in Amsterdam voor De Oplossers Live. </p>
</p></div>


DE OPLOSSERS

<div class="wpg-element paragraph">
<p>reconstructie</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Brainport Development NV wil van de regio Eindhoven het ‘high tech centrum van Europa’ maken. De overheidsonderneming brengt bedrijven, overheden en kennisinstellingen samen en omvat ontwikkelingsmaatschappijen, publieke investeringsfondsen en allerhande netwerken. Om precies te zijn verbindt brainport ‘high tech, design, hoogwaardige maakindustrie en ondernemerschap’. Ze doet dat niet op z’n boerenfluitjes, maar vanuit een ‘filosofie, een mentaliteit, een Brabantse manier van doen’. Zo kan de brainport een ‘groeiversneller’ zijn op ‘economisch, maatschappelijk en persoonlijk vlak’. In 2011 ontving Brainport regio Eindhoven, als opvolger van Suwon in Zuid-Korea, de onderscheiding ‘slimste regio van de wereld’ van de ‘intelligent community think tank’<span class="Cursief">.</span> </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Die Brainport regio Eindhoven vormt nog maar het begin van de Brabantse ontwikkelstrategie: binnen enkele jaren zal er in heel zuid-oost Nederland op volle toeren een ‘hersenhaven’ (mijn vertaling) draaien. Met het bruisende Eindhoven als kloppend hart, maar vergeet bijvoorbeeld ook de Limburgse regio Venlo niet. <br />Die grootse ambitie vraagt natuurlijk om belangrijke strategische beslissingen. Daartoe is ‘de commissie’ in het leven geroepen. In de commissie nemen burgemeesters en gedeputeerden plaats, naast enkele vertegenwoordigers van het bedrijfsleven zoals Elies Lemkes-Straver, directeur van de vereniging voor ondernemers in de groene ruimte. Voor het soepel functioneren van ‘de commissie’ is het kastelenoverleg, waar de Commissarissen van de Koning de trotse gastheren zijn, de essentiële smeerolie. Het ministerie van Economische Zaken schuift gezellig aan en zo wordt in kleine kring besloten over de toekomst van de regio, achter de slotgracht van Kasteel Dussen en onlangs zelfs in het Belgische Château Neercanne, waar Eurocommissaris Frans Timmermans warme woorden sprak. Het gaat hierbij om het afstemmen van investeringen van honderden miljoenen euro’s; variërend van acht miljoen euro voor een trainingscentrum voor helikoptermonteurs (het <span class="Cursief">rotary wing centre</span>) tot zo’n 65 miljoen euro voor de Maastricht <span class="Cursief">health</span> campus. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Leisureboulevard<br /></h3>
<p>Voor wie bang is dat de vergezichten hier ophouden, is er een mooie verrassing: Noord-Brabant ziet zichzelf niet alleen als brainport maar ook als ‘dreamport’. <br />De dreamport wordt gerealiseerd vanuit de Brabantse Leisureboulevard waarin eveneens overheden, ondernemers en onderwijsinstellingen zijn verenigd. Zo hoopt Brabant tienduizend extra banen te scheppen in de vrijetijdsindustrie en wordt er verdergeborduurd op het succes van pretpark De Efteling en Safaripark Beekse Bergen. <br />Er is een regionaal ontwikkelingsfonds opgericht dat, aldus het persbericht, ‘achter grote (inter-)nationale partners aan gaat die willen deelnemen of voorzieningen exploiteren’. De dreamportdirectie gaat jagen op hotelketen Hilton en animatiestudio Pixar. De ‘strategische partners’ van de Leisureboulevard zijn onder andere ‘Ericsson Telecommunicatie, KvK Brabant en de gebiedscommissie Wijde Biesbosch.’ <br />De betrokken overheidsvertegenwoordigers van de provincie en de gemeente Tilburg zullen vast het belang van hun inwoners voor ogen houden. Maar aan die inwoners wordt niets gevaagd. <br />Die inwoners hebben ook niet veel te zeggen over de andere initiatieven van de provincie. <br />Met het initiatief ‘Logistics Cities’ wil Noord-Brabant de derde logistieke ‘hotspot’ van Nederland creëren. De provincie verwacht een toename van vijftig procent aan goederen die via Brabant hun weg naar Europa afleggen en rekent op maar liefst tienduizend nieuwe banen in de logistiek. En dan is er ook nog de ‘Care Avenue’, waarmee Brabant zich in de zorgsector wil onderscheiden. De Stuurgroep Care verenigt met dat doel bedrijfsleven, overheid en kennissector. Maar hier moet Brabant vooralsnog een pas op de plaats maken: er is nog geen fonds voor de Care Avenue. Nu de precieze ambities nog moeten worden benoemd en het geld nog moet worden gevonden, lijkt het een mooi moment om ook Brabanders bij de zorgambities te betrekken. Dan kunnen zij invloed uitoefenen op de toekomst van de zorgsector in hun provincie. Maar dat is op dit moment niet aan de orde. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Hondensnacks in krokodillenvorm<br /></h3>
<p>Als de Brabanders de tijd vinden om zich buiten hun dreamports, brainports en logistieke hotspots te begeven, hebben ze behoefte aan een schone en groene omgeving. Op dit moment zijn er in Brabant twee keer zoveel varkens als mensen: dat klimaat is niet bevorderlijk voor creatieve breinen en dromende mensen. Vandaar dat er 240 miljoen in het Groen Ontwikkelfonds Brabant is geïnvesteerd om gronden aan te kopen voor natuurgebied. De land- en tuinbouworganisaties participeren in het fonds en RECRON, de vereniging van Recreatieondernemers Nederland, doet gezellig mee. <br />Brabanders wordt niets gevraagd als het fonds haar investeringsbeslissingen neemt. <br />De toekomst van Brabant krijgt, met andere woorden, vorm vanuit fondsen met klinkende namen waarop slechts indirect democratisch toezicht bestaat. Burgers en hun vertegenwoordigers (de gemeenteraden en Provinciale Staten) hebben nauwelijks iets te zeggen over besteding en uitvoering. <br />De provincie Noord-Brabant is hierin geen uitzondering. Zo kent Groningen een innovatief en duurzaam MKB-fonds. Dit fonds verschafte een subsidie voor de aanschaf van een verpakkingsmachine voor hondensnacks in kekke krokodillen-, tandenborstel- en egelvormen. Volgens de directeur van Paragon Pet Products ontstaat er dankzij de verpakkingsmachine straks flinke werkgelegenheid. Maar zijn hondensnacks waarvan de vormen zo afwijkend zijn dat ze een speciale verpakkingsmachine behoeven, duurzaam? Wat is er precies innovatief aan? En voor wie creëert een automatische verpakkingsmachine werkgelegenheid?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>praktisch buitenspel<br /></h3>
