Nederland Queer Capital af

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Teun van de Keuken

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Van studenten met vuvuzela&#8217;s tot rochelende bellers: een half miljoen huis</span><span class="03_Intro_Kapitaal">houdens heeft last van de buren.</span> Buurtbemiddeling blust de korte lontjes aan weerszijden van de heg. Als het mee zit.</div>
<p class="p_1">Al zo’n halve eeuw woont Leny van Elteren (78) in hetzelfde huurappartement aan de rand van de Utrechtse binnenstad. Toen ze er kwam wonen, kreeg ze van de verhurende corporatie een lange lijst voorschriften. Dingen die je niet mocht doen, zoals ’s avonds na tienen herrie maken, of waartoe je juist werd verplicht: ‘Je eigen stoep schoon houden.’ Ze dacht een paar zomers geleden nog weleens aan die lijst terug. De bewoonster van het koophuis naast haar zat op dat moment langdurig in Spanje. ‘Ik had geen idee wie de studentes waren die voor haar in de plaats kwamen. Ze hebben zich nooit voorgesteld.’</p>
<p class="p_1">De studentes leefden op hun eigen manier met het WK-voetbal mee. Om de haverklap bliezen ze op hun Zuid-Afrikaanse roeptoeter: de vuvuzela. Na afloop van de wedstrijden gingen ze daar in de achtertuin rustig mee door. Uren lag Van Elteren elke avond wakker. Gek werd ze van dat stomme getoeter. Ze probeerde gesprekken met de studentes aan te knopen, maar zonder resultaat. Ten einde raad belde ze de wijkagent die haar vaker goed had geholpen. ‘Vuvuzela’s, mevrouw?’ Daar kon hij helaas weinig in betekenen. Hij verwees haar naar een instantie waarvan Van Elteren tot dan toe nooit had gehoord: Buurtbemiddeling. Zowaar. Een paar dagen later stonden twee buurtgenoten voor de deur. Aardige types. Ze hoorden haar verhaal aan en klopten een kwartiertje later aan bij de studentes. Die deden mooi niet open, natuurlijk. Van Elteren: ‘Maar de bemiddelaars hielden vol en bleven langskomen.’</p>
<p class="p_1">Ze kregen de studentes zo ver dat ze hun buurvrouw uitnodigden op de thee. Daar werd niet alleen het ijs gebroken, ook de vuvuzela’s verdwenen voorgoed in de kast. ‘Ze maken nog wel eens herrie, die meiden, maar het is veel minder dan vroeger. En op mijn verjaardag en met nieuwjaar krijg ik tegenwoordig een kaartje van ze in de bus.’</p>
<h5>Overlegcultuur</h5>
<p class="tekst">Het kan dus werken: Buurtbemiddeling, een aanpak die twintig jaar geleden is overgewaaid uit de Verenigde Staten. In San Francisco bemiddelden <span class="Cursief">community boards</span>, een soort burgerraden, met succes bij burengeschillen. ‘Soms waren er wel acht bemiddelaars bij een conflict tussen twee buren betrokken,’ vertelt landelijk coördinator Buurtbemiddeling Frannie Herder, werkzaam bij het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (CCV). ‘Die acht betrokkenen, da’s nogal veel. Maar de essentie: dat medeburgers vrijwillig inspringen om een conflict tussen buren op te lossen, dat sprak aan.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Iedereen wil graag zijn verhaal doen, zeker als de buren net daarvoor iets over jou hebben mogen vertellen.</q></p>