<p>Gemeenten en provincies kiezen er steeds vaker voor om hun ambities onder te brengen in fondsen die op afstand staan van de gemeenteraden of Provinciale Staten. De zogenoemde triple helix van bedrijfsleven, overheid en kenniscentra keert in deze verschillende varianten steeds terug. Die triple helix mag participeren in ‘regional development boards’, raden van commissarissen of stichtingsbesturen. <br />Maar de betrokken bewoner die het beleid graag kritisch wil volgen of voorstellen wil doen om de besteding van het geld te verbeteren, kan nergens terecht. <br />De overheidshuishouding in Nederland krijgt zo het karakter van een fondseneconomie die de verantwoordelijkheid voor de besteding van miljoenen overdraagt aan programma-autoriteiten, controllers, participatiemaatschappijen of onafhankelijke directies. <br />Wellicht is dat ook een van de redenen waarom de verkiezingen voor gemeenteraden en Provinciale Staten op weinig belangstelling mogen rekenen: de gemeenteraden en Provinciale Staten staan praktisch buitenspel waar het de economische ontwikkeling van hun omgeving betreft. <br />Zo heeft de gemeente Amsterdam 62 miljoen euro uitgetrokken voor een noodfonds zorg, werk en jeugdzorg. Er moet minimaal 1 miljoen euro per keer worden aangevraagd. Het geld wordt door de ‘controller’ verdeeld en staat onder controle van de wethouder. Omdat het om noodgevallen gaat, hoeft er alleen verantwoording achteraf te worden afgelegd aan de gemeenteraad. Dat zijn dus maximaal 62 uitkeringen van tenminste 1 miljoen euro, die aan het bestaande beleid worden geplakt en waarvan de besteding alleen na afloop kan worden gecontroleerd door raadsleden. <br />Als de volksvertegenwoordigers een voorstel tot oprichting of deelneming in het fonds hebben goedgekeurd, kunnen ze alleen nog maar hopen dat de onafhankelijke directie zich aan de afgesproken randvoorwaarden houdt. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>u kunt eigenlijk nergens terecht<br /></h3>
<p>Een tekenend voorbeeld van een complexe fondsenstructuur is het fonds Kansen voor West II, de opvolger van Kansen voor West. Dit fonds mag vanaf 2015 190 miljoen gaan verdelen om de Randstad te versterken. Er zal worden ingezet op innovatie in het MKB, stedelijke ontwikkeling en koolstofarme economie. <br />‘Kansen voor West’ is opgericht door de gemeenten Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht en de provincies Noord-Holland, Utrecht, Zuid-Holland en Flevoland. 190 miljoen euro is veel geld, maar in de vorige periode verdeelde Kansen voor West zelfs ruim 310 miljoen euro uit een Europese regionale subsidie. <br />De oprichters hechten veel waarde aan een gedeelde machtsuitoefening: de managementautoriteit is ondergebracht in de gemeente Rotterdam, het programmabureau bij de provincie Flevoland. In de stuurgroep zitten de vier provincies en gemeentes. De colleges van B &#038; W van de verschillende steden zijn programma-autoriteit voor de projecten in hun steden. De auditautoriteit valt voor een deel onder het ministerie van Financiën en voor een deel onder het ministerie van Landbouw. In het comité van toezicht, onder voorzitterschap van de minister van Binnenlandse Zaken, zitten vertegenwoordigers van sociale partners, bedrijfsleven, kennisinstellingen, gemeenten, provincies, de Europese commissie en natuur- en landschapsorganisaties. <br />Stel nu dat u als inwoner van West-Nederland uw democratische rechten wilt gebruiken om invloed uit te oefenen op de besteding van deze gelden: u bespeurt bijvoorbeeld te weinig onderlinge samenhang tussen de programma’s Versterking hart Afrikaanderwijk 2013-2015 en de opschaling van het restwarmtenet in Dordrecht. Dan kunt u eigenlijk nergens terecht. Het fonds vormt geen inzet van verkiezingen, en de besteding van de miljoenen wordt niet kritisch gevolgd door de politici of media. <br />revolverende fondsen<br />Waarom zouden geïnteresseerde burgers geen onderdeel kunnen uitmaken van het bestuur van Kansen voor West? <br />De laatste, hippe, ontwikkeling binnen de fondseneconomie is die van de zogenaamde ‘revolverende fondsen’ (de term is een vertaling van het Engelse ‘revolving fund’).<br />Deze fondsen stellen zich tot doel om hun kapitaal maatschappelijk of economisch te laten renderen zonder dat de inleg afneemt. De fondsen verschaffen leningen met gunstige rentes die door de aanvragers weer moeten worden terugbetaald. Ze zijn razend populair bij volksvertegenwoordigers die in revolverende fondsen een kans zien om hun potjes subsidiegeld niet binnen een paar jaar te zien opdrogen, maar tot aan het einde der tijden te kunnen inzetten voor mooie doelen als woningbouw, versterking van de regionale concurrentiekracht of energieneutraliteit. Nog mooier wordt het natuurlijk als ook private partijen in zo’n maatschappelijk fonds participeren. <br />Het laatste lukt niet erg. Volgens de handreiking voor revolverende fondsen van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) houden private partijen er, verrassend genoeg, niet van om hun geld in een fonds te stoppen waarover ze maar beperkte zeggenschap hebben. In de praktijk zijn overheden daarom vaak de enige aandeelhouders van de fondsen. Vanwege Europese staatssteunregels mogen die overheden zich echter niet direct met de besteding van het geld bemoeien. Het beheer van de fondsen wordt daarom op afstand van de overheid geplaatst en vaak ook aanbesteed.<br />Een overzicht uit 2013 noemt het energiefonds van de provincie Overijssel (250 miljoen euro) dat wordt beheerd door de ASN bank met advies- en ingenieursbedrijf Royal Haskoning DHV en Start Green Venture Capital. Het Amsterdamse energie- en klimaatfonds (45 miljoen) wordt beheerd door het investeringsconsortium e3. Die partijen zullen gewetensvol hun investeringsbeslissingen nemen, maar van enige democratische betrokkenheid is bij hun beslissingen geen sprake. <br />Ook als het beheer in publieke handen blijft, is de afstand tussen kiezer/volksvertegenwoordiger en investeringsbeslissing groot. Zo worden in Brabant het Innovatiefonds (125 miljoen euro) en het Breedbandfonds (50 miljoen euro) door de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) beheerd. De BOM heeft als aandeelhouders het ministerie van Economische Zaken en de provincie Brabant. Algemeen directeur Jan Pelle en financieel directeur Mike van Meurs zijn aan die aandeelhouders verantwoording schuldig en hebben weinig reden om de Brabantse bevolking bij hun beslissingen te betrekken. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>duizend banen minder<br /></h3>
<p>Een als succesvol bekend staand voorbeeld van een revolverend fonds is PPM Oost (participatiemaatschappij Oost Nederland), dat is opgericht door het ministerie van Economische Zaken, de provincie Gelderland en de provincie Overijssel om de economie in het Oosten aan te zwengelen. Het fonds financierde medische <span class="Cursief">start-ups</span>, en investeerde daarnaast bijvoorbeeld in modelautobedrijf Replicars, dat als slogan hanteert: ‘<span class="Cursief">your modelcar distributor from the Netherlands</span>.’ <br />PPM Oost is de uitvoeringsorganisatie van de NV Oost, dat dezelfde aandeelhouders kent. <br />In het jaarverslag 2013 van NV Oost valt te lezen dat het dat jaar met haar investeringen ongeveer duizend banen minder realiseerde dan het zich tot doel had gesteld. <br />Moet daar niet iemand publieke verantwoording over afleggen? <br />De prestaties van PPM Oost vallen, met enige moeite, in elk geval te controleren. Maar de meeste fondsen en uitvoeringsorganisaties beperken zich op hun websites tot juichende persberichten die geen of weinig inzicht geven in de wensen en de resultaten van hun beleid. Op de website van het Friese Fûns Skjinne Fryske Energzjy vind je nieuwsberichten als ‘Feestelijke Opening Fries Energiefonds’ of ‘8000 zonnepanelen op Friese daken’. De nieuwsbrief van Brainport Regio Eindhoven bevat opgewekte mededelingen als ‘Vriendschapspenning Eindhoven voor Joop Sistermans, IBIS Power met volle energie vooruit en recordjaar voor VDL Groep.’ Voor richtinggevende discussies of slecht nieuws is in de nieuwsbulletins geen plaats. Dat is vreemd, als je bedenkt dat het om publiek geld gaat waarvan de besteding toch steeds onderdeel van een publiek debat zou moeten zijn. De berichtgeving van die fondsen over hun eigen prestaties zou er dan toch naar moeten streven om dilemma’s inzichtelijk te maken. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>grote verliezer is de democratie<br /></h3>
<p>Door de toenemende bezuinigingen en de politieke wens om zich minder direct met de samenleving te bemoeien, kiezen overheden er steeds vaker voor om hun ambities vanuit fondsen vorm te geven: subsidiëren is uit, investeren is in. De fondsen hopen met hun private structuren op deelname van andere partijen. In de praktijk valt de financiële participatie van private partijen en de betrokkenheid van kennisinstellingen (de triple helix) vaak behoorlijk tegen. Ze praten en beslissen wel mee over de besteding van het overheidsgeld, maar brengen weinig middelen in. De grote verliezer is de democratie. De fondsdirecties bepalen hun eigen beleid en leggen pas na afloop verantwoording af. De aansprakelijkheid van de directies loopt via de aandeelhouders. Er zitten, met andere woorden, wel heel veel schakels tussen de fondsdirecties enerzijds en de volksvertegenwoordiger en kiezer anderzijds om nog van democratische invloed te kunnen spreken.<br />De organisatiestructuur van de fondsen is niet alleen complex, ze is voor de geïnteresseerde ook nog eens nauwelijks te achterhalen. Zo kent het Friese Energiefonds een ‘investeringscommissie’ en wordt het beheerd door Stimuleringsfonds Volkshuisvesting, Nationaal Groenfonds en (opnieuw) e3. Wat is hun onderlinge verhouding? Hoe kunnen we hun beslissingen volgen? Wat is er wel en niet openbaar aan hun afwegingen? Hoe leggen ze verantwoording af? <br />Ruud van Raak, van de managementautoriteit Kansen voor West, stelt in een interview dat hij dankzij cofinanciering geen 310 miljoen euro voor Kansen voor West heeft verdeeld, maar zelfs 770 miljoen euro. Welk bedrag klopt? En bestaat al die cofinanciering echt uit harde euro’s? <br />Zouden mensen als Imke Carsouw, algemeen directeur Brainport Development, Miriam Dragstra, directeur BOM Capital of Marius Prins van PPM Oost geen regionale bekendheden moeten zijn die direct het gesprek aangaan met de bewoners van de regio?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>veel transparanter<br /></h3>
<p>Let wel, er valt natuurlijk veel te zeggen voor de instelling van fondsen: ze hebben een duidelijk doel voor ogen en werken vaak met een klein team waardoor ze sneller kunnen handelen dan de ambtelijke diensten. Mijn punt is dan ook niet dat de fondsentrend moet worden gekeerd, maar dat hun bestuursstructuren te veraf staan van volksvertegenwoordigers en kiezers, die bovendien nauwelijks van hun bestaan op de hoogte zijn. <br />De aankomende jaren mogen we verwachten dat nog meer geld ondergebracht zal worden in fondsen die hun eigen besturen en hun eigen beleid hebben. De klassieke polderorganisaties (vakbonden; natuur- en milieuorganisaties; cultuurfondsen; pensioenfondsen) worden er naar goede Nederlandse traditie nog wel bij betrokken, maar hun achterban slinkt en hun bestuursmodellen zijn zeker niet transparanter dan die van de overheid. <br />Fondsen zouden dan ook veel transparanter moeten communiceren en democratischer moeten worden ingericht, door burgers in het bestuur te laten deelnemen en – waarom niet? – af en toe referenda uit te schrijven over hun beleidskeuzes. <br />Het zou ook goed zijn om bij sommige fondsen degenen voor wie het geld is bestemd, zeggenschap te geven over de besteding ervan. Laat bijvoorbeeld ouders die zich zorgen maken om overgewicht meebeslissen over de besteding van de JOGG (jongeren op gezond gewicht)-gelden, of minima over het geld uit een Jeugdcultuurfonds, natuurliefhebbers over groenfondsen, werklozen over participatiefondsen et cetera. Ze hoeven er niet volledig de dienst uit te maken, maar echte invloed in de vorm van stemrecht lijkt redelijk en legt meer gewicht in de schaal dan een stem bij lokale verkiezingen.<br />Een mooie start voor zo’n experiment zou wellicht het Groningse fonds kunnen zijn dat straks de schade van de gasboringen moet gaan beoordelen. Neem Groningers eens op in het bestuur van dat fonds, laat ze stemmen over principiële afwegingen en geef direct getroffenen van de aardbevingen een eigen stem. <br />Voor het vertrouwen in de politiek en in de bredere organisatie van de samenleving is in elk geval nodig dat overheden zich het democratisch tekort van de fondseneconomie aantrekken. Dat scheelt straks heel wat schandalen en parlementaire enquêtes. </p>
</p></div>