<p class="tekst">Het was Aleid Wolfsen, toen nog parketmedewerker bij de rechtbank te Zwolle, die Buurtbemiddeling in 1996 naar Nederland haalde. Herder: ‘Hij vond het helemaal passen in de Nederlandse overlegcultuur.’ In Zwolle en Rotterdam begon een proef, later kwam Gouda er ook bij. In plaats van met die acht Amerikaanse bemiddelaars werkt men in Nederland standaard met twee, doorgaans man en vrouw. Ze maken een afspraak met de melder van de overlast als de twee buren er na een – verplicht – eerste contact onderling niet uitkomen. De bemiddelaars horen het verhaal van de melder (de A, in vaktermen) bij hem of haar thuis aan. Nog dezelfde avond staan de bemiddelaars onaangekondigd bij overlastveroorzaker B op de stoep voor diens tegengeluid. Herder: ‘We worden vrijwel altijd binnengelaten. Kijk, iemand schrikt zich rot als er ineens een politieagent voor de deur staat, maar bij buurtbemiddelaars gaat het allemaal anoniem. Wij komen in gewone kleren, zijn geen partij en houden geen dossier bij. Dan wil iedereen graag zijn verhaal doen, zeker als de buren net daarvoor iets over jou hebben mogen vertellen.’</p>
<h5>Zenuwentoestand</h5>
<p class="tekst">Soms zijn die twee losse gesprekken al voldoende aansporing voor beide buren om hun geschil alsnog eendrachtig aan te pakken. Vaker moeten ze worden bewogen tot een gezamenlijk gesprek op een neutrale locatie, ergens in de wijk. Daar moeten de buren, begeleid door de twee bemiddelaars, zelf een oplossing voor hun conflict uitwerken. Een zenuwentoestand, vaak, aan het begin. Een bemiddelaar: ‘Komen ze heel gespannen binnen en kijken alleen ons aan, niet elkaar.’ Zes tot acht weken na zo’n verzoeningsgesprek wordt door Buurtbemiddeling bij beide buren gecheckt of de gekozen oplossing goed uitpakt. En dat is vaak het geval. ‘Een onderzoek in opdracht van het ministerie van Veiligheid &amp; Justitie toonde dat de aanpak Buurtbemiddeling aanslaat,’ zegt Herder. ‘Toen heeft het ministerie besloten om tijdelijk aan gemeenten een startsubsidie te geven. Sindsdien hebben de buurtbemiddelaars zich als een olievlek over het land verspreid.’</p>
<p class="tekst">Ter illustratie haalt Herder in haar Utrechtse kantoor een kaartje van Nederland tevoorschijn. De Randstad en omliggende gebieden kleuren overtuigend rood: gemeenten waar Buurtbemiddeling actief is. Alleen Zeeland, Zuid-Limburg, Friesland en delen van Overijssel en Groningen blijven nog achter. Herder: ‘Sommige kleine plattelandsgemeenten zien de urgentie niet. Of je hoort: onze burgemeester bemiddelt graag zelf. Dat betekent wel dat-ie vermoedelijk alleen de ernstige gevallen doet. En zijn belang, de openbare orde, hoeft niet altijd dat van de buren te zijn. We werken nu in 231 van de in totaal 390 gemeenten. Zeventig procent van de aanmeldingen wordt opgelost. Ons streven is dat we binnen afzienbare tijd landelijk dekkend zijn.’</p>
<h5>Territoriumdrift</h5>
<p class="tekst">Buurtbemiddeling is hard nodig. Het aantal burenconflicten neemt in Nederland gestaag toe. ‘Volgens het laatste woononderzoek van het CBS heeft een half miljoen huishoudens geregeld last van zijn buren,’ zegt Michel Vols, adjunct hoogleraar openbare-orderecht aan de Rijksuniversiteit Groningen. Als oorzaken ziet hij de bevolkingstoename (‘het wordt hier steeds drukker’), versterkt door de trend dat mensen in de stad gaan wonen, waar je nu eenmaal meer van je buren merkt. Ook de bezuinigingen op de zorg en de ontwikkeling om mensen met sociale of geestelijke handicaps in plaats van in een tehuis vaker in de samenleving te plaatsen, dragen volgens hem aan de burenoverlast bij.</p>
<p class="tekst">Maar wat is dat precies, burenoverlast? Een eerste studie van de politie en de Universiteit Utrecht (<em>De buurman als vijand</em>) bracht in 2014 een aantal archetypische burengeschillen boven. In veruit de meeste gevallen (circa 60 procent) gaat het om territoriumdrift, waartoe ook geluidsoverlast en die hinderlijk over de schutting hangende boomtak worden gerekend. Maar ook de zonderlinge buurman met psychotische symptomen, een stukgelopen burenvriendschap of oplopende seksuele spanning aan weerszijden van de haag kunnen de kiem van een burengeschil vormen. Of een cocktail van al deze elementen.</p>
<p class="tekst">Michel Vols hanteert een wat praktischer indeling van burenconflicten: van gezeur tot terreur. Onder de eerste categorie schaart hij de windgong of fontein in de burentuin. ‘Er heeft zich zelfs eens iemand bij mij durven melden die klaagde over de zoem van buurmans koffiezetapparaat.’ In de laatste categorie noemt hij de buurman die met verwilderde blik en grommende kettingzaag opdoemt achter het voordeurglas en langdurig de bel indrukt. Dan valt er ook voor de doorsnee buurtbemiddelaar doorgaans weinig meer te doen.</p>
<h5>Sociale cohesie</h5>
<p class="tekst">‘Het is zaak er zo vroeg mogelijk bij te zijn,’ zegt Bente London, directeur van bemiddelingsorganisatie BeterBuren op haar kantoor, een wijkhuis in de Amsterdamse Rivierenbuurt. ‘Als buren al tien jaar ruzie hebben, kom je niet verder. Het is geen wonderolie die we te bieden hebben. Wanneer je eerder als buren al eens bij de rechtbank bent geweest, wil je alleen nog maar je gelijk halen. Dan is Buurtbemiddeling geen optie.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">In de laatste categorie noemt hij de buurman die met verwilderde blik en grommende kettingzaag opdoemt achter het voordeurglas.</q></p>
<p class="tekst">Er blijft nog genoeg over: in Amsterdam spelen jaarlijks zo’n 1.300 bij BeterBuren aanhangig gemaakte burengeschillen. De meeste komen nog binnen via wijkagent of wooncorporatie, maar in toenemende mate vinden burgers de organisatie ook zelf. Geluidsoverlast staat in Amsterdam op één. London: ‘Door de geïsoleerde ramen horen mensen minder buitengeluiden, maar de buren des te beter. Ook de strakke inrichting helpt niet. Vroeger hadden mensen tapijt op tafel en op de grond, gordijnen ook. Dat had allemaal een dempende werking.’ Maar de belangrijkste oorzaak van de toenemende burengeschillen is volgens London het gebrek aan sociale cohesie. ‘Vroeger kende je de hele buurt. Nu heeft iedereen contact met z’n vrienden in Australië en weten ze wat die vanavond eten. Maar als je vraagt: wie zijn je buren, dan hebben ze geen idee.’ In de grote steden is het volgens London door de verschillende culturen bovendien vaak extra moeilijk om contact te maken met de buitenlandse buurvrouw of buurman. ‘Omdat je niet weet hoe je dat zou moeten doen. Er is weinig begrip voor elkaar. Het hele issue onder Buurtbemiddeling is dat mensen niks meer van elkaar weten.’</p>
<figure id="post-342384 media-342384" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/buren_web02a_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/buren_web02a_preview-320x388.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/buren_web02a_preview-640x776.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/buren_web02a_preview-1280x1553.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Illustratie: Gijs Kast</figcaption></figure>
<h5>Rochelen</h5>