De Nieuwe Zijderoute

<div class="wpg-element paragraph">
<p>Op 29 mei 2015 wordt de nieuwe voorzitter van de FIFA gekozen. De uitslag lijkt al vast te staan: Sepp Blatter blijft aan de macht. Pogingen van onder meer KNVB-voorzitter Michael van Praag om de 17-jarige alleenheerschappij van Blatter te doorbreken, zijn volgens insiders moedig maar kansloos. Zelfs ondanks onthullingen dat de FIFA-top onder Blatters leiding betrokken is bij omkoping en maffia-achtige praktijken, zit hij nog altijd stevig in het zadel. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Communicatiewetenschapper Pytrik Schafraad wijst erop dat Blatter heeft geïnvesteerd in een trouwe aanhang in Afrika, Azië en Oceanië. ‘Dat zijn veel piepkleine landen die net zoveel stemrecht hebben als de grote voetbalnaties Brazilië, Duitsland of Engeland.’ Blatter haalt ze over door met geld te strooien. ‘Zijn concurrenten komen met plannen om de FIFA te hervormen. Dat is geen aantrekkelijk vooruitzicht voor die landen.’ Schafraad denkt dat hervorming van de FIFA ‘een strijd van de lange adem’ is. ‘Als je Afrika wilt meekrijgen, moet je ergens beginnen. Het makkelijkst gaat dat bij de landen die het dichtst bij het Westen staan, zoals Zuid-Afrika. Als dat land ervan overtuigd raakt dat hervormingen nodig zijn, kun je langzaam een kritische massa creëren.’ <br />Jurist Nik de Boer, die democratisering van de EU onderzoekt, noemt het onwaarschijnlijk dat de FIFA van binnenuit zal hervormen. ‘De nationale voetbalbonden die de voorzitter kiezen, profiteren van het corrupte beleid.’ Hij stelt voor de FIFA te raken waar het echt pijn doet: in de portemonnee. Ongeveer 30 procent van de inkomsten van de voetbalbond bestaat uit marketing- en sponsorgeld. De Boer ziet wel iets in ‘een genadeloze wereldwijde campagne die een link legt tussen de sponsors van de FIFA, het presidentschap van Blatter en corruptie.’ Op die manier kunnen kritische consumenten zorgen dat ‘hun sport’ weer schoon wordt. In Engeland heeft zo’n soort campagne ertoe geleid dat koffieketen Starbucks alsnog belasting ging betalen. De Boer heeft al een aantal slogans bedacht: ‘Corruptie bij de FIFA gesponsord door Adidas’, en ‘Echte voetbalfans drinken geen Coca-Cola’. De jurist: ‘Als de reputatieschade door sponsoring van een WK te groot wordt, zullen sponsors zich terugtrekken, wat de machtsbasis van Blatter ondermijnt.’<br />De bond aanpakken via haar geldschieters, dat is ook het devies van hoogleraar informatierecht Nico van Eijk. Vooral omdat de FIFA zich buiten de gewone rechtsorde heeft geplaatst. ‘Het is een soort zelfstandig koninkrijk waar kennelijk andere regels gelden.’ Van Eijk wijst op een andere belangrijke pijler onder FIFA’s rijkdom: de media. Zonder televisie-uitzendingen kan de FIFA geen sponsors aantrekken. De media kunnen dus grote invloed uitoefenen op het bestuur van de bond door te dreigen met een boycot. Een vrij succesvol voorbeeld hiervan biedt de wielrensport. In 2011 besloten de Duitse publieke omroepen de Tour de France niet langer uit te zenden vanwege alle dopingschandalen. ‘Nederlandse omroepen zouden ook kunnen besluiten geen FIFA-evenementen meer uit te zenden.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Ondanks de zelfstandige positie van de FIFA hebben overheden wel wat pressiemiddelen: ‘Ze kunnen de evenementenvergunningen weigeren voor kwalificatieduels voor het wereldkampioenschap, of besluiten geen politiebeveiliging te verstrekken.’ Van Eijk ziet hier een rol voor politici: ‘Stel Kamervragen: mogen Nederlandse bedrijven en omroepen meewerken aan evenementen die georganiseerd worden door corrupte organisaties? Politieke druk zorgt voor aandacht en indirect tot het weglopen van sponsors.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Ook sportrechtjurist Ben van Rompuy verwacht niet dat enkel het vertrek van Blatter de problemen bij de FIFA oplost: ‘Een bestuurscultuur aanpassen is geen soloproject.’ Volgens hem is zelfregulering uiteindelijk het meest realistisch, maar kan druk van buitenaf wel degelijk helpen. Hij wijst op nieuwe Zwitserse wetgeving die eind vorig jaar is aangenomen naar aanleiding van de FIFA-corruptieschandalen. ‘Leidende functionarissen van de FIFA vallen nu ook binnen de anti-corruptie regels die daarvóór niet van toepassing waren op private organisaties. Het maakt het makkelijker voor de Zwitserse autoriteiten om bankrekeningen te controleren en individuen te vervolgen voor corruptie en witwaspraktijken.’ Het aanpakken van één functionaris is onvoldoende, benadrukt hij. ‘Maar het kan wel een drukmiddel vormen om de bedrijfscultuur te veranderen. Het is een raketinslag op de FIFA-organisatie wanneer een hoge leider zou worden veroordeeld wegens fraude.’ Hij verwacht dat zo’n vervolging in Zwitserland evenwel politiek gevoelig ligt. ‘Om de benodigde politieke goodwill te bereiken, is publieke druk van spelers, supporters en de media belangrijk. Alle kleine beetjes helpen.’<br />Volgens hoogleraar sportsociologie Ramon Spaaij presenteren internationale sportorganisaties zoals de Fifa zich als filantropische organisaties. ‘Maar in feite zijn het commerciële bedrijven met keihard winstbejag. Regeringen van gastlanden zouden ze dus ook als zodanig moeten behandelen. Dat betekent dezelfde ethische en juridische eisen stellen en gewoon belasting laten betalen.’ Hij verwacht weinig van een boycot door tv-kijkers. Spaaij ziet meer in een andere <span class="Cursief">bottom-up</span> beweging, zoals in Brazilië met de massale demonstraties rondom het WK voetbal. ‘Het begon met protesten tegen de sloop van huizen en de vraag waarom er miljarden in stadions werden gepompt terwijl de gezondheidszorg belabberd is. Uiteindelijk is dat uitgemond in een brede en succesvolle sociale beweging.’ In veel landen verdwijnt hierdoor het draagvlak voor dergelijke grote sportevenementen, zegt Spaaij. ‘Men neemt niet meer voetstoots aan dat het voordelen voor het land oplevert. Voorlopig zijn het vooral de FIFA en IOC die er baat bij hebben.’ Dat leidt er nu al toe dat minder democratische landen zoals Qatar overblijven. ‘Uiteindelijk ontstaat een steeds grotere olievlek van landen die vinden dat het anders moet. Die zouden onderling of in VN-verband kunnen afspreken aan welke voorwaarden een internationale sportorganisatie zich moet houden.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">De oplossers</span><br /> In de rubriek De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan meer dan 400 wetenschappers van VU en UvA. Kijk op www.deoplossers.nl voor een overzicht van de interessantste bijdragen over de vraag van deze week. </p>
</p></div>