<p class="tekst">Het was na de verbroedering met de studentes even rustig in het Utrechtse appartementencomplex van Leny van Elteren. Maar toen begon de achterbuurman op zijn balkon elke avond te roken en te bellen. Keihard, hoe die sprak. Hij heeft geen telefoon nodig om Marokko te bereiken, zeiden de buren tegen elkaar. En dan dat vieze gerochel ertussendoor. Woningcorporatie Mitros wist zo een, twee, drie geen oplossing en raadde Buurtbemiddeling aan. Zo zat Van Elteren met de door haar meegenomen buurvrouw in een anoniem kantoor tegenover de achterbuurman met diens dochter. Van Elteren: ‘Vooral die dochter trok meteen van leer. Ik kreeg amper de kans mijn verhaal te doen. Dan merk je dat het vrijwilligers zijn, die mensen van Buurtbemiddeling. Ze hebben geen gezag, kunnen niks opleggen. Er kwam daardoor geen enkele verbetering.’</p>
<p class="tekst">Ze horen het vaker bij Buurtbemiddeling, de klacht dat ze niet rechtspreken. ‘Als buren klagen over geluidsoverlast, zullen negen van de tien je vragen of je wilt komen luisteren. Om te vernemen wat jij daar dan wel niet van vindt. Het is de kunst om daar als bemiddelaar juist niet op in te gaan,’ zegt Kyra Wijnekus, sinds twee jaar bemiddelaar in het Amsterdamse stadsdeel De Baarsjes. ‘Wij doen niet aan waarheidsvinding. We gaan niet met een geluidsmeter onder buurmans stereo staan en beoordelen of de klager gelijk heeft en hem vervolgens dat gelijk ook geven. Het gaat erom dat je de focus verlegt naar hoe er met de klachten wordt omgegaan. Soms denk je: als je dit doet, is alles opgelost. Maar de oplossing moet uit de mensen zelf komen. Dan krijg je een veel duurzamer verhaal. Als wij iets opleggen, dan zal één partij zich altijd benadeeld voelen. Zo los je het conflict dus niet op.’</p>
<h5>Kostbare vrijetijd</h5>
<p class="tekst">Er zijn in Nederland zo’n 2.600 bemiddelaars, elk verantwoordelijk voor het bemiddelen bij acht à tien conflicten per jaar. Ze krijgen de training gratis aangeboden, maar verder geen vergoeding. In veel gemeenten bestaat een wachtlijst. Wat is er zo leuk aan om je, in je kostbare vrije tijd, met een aangebrande buurman bezig te moeten houden?<br />
‘Ik kom uit de hulpverlening, sta graag voor een ander klaar,’ zegt Jolanda van Veldhuijsen, sinds vijf jaar buurtbemiddelaar in de Gelderse plattelandsgemeenten Overbetuwe en Lingewaard. ‘Je kunt het je vaak zelf niet voorstellen hoe erg het is om in onmin met je buren te leven.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Wat is er zo leuk aan om je, in je kostbare vrije tijd, met een aangebrande buurman bezig te moeten houden?</q></p>
<p class="tekst">Ze was als bemiddelaar onder meer betrokken bij een zaak rond een gezamenlijk portiek, waarbij alle acht bewoners over elkaar klaagden. Leefgeluiden, muziek, de hond. Samen met een paar collega-bemiddelaars kregen ze alle bewoners om tafel. Van Veldhuijsen: ‘Mensen moeten weer leren luisteren naar elkaar.’ ‘Ik ben opgeleid tot psycholoog en kreeg veel vakken op het gebied van conflicthantering,’ zegt Baarsjesbemiddelaar Wijnekus. ‘Mediation leek me leuk om te doen. Daar wilde ik meer van proeven.’ Ze memoreert een zaak in haar buurt waarbij twee buren van verschillende nationaliteit voortdurend bonje hadden. ‘Elk geluid van de ander was een geluid te veel. Na bemiddeling hebben ze elkaar de hand geschud en zijn ze samen gaan klussen om de geluidsoverlast te beperken.’ Hebben ze een vaste openingszin om buurman B aan te spreken en er gelijk van te overtuigen om na de klacht van A mee te doen? ‘Ik varieer, kijk eerst hoe iemand de deur opendoet,’ zegt Wijnekus. ‘Maar ik probeer wel zo snel mogelijk te zeggen waar het over gaat. Dat ze niet kunnen denken: wat moeten die twee hier om half acht ’s avonds voor mijn deur?’</p>
<p class="tekst">‘We noemen het hier de overvaltechniek,’ zegt Van Veldhuijsen. ‘Vaak hoeft het in het begin van B natuurlijk allemaal niet zo. Maar dan stel je wat open vragen en komt er toch een bepaalde rust. Dan lukt het bij heel veel buren die niet eens weten dat Buurtbemiddeling bestaat toch om meteen binnen te komen.’ En dan gelijk de diepte in. Want overlast, zo doceren alle betrokkenen, is vaak weliswaar de directe aanleiding om bij Buurtbemiddeling aan de bel te trekken, maar niet de onderliggende oorzaak. ‘Je moet als bemiddelaar eerst graven,’ stelt coördinator Gabrielle Langhout van Overbetuwe en Lingewaard. ‘Nu klagen ze over dat door buurman gebouwde, veel te hoge hekje. Maar er is dan vaak jaren eerder al iets misgegaan in de communicatie. Dáárachter komen, dat is topsport voor bemiddelaars. Dan blijkt het ineens te draaien om het feit dat er geen geboortekaartje is gestuurd toen vijf jaar geleden de jongste dochter werd geboren. Alleen als je die bron ontdekt, krijg je de zaak opgelost.’</p>
<h5>Verdraagzaamheid</h5>
<p class="tekst">Is burenoverlast primair een stedelijk probleem? ‘Nee,’ zegt Langhout, ‘al merk je ook bij ons dat de overlast in onze kernen Bemmel, Huissen en Elst een stuk hoger ligt dan in de omliggende dorpen. Er is hier op het platteland en in de kleinere dorpen nog een fractie meer verdraagzaamheid.’ ‘In een stad leer je voor je eigen plekje te moeten vechten,’ vult Van Veldhuijsen aan. ‘Mensen zijn daar gewend om fel te reageren. Het gewone gesprek is weg. Ze komen thuis van het werk, en dan wacht alweer het eten, de kinderen die naar bed moeten. Ze hebben geen tijd om naar de buurvrouw te luisteren. En als die dan ineens boos voor de deur staat, dan is de eerste reactie vaak: ja, ho effe!’</p>
<p class="tekst">Van Veldhuijsen had verwacht dat ze vooral aan het werk moest in dat specifieke rijtje huurwoningen, of die bepaalde wijk. ‘Nou, totaal niet. We komen soms op de meest paradijselijke plekken aanrijden. Krijgen buren het toch weer voor elkaar om ruzie te krijgen.’ Landelijk coördinator Herder: ‘In een achterstandswijk zijn mensen vooral bezig met overleven. Daar hebben ze echt geen last van de buren. En ruzies vinden overal plaats, in Bloemendaal en in Rotterdam-Noord. Je ziet wel dat veel oude huurwoningen gehoriger zijn, dan kun je meer problemen hebben. Maar in Bloemendaal zien ze dan weer de tuinen als verlengstuk van de huiskamer. Met terrasverwarming en winterharde loungesets kun je tegenwoordig het hele seizoen buiten zitten. Mensen vergeten dan wel eens dat ze überhaupt nog buren hebben.’</p>
<h5>Overlastdagboek</h5>
<p class="tekst">Stel dat Buurtbemiddeling over een paar jaar inderdaad landelijk werkt en haar bekendheid nog verder is gegroeid, moet dan de <em>Rijdende Rechter</em> op tv straks wegens gebrek aan zaken worden vervangen door de <em>Begeleidende Bemiddelaar?</em><br />
‘Er zullen altijd mensen zijn die willen dat iemand rechtspreekt,’ zegt Herder. ‘Maar de gewone geschillen, die vrijwel altijd over relaties en communicatie gaan, kunnen prima door medeburgers worden opgelost. In mijn ogen moet Buurtbemiddeling een heel vanzelfsprekende dienstverlening worden, vergelijkbaar met de huisarts. Als je er met de buren niet uitkomt, bel je geen officiële instantie, maar bel je ons.’</p>
<p class="tekst">Ook adjunct-hoogleraar Vols is een fan. Zeker nadat hij eens had uitgezocht hoe lang het duurt voor een corporatie een lawaaiige huurder via gerechtelijke weg kan uitzetten. Gemiddeld zes jaar, zegt hij. ‘En daarin word je als buurman ook nog gedwongen een overlastdagboek bij te houden. Dan kun je veel beter naar Buurtbemiddeling stappen. En het kan ook juridisch wel degelijk een pressiemiddel zijn. Mocht het tot een rechtszaak komen, dan staat de partij die geen bemiddeling wilde er bij de rechter meteen slecht op.’</p>