<div class="lead">Nederland telt steeds meer zelfstandigen zonder personeel. Het merendeel van hen heeft niets geregeld voor hun pensioen. Hoe zorgen we dat zij straks niet massaal aan de bedelstaf geraken?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Volgens het CBS telt Nederland inmiddels meer dan 800.000 ‘zelfstandigen zonder personeel’ (zzp’ers). Al bestempelen cynici deze groep liever als ‘zelfstandigen zonder perspectief’. Minder dan de helft van hen heeft goed voor zijn pensioen gezorgd. Hoe voorkomen we dat de zzp’ers van nu de armen van de toekomst worden?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Hoogleraar macro-economie Casper van Ewijk: ‘Ongeveer een kwart van de zzp’ers verdient goed. Deze groep heeft meestal ook een goede regeling voor de toekomst getroffen. Een groeiende groep zzp’ers van dezelfde omvang verdient echter te weinig om zich een pensioenverzekering te kunnen veroorloven.’ In sommige landen lost de overheid dat op met strenge regels: ‘In Chili moet iedereen zich verplicht voor zijn pensioen verzekeren.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>‘Investeer in je oudedagvoorziening door gezond te leven&#8217; </p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Volgens van Ewijk is verzekeren beter dan sparen: ‘Zo voorkom je dat je op je tachtigste opeens 400.000 euro hebt die je liever eerder had uitgegeven, of dat je op je negentigste juist geld tekortkomt omdat je ouder wordt dan je had voorzien.’ Zzp’ers zouden een coöperatie kunnen starten waarin ze samen met mensen uit vergelijkbare beroepen hun pensioen regelen. ‘Deze oplossing past goed bij het heterogene karakter van de zzp-groep. Zo houden zij hun pensioen in eigen hand.’ Van Ewijk wijst erop dat de grens tussen werk en pensioen vervaagt. Mensen willen tot op steeds hogere leeftijd doorwerken. ‘Dat past bij het karakter van de ondernemende en pragmatische zzp’er: je werkt naar vermogen.’ Je moet daar als oudere natuurlijk nog wel toe in staat zijn. De econoom: ‘Dat is nog een andere manier om te investeren in je oudedagvoorziening: gezond leven.’ </p>
<p>Volgens sociaal psychologe Arianne van der Wal zit het in de menselijke natuur om zich niet met de toekomst bezig te houden. ‘Deze neiging stamt nog uit de prehistorie waarin overleven afhing van het maximaliseren van de opbrengsten in het hier en nu.’ In onzekere tijden vallen mensen terug op dit oerinstinct. ‘Terwijl mensen in loondienst kunnen rekenen op een vast maandelijks inkomen, moeten zzp’ers maar afwachten of ze voldoende klanten binnenhalen.’ Het is begrijpelijk dat veel zzp’ers zich dan niet met hun pensioen bezighouden. Volgens Van der Wal is het een slecht idee om zzp’ers in een voorlichtingscampagne te wijzen op de gevaren van het onverzekerd rondlopen. Dat leidt tot de <span class="Cursief">verzekeringsparadox</span>: ‘Je vergroot met zo’n campagne het gevoel van onzekerheid, waardoor ze nog minder geneigd zijn zich te verzekeren.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Organiseer mooie pensioenwandelingen&#8217;</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In plaats daarvan moet de overheid een positieve campagne voeren waarin de nadruk ligt op de directe opbrengsten van een goed geregeld pensioen, zoals zorgeloosheid en een gerust hart. Uit eigen onderzoek van Van der Wal blijkt bovendien dat contact met de natuur mensen meer toekomstgericht maakt. ‘Je zou de pensioenwandeling kunnen introduceren, waarin pensioenuitvoerders in een natuurlijke omgeving met zzp’ers praten over hun toekomst.’</p>
<p>Jurist Mark Boumans doet onderzoek naar de toegang tot het pensioenstelsel. Hij vermoedt dat veel zzp’ers zich niet goed verzekeren omdat ze naast uitstelgedrag ook last kunnen hebben van keuzestress. ‘Er zijn genoeg mogelijkheden om een oudedagsvoorziening te treffen. Maar bij welke aanbieder? Welke vorm en welke inleg? Een lijfrente? Sparen bij een bank? Of blijf je bij het pensioenfonds van je voormalige werkgever?’ Hier ligt een kans voor de financiële sector. Die zou goede en vooral begrijpelijke pensioenvoorzieningen voor zzp’ers moeten aanbieden. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Als zzp’ers geen pensioen opbouwen, hoeft dat niet voor iedereen een probleem te zijn. Ze krijgen altijd nog een AOW-uitkering. Bouman: ‘De vraag is of men daar genoeg aan heeft om de levensstandaard na pensionering te behouden.’ Bovendien: als grote groepen zzp’ers geen pensioen opbouwen, kan dat straks tot hoge kosten voor de samenleving leiden. Zij vallen straks massaal terug op collectieve voorzieningen zoals zorg- en huurtoeslag. Boumans vindt de zogeheten <span class="Cursief">opt-out </span>constructie daarvoor een interessante oplossing. Elke zzp’er is dan automatisch verzekerd, maar heeft de mogelijkheid die op te zeggen. ‘Daarmee hou je keuzevrijheid, maar je geeft mensen wel een duwtje. De huidige wetgeving maakt dit al mogelijk.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Die <span class="Cursief">opt-out </span>verzekering spreekt ook econoom en filosoof Paul Teule aan: ‘In het Verenigd Koninkrijk heeft het gewerkt.’ Veel mensen schatten volgens Teule de toekomst te optimistisch in: ze denken dat bepaalde kansen op tegenslagen niet voor hen gelden. Dit optimisme motiveert om aan het werk te gaan en een mooi bedrijf op te zetten, maar het leidt ook tot onderverzekering. Teule wil zzp’ers ertoe aanzetten een verzekering af te sluiten. ‘Verzekeringen kunnen alleen bestaan doordat mensen collectief hun risico spreiden. Een verzekeraar met maar één klant heeft hetzelfde financiële risico als de verzekerde. Hoe minder mensen zich verzekeren, hoe duurder een verzekering wordt. Een individuele keuze om je niet te verzekeren maakt het voor anderen duurder dit wel te doen.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Alleen zzp&#8217;ers met een pensioenverzekering krijgen fiscale voordelen&#8217;</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Roger Laeven, hoogleraar verzekeringseconomie, vindt het een nog groter probleem dat veel zzp’ers ook geen arbeidsongeschiktheidsverzekering hebben. Dat kan tot grote problemen leiden voor zzp’ers. Met mogelijk hoge maatschappelijke kosten als gevolg. Laeven stelt voor de fiscale voordelen voor zzp’ers, zoals de ondernemersaftrek, alleen nog te verstrekken op voorwaarde dat ze een deugdelijke pensioenregeling en arbeidsongeschiktheidsdekking hebben opgebouwd. ‘Wie aanspraak wil maken op fiscale voordelen, moet bewijzen dat hij zijn financiële risico’s goed beheert.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Volgens filosoof Jelle van Baardewijk kunnen zzp’ers altijd nog terugvallen op de oudste pensioenverzekering ter wereld: ‘Veel zzp’ers hebben tijd over als het zakelijk even tegenzit. Het zou niet gek zijn om die tijd te besteden aan het ouderschap, in plaats van een gedroomde carrière in coaching, muziek of storytelling. Die droom komt voor velen toch niet uit. Maar het familieleven is er vaak wel. Het kind is dé klassieke verzekering tegen de straffe oude dag. Zeker als ook de AOW in de toekomst wordt versoberd, is het helemaal niet gek om een gezin te stichten.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element kader">
<h3>De Oplossers</h3>
<p>In de rubriek De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan meer dan 400 wetenschappers van VU en UvA. Kijk <a href="http://www.deoplossers.nl/" class="normal" title="http://www.deoplossers.nl/">hier</a> voor een overzicht van de interessantste bijdragen over de vraag van deze week. </p>
</p></div>