<p class="tekst">Positieve verhalen, maar ondertussen zat de Utrechtse achterbuurman van Leny van Elteren nog steeds dagelijks te rochelen en luid te bellen op het balkon. Ondanks de mislukte bemiddeling waren de twee wel weer <span class="Cursief">on speaking terms</span>. Pas kwam ze haar buurman tegen bij de super om de hoek. ‘U moet eens wat minder roken,’ had ze hem geadviseerd. ‘Dan rochelt u vast ook minder.’ Jaja, had-ie geknikt, ‘moeilijk, moeilijk.’</p>
<p class="tekst">Deze maand kreeg Van Elteren alsnog goed nieuws: buurman blijkt te zijn verhuisd.</p>


Martin Hendriksma

Van gezeur tot terreur: hier komt de burenfluisteraar

Tussen kunst en criminaliteit: portret van een roofkunstexpert

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Ze waren hét toonbeeld van doe-democratie. </span>Maar binnen een jaar ontstond tweespalt tussen de zichzelf besturende inwoners van Nieuw-Dordrecht. VN keert terug. &#8216;Een veendorp, dat is jenever, turf en achterdocht. Daar ben ik nu wel achter gekomen.&#8217;</div>
<p class="p_1">‘Kampioen burgerinitiatief’ werden ze genoemd. Het eerste ‘doe-het-zelf-dorp’. Diep in Drenthe namen de ruim zestienhonderd inwoners van Nieuw-Dordrecht hun dorpsbestuur in eigen hand. Wegen- en groenonderhoud, zorgtaken – ze deden het voortaan allemaal zelf. ‘Nieuw-Dordrecht werd altijd een dorpje onder de rook van Emmen genoemd, maar dat moet nu maar eens worden omgekeerd,’ sprak de voormalige Emmer PvdA-wethouder Ton Sleeking. ‘Emmen is voortaan een dorp onder de rook van Nieuw-Dordrecht.’</p>
<p class="tekst">Ruim een jaar geleden wijdde Vrij Nederland een <a href="https://vn.nl/nieuwdordrecht" target="_blank">reportage</a> aan de in 2014 opgerichte dorpscoöperatie. Het was een toonbeeld van de gewenste doe-democratie waarbij actieve burgers een deel van de overheidstaken op zich nemen. Geen gemeentelijk symposium over dit populaire onderwerp of de Drenten hielden er hun presentatie. Minister Plasterk meldde zich. Ze schoven met hun experiment aan bij de Hilversumse omroep. Zelfs vanuit Vlaanderen kwamen delegaties naar snackbar ’t Kruuspunt waar de twee kilometerslange, kaarsrechte wegen met hun lintbebouwing – de Vastenow en de Herenstreek – elkaar ontmoeten. Wat was het wonder van Nieuw-Dordrecht?</p>
<p class="tekst">Natuurlijk, er zijn meer voorbeelden van dorpscoöperaties in Nederland. Wat het Drentse dorp uniek maakt, is het gehanteerde ondernemingsmodel. Uit de begroting van de gemeente Emmen spitte de coöperatie de bedragen die aan openbaar onderhoud in Nieuw-Dordrecht werden uitgegeven. Over de besteding van dat geld wilde het dorp voortaan zelf kunnen beslissen. Door de inzet van vrijwilligers kon op de oorspronkelijke kosten worden bespaard. De winst wilde het dorp in lokale voorzieningen steken: in die broodnodige nieuwe voetbalkantine bijvoorbeeld, of de zorg voor de lokale ouderen. Zo bood de coöperatie behalve meer eigen beslissingsbevoegdheid ook een antwoord op de bevolkingskrimp die de streek treft. En op de vraag hoe de saamhorigheid binnen het vergrijzende dorp te versterken.</p>
<p class="tekst">Maar een jaar later hebben bestuurslid Wim Hassink en penningmeester Bennie Grimberg, de twee drijvende krachten achter de coöperatie, hun werk neergelegd. Grimberg is door de ledenraad van de coöperatie geroyeerd, Hassink stapte december jongstleden zelf op.</p>