Natasja van den Berg

Zo voorkomen we dat zzp’ers de armen van de toekomst worden

<div class="wpg-element paragraph">
<p>Om de week bieden wetenschappers antwoorden op actuele problemen.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Smartphones zijn niet meer weg te denken uit ons dagelijks leven. Conversaties, werk en meditaties worden steeds vaker ruw verstoord door gepiep, gerinkel, gezoem en geflikker. Skype, Whatsapp, Facebook of e-mail dringen zich op en wekken de indruk dat we direct paraat moeten staan. En dan hebben we binnenkort ook nog de Apple Watch! Steeds meer mensen klagen over de druk die mobiele apparaten veroorzaken. In een recente enquête onder IT-professionals (!) gaf meer dan zestig procent aan terug te verlangen naar vroeger, toen ze buiten kantooruren onbereikbaar waren voor hun werk. De nieuwe epidemie heeft een naam: technostress. Wat kunnen we eraan doen?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Volgens de arbowet heeft elke werknemer recht op elf uur rust tussen twee werkdagen in,’ zegt hoogleraar informatierecht Natali Helberger. ‘Die regels zijn er, maar we moeten beter nadenken over hoe we ze toepassen in een wereld van <span class="Cursief">connectivity</span>.’ Helberger denkt niet dat we terug kunnen naar een negen-tot-vijf cultuur, maar pleit wel voor betere afspraken tussen werkgevers en werknemers. Bedrijven hebben daar zelf baat bij: een werknemer met technostress is minder productief. Koplopers zoals Volkswagen maken het medewerkers al onmogelijk buiten kantooruren de werkmail te openen. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De meesten van ons werken helaas niet bij Volkswagen en hebben een smartphone waarop werk en privé-berichten blijven binnenstromen. ‘Nieuwe technologieën komen zo snel ons leven binnen dat we geen tijd hebben om ons aan te passen,’ zegt technologiefilosofe Marjolein Lanzing. Smartphones en sociale media lijken misschien neutrale platforms, maar hun gebruik creëert sluipenderweg nieuwe maatschappelijke normen. ‘Op sociale media kan iedereen zien dat je online bent. We hebben het gevoel altijd bereikbaar te <span class="Cursief">moete</span>n zijn, omdat het kan. Het is geen kwestie van een vrije keuze.’ Onbewust schuift de grens tussen ‘op jezelf zijn’ en ‘voor iedereen beschikbaar’ – tussen privé en publiek – steeds verder op. Lanzing roept op om met vrienden, werkgever en familie in <span class="Cursief">real life</span> te praten over de momenten waarop je onbereikbaar mag zijn, en over de vraag wat privé is en wat openbaar. ‘Wij moeten onze autonomie claimen! De maatschappij kan ook normen opleggen aan technologie, in plaats van andersom.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Smartphones spelen in op de menselijke verslavingsgevoeligheid voor visuele prikkels, zegt hoogleraar informatieverwerking Maarten de Rijke. ‘Uit onderzoek blijkt dat sommige mensen wel 37 keer per uur hun mail checken. Onze hersenen worden positief gestimuleerd telkens als ze een nieuw brokje informatie te verwerken krijgen. Zo ontstaat dwangmatig gedrag.’ Zijn oplossing: IT-ontwikkelaars zouden samen moeten werken met cognitiewetenschappers om vast te stellen hoe vaak en hoe lang mensen periodes van rust nodig hebben om optimaal te functioneren. ‘Een smartphone zou zelf moeten beslissen: ik heb nu wel genoeg informatiesnippers naar je toe gestuurd, ik ga even uit.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Natali Helberger wijst erop dat we geen slaven van de techniek <span class="Cursief">hoeven</span> te zijn. ‘Het is niet de schuld van je mobieltje dat je altijd bereikbaar bent.’ Mensen zouden bovendien beter moeten nadenken over het nieuws dat ze zelf de wereld in slingeren. ‘Share with care.’ Als je een foto van je nieuwe kattenbak op Facebook zet, stoor je daarmee een paar honderd ‘vrienden’. Een kwestie van etiquette. Idee: misschien kunnen IT-ontwikkelaars zo programmeren dat we berichten over huisdieren, caravans of zelfgebakken taarten pas na een bezinningsperiode van drie uur kunnen verzenden. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘We lijden aan infobesitas,’ zegt cognitief psycholoog Chris Olivers. ‘Vroeger moesten mensen naar de dorpspomp lopen voor de laatste roddels. Tegenwoordig zit die dorpspomp in je broekzak.’ Volgens hem veroorzaken smartphones een efficiëntie-illusie omdat hun gebruik resulteert in <span class="Cursief">meer</span> in plaats van <span class="Cursief">minder</span> werk. ‘Ik bel elke dag vanuit de trein met mijn vrouw om te overleggen wie de kinderen van de crèche haalt.’ Deze handeling verloopt volgens een vast stramien: waarneming (ik zit in de trein), geheugen (o ja, de kinderen moeten worden opgehaald), beslissing (vrouw bellen), motorische actie (pak telefoon) en informatieoverdracht (vrouw, haal jij de kinderen op?). Zou het niet fantastisch zijn, oppert Olivers, als smartphones deze dagelijkse exercitie zouden wegnemen? Bij het instappen van de trein zou zijn telefoon automatisch contact kunnen maken met de telefoon van zijn vrouw om bovenstaande acties uit te voeren en te beslissen wie de kinderen ophaalt. ‘We moeten apparaten zo ontwerpen dat ze ons ontlasten in plaats van belasten.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Voor wie niet wil wachten op nieuwe maatschappelijke normen of de smartphone die écht slim is, heeft universitair docent informatica Natalia Silvis-Cividjian nu al een praktische tip. ‘We kunnen onszelf beschermen door bijvoorbeeld alleen op vaste tijden onze mail te lezen. Dan hoeven we niet te reageren op allerlei “interrupts” zoals wij dat in de informatica noemen. Mijn oplossing: maak gebruik van speciale <span class="Cursief">interrupt disable</span> software.’ Voor tien dollar koop je – let op de naam – Freedom, een programma waarmee je je computer voor maximaal acht uur afsluit van het web, zonder dat je dat kan terugdraaien. Ideaal voor wie eindelijk weer eens ongestoord een paar uur ouderwets wil werken of mediteren. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="Naschrift">De oplossers </span>Onderzoeksbureau Tertium legt complexe problemen uit de actualiteit voor aan driehonderd wetenschappers van de Vrije Universiteit en de Universiteit van Amsterdam. In de rubriek De Oplossers presenteren ze om de week de interessantste antwoorden. Zie ook www.tertium.nl. Op maandagavond 1 december organiseren VN, Tertium en de Vrije Universiteit de eerste editie van de Oplossers Live in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam. Wilt u daarbij aanwezig zijn, meldt u zich dan alvast aan via oplossers@tertium.nl. Heeft u een complex vraagstuk dat schreeuwt om wetenschappelijke oplossingen? Meldt het ons dan ook. </p>
</p></div>


<div class="lead">Wetenschappelijke antwoorden op actuele problemen: Hoe bestrijd je een pandemie zonder het einde van de globalisering in te luiden?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Grenzen zijn gesloten, vluchten geannuleerd en in de VS gaan stemmen op om alle West-Afrikanen te weren. Het Chinese Macau heeft een belsysteem opgezet waarbij vliegtuigpassagiers in de weken na hun aankomst elke dag een telefoontje krijgen om hun gezondheid te controleren. De ebola-uitbraak in West-Afrika heeft geleid tot een golf van angst voor verwoestende pandemieën die het menselijk ras kunnen vernietigen, of op zijn minst decimeren. In afwachting daarvan heeft ebola het leven van globetrotters niet gemakkelijker gemaakt. Hoe kan je virussen als ebola bestrijden zonder het einde van de globalisering in te luiden?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>1| ‘Ik durf de stelling aan dat globalisering de wereld gezonder maakt’</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Maarten den Heijer</b>, universitair docent internationaal recht, noemt het sluiten van grenzen middeleeuws. ‘Toen werden melaatsen ook buiten de stadspoorten gehouden.’ Den Heijer ziet open grenzen niet als bedreiging, maar als medicijn tegen een wereldwijde virusuitbraak. ‘Het besef dat mobiliteit gezondheidsrisico’s met zich meebrengt, heeft het Westen meer betrokken gemaakt bij epidemieën in Afrika en Azië. Dat was een reden om na de Tweede Wereldoorlog de Wereldgezondheidsorganisatie op te richten.’ De WHO  roeide in de jaren zeventig het pokkenvirus uit en is nu het internationale platform voor samenwerking tegen besmettelijke ziektes. ‘Ik durf de stelling aan dat globalisering de wereld gezonder maakt.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>2| ‘Het goede van de WHO is dat politieke overwegingen van individuele landen geen rol spelen’</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Ook <b>Pieter Jan Kuijper</b>, hoogleraar internationaal publiekrecht, noemt  de WHO het juiste platform om een wereldwijde epidemie aan te pakken. Voor ebola heeft de WHO een Public Health Emergency of International Concern (PHEIC) uitgeroepen. Gevolg: 194 landen moeten zich houden aan door de WHO opgestelde regels om de virusuitbraak in te dammen. <br />‘Het goede van de WHO is dat politieke overwegingen van individuele landen geen rol spelen.’ <br />De organisatie wordt geleid door een directeur-generaal die zijn beslissingen louter baseert op het advies van deskundigen. Deze aanpak kwam tot stand tijdens de SARS-epidemie van 2002 en werd daarna succesvol toegepast bij de Mexicaanse griep en de hernieuwde polio-epidemie – al morden sommigen dat de WHO-deskundigen te snel een PHEIC uitriepen wegens warme banden met de vaccin-industrie. </p>
<p>Volgens Kuijper is het nooit goed of het deugt niet. ‘Bij ebola krijgt de WHO nu het verwijt juist te langzaam te zijn.’ In haar regels benadrukt de WHO overigens dat het internationale reis- en handelsverkeer niet algemeen mag worden beperkt, omdat het middel erger is dan de kwaal: het leidt tot schaarste aan voedsel, medicijnen en werkt de komst van medische teams tegen.<br />Als de grenzen open blijven, kan het natuurlijk geen kwaad (potentiële) virusdragers eventjes te controleren. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>3| ‘Passagiers moeten worden getest terwijl zij op hun vlucht wachten. Wie besmet is, mag niet mee’</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Maikel Boot</b>, promovendus in de microbiologie, pleit voor de toepassing van een snelle virustest. In zijn vakgebied wordt hard gewerkt aan de enzyme-linked immunosorbent assay-techniek (in de volksmond beter bekend als ELISA). Door bloed af te nemen en te mengen met virus-specifieke antilichamen kan een virus binnen een kwartiertje worden opgespoord. Voor ebola bestaat deze test nog niet, maar voor het verwante lassa-virus sinds kort wel. Boot ziet het al voor zich: ‘Passagiers zouden door middel van een vingerprik een kleine hoeveelheid bloed moeten afstaan die wordt getest terwijl zij op hun vlucht wachten. Wie besmet is, mag niet mee.’ Klein nadeel van de aanpak: wereldwijd moeten alle luchthavens worden voorzien van een klein lab. Groter nadeel: de test kan leiden tot vals-negatieven (virusdrager stapt toch in vliegtuig) en vals-positieven (droomvakantie eindigt in quarantainecel).</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>4| ‘Zolang kennis sneller reist dan het virus, kunnen we onszelf tegen elke uitbraak wapenen’</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Piek Vossen</b>, hoogleraar computationele lexicologie, grijpt terug op wetmatigheden uit de communicatiewetenschap. Tijdens acute rampen ontbreekt vaak de juiste kennis en informatie over de lokale situatie, waardoor het probleem verergert – ‘zelfs als een oplossing voorhanden is’. Vossen: ‘Zolang kennis of informatie sneller reist dan het virus en de juiste mensen worden bereikt, kunnen we onszelf tegen elke uitbraak wapenen.’ Helaas is dat nog niet het geval. De Liberiaanse minister van Defensie Browny  Samukai luidde de noodklok in een toespraak bij de VN-Veiligheidsraad. Zijn land mist de kennis, de infrastructuur, de logistieke capaciteiten en het geld om de ziekte te bestrijden.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>5| &#8216;Met kennis en hygiëne kom je heel ver’</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Intensive care arts en onderzoeker <b>Paul Elbers</b> zoekt de oplossing ook in verspreiding van kennis. ‘Ebola is erg dodelijk, maar niet zo besmettelijk. Dus met kennis en hygiëne kom je heel ver.’ Verbetering van de informatietechnologie in Afrika kan daar goed bij helpen. ‘Op langere termijn stimuleert dat ook de economie, wat weer leidt tot gezinsplanning en een bevolkingskrimp. En minder mensen per vierkante kilometer betekent minder besmettingen.&#8217; Een ander voordeel van het internet is dat het globalisering mogelijk maakt zonder te hoeven reizen. De medisch specialist: ‘Wie alleen Facebook-vrienden heeft, loopt nooit een virus op.’ </p>
</p></div>


Dit zijn ze: de beste antwoorden uit twee jaar Oplossers

Dit kunnen we doen om de biodiversiteit in Nederland te herstellen

Hoe voorkomen we dat web-bedrijven alle macht in handen krijgen?

Zo worden garantiebanen een succes

Zo maken we Sinterklaas een feest voor alle Nederlanders

De gevaren van de potjeseconomie

DE OPLOSSERS

De gevaren van de potjeseconomie

De Nieuwe Zijderoute

DE OPLOSSERS

Zo voorkomen we dat zzp’ers de armen van de toekomst worden

DE OPLOSSERS

Pandemieën

Opkomst van de huureconomie

De nieuwe afhankelijkheid