<p class="tekst">‘Kampioen burgerinitiatief nek omgedraaid’, kopte vakblad <span class="Cursief">Binnenlands Bestuur. </span>Behalve aan onenigheid in het dorp schreven Hassink en Grimberg de ontstane situatie toe aan de gemeente Emmen ‘waarmee we bijna fulltime in een bureaucratisch gevecht verwikkeld zijn’ en die voorjaar 2015 verklaarde het ‘experiment dorpscoöperatie’ na twee jaar te willen beëindigen. In plaats van eendrachtige samenwerking bezorgde de doe-democratie Nieuw-Dordrecht gefrustreerde bestuurders en een gespleten dorp.</p>
<p class="tekst">Hoe kon het zo ontaarden?</p>
<h5>Echt onzin</h5>
<p class="tekst">Tja, hij stond wel even met zijn ogen te knipperen toen hij die berichtgeving las, vertelt CDA-wethouder Bouke Durk Wilms in het Emmer gemeentehuis. De man met ‘Nieuw-Dordrecht’ in zijn portefeuille, de voornaamste ‘nek-omdraaier’ dus. Hij overwoog een ingezonden brief te sturen, maar deed het uiteindelijk toch maar niet.</p>
<p class="tekst">Wat Grimberg en Hassink beweren is ‘echt onzin’, stelt Wilms. Dat het experiment Nieuw-Dordrecht voorjaar 2015 werd beëindigd, betekende in feite niks. ‘De geldstroom bleef intact. Iedereen weet namelijk dat je zo’n dorpscoöperatie niet op een achternamiddag rond hebt. Je moet de dorpsbevolking zo ver meekrijgen dat ze bereid is de nieuwe taken op zich te nemen. De gemeentelijke organisatie moet op een andere manier leren werken: durven loslaten, de regelgeving versoepelen. Daar gaan jaren overheen.’</p>
<p class="tekst">Nee, de reden waarom de boel in Nieuw-Dordrecht deze zomer klapte, zit volgens Wilms vooral in iets anders. Het waren ‘hartstikke bekwame en enthousiaste bestuurders’, daar bij de coöperatie, maar één ding hadden ze onderschat: het draagvlak voor hun verregaande ambities binnen het dorp. Wilms: ‘Je moet niet in één keer van de vloer op zolder willen springen. En dat was wat het bestuur van de coöperatie wel deed.’</p>
<h5>Erkende overlegpartner</h5>
<p class="tekst">Daar zitten we dan weer aan tafel in het kantoor/woonhuis van bestuurder Wim Hassink in de voormalige pastorie aan de Vastenow. Alle plannen van het vorige gesprek (‘We gaan voor minstens tien tot twintig jaar. Mensen moeten concreet kunnen zien dat hun leefomgeving verbetert’) zijn verdampt. Bij een glas plat water en een zoutje maken oud-penningmeester Hassink en bestuurder van het eerste uur Bennie Grimberg de balans op.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Je moet niet in één keer van de vloer op zolder willen springen. En dat was wat het bestuur van de coöperatie wel deed.</q></p>
<p class="tekst">Tot afgelopen zomer leek alles nog redelijk goed te gaan, stellen ze. Zeker, ze merkten dat de met pensioen gegane beleidsmedewerker van de gemeente Emmen, iemand die zich sterk had gemaakt voor de lokale burgerkracht, geen opvolger kreeg. Ook de provinciale startsubsidie van 25.000 euro, door de gemeente Emmen nog eens verdubbeld, werd niet herhaald. Ze moesten het doen met de 13.000 euro die ze als ‘erkende overlegpartner’ jaarlijks van de gemeente Emmen ontvingen.</p>
<p class="tekst">Geen punt, de coöperatie wilde immers niet van de gemeente afhankelijk zijn maar juist eigen inkomstenbronnen aanboren. Uit begrotingsonderzoek kwam naar voren dat Emmen jaarlijks zo’n 46.000 euro uitgaf aan het groenonderhoud in Nieuw-Dordrecht. Kom nu maar eens op met dat geld, dachten Hassink en Grimberg. ‘Alleen zo konden we een goede pilot draaien en als die slaagde, de zaken hier in het dorp voortvarend aanpakken.’<br />
Maar dat geld kwam niet.</p>
<p class="tekst">Grimberg: ‘Konden we het wel aan, dat groenonderhoud, vroeg de gemeente zich af. En hoe zat het met de verantwoordelijkheid? Wie was aansprakelijk als iemand tijdens het bomen snoeien een tak op zijn rug zou krijgen of als een boom door een ondeskundige vrijwilliger werd toegetakeld?’ Geen onterechte vragen, vindt Grimberg. ‘Wij wilden het contract met de bestaande hovenier dan ook gewoon voortzetten en slechts een deel van het werk hier in het dorp onderbrengen. Maar daarvoor hadden we wél eerst dat geld nodig. Wij zeiden tegen de gemeente Emmen: wees bereid om dat in het dorp te besteden, dan gaan wij vervolgens energie steken in de organisatie van het groenonderhoud.’</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-312104 media-312104" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/01/Nieuw-Dordrecht-16.jpg" alt="" /><figcaption>Foto: Otto Snoek</figcaption></figure>
</div>
<h5>Patstelling</h5>
<p class="tekst">Het was een patstelling die aanhield. Tegelijk kregen de bestuursleden het met de eigen leden aan de stok. Al in oktober 2014 hadden bestuur en ledenraad opdracht gegeven het leegstaande, vervallen Groene Kruisgebouw te slopen, een lelijke puist in het dorpsaangezicht. De coöperatie betaalde de particuliere eigenaar 12.000 euro aan sloopkosten. Maar het verwachte rendement door verkoop van de grond bleef uit. De coöperatie had zo een aanzienlijk deel van haar jaarbudget eraan besteed om één enkele dorpsbewoner uit de brand te helpen. En de dorpsslager, die al jaren een oogje had op de plek, voelde zich gepasseerd. Hoewel de door het dorp gekozen ledenraad van de coöperatie vrijwel unaniem met de sloop instemde, kwamen daar nu alsnog vragen over. Hassink: ‘Dan gaf iemand aan dat hij er eigenlijk toen, bij de eerste stemming, ook al tegen was. Zo kun je geen onderneming drijven.’</p>
<p class="tekst">Het dorp als onderneming, dat was wat de twee bestuursleden voor ogen stond. ‘Je kunt niet elke maand polsen: hebben we nog draagvlak?’, zegt Hassink. ‘Zo zitten wij niet in elkaar. We hebben zeswekelijkse bijeenkomsten gehad met de ledenraad, continu presentaties gehouden. Als we iets niet goed zouden doen, dan zouden we het wel horen, dachten we.’</p>
<p class="tekst">Juist daar ging het mis. Hassink: ‘Aan de ene kant wil het dorp leiding, aan de andere kant vinden de inwoners het heel vervelend dat het bestuur de richting bepaalt.’ En dan ook nog twee welbespraakte mannen in pak die volgens veel bewoners graag met hun succes pronkten in de media, allebei ook nog eens buiten het dorp geboren. En ook al woon je veertig jaar in Nieuw-Dordrecht – wie dat lot treft, blijft een ‘butenlander’.</p>
<p class="tekst">‘Was ons plan niet een niveau te hoog voor het dorp, te ingewikkeld?’ vult Grimberg aan. ‘De grootste tegenstander van de coöperatie bleek de angst voor het onbekende. Men durfde niet.’</p>
<p class="tekst">Het is ook wat je op een kille winterdag in het dorp hoort. Aan de schaars gevulde stamtafel van café Blaauw waar je bij binnenkomst meteen de deurkruk in je hand houdt. Onder de klanten van de supermarkt. Achter de balie bij het historische museum Collectie-Brands. Of in de frietlucht van ’t Kruuspunt, de tamtam van het dorp. De coöperatie wilde te veel, te snel. Het dorp beende het proces niet bij. Of het had hardnekkige, principiële vragen die tijdens de flitsende powerpointpresentaties van Hassink en Grimberg onderbelicht bleven.</p>
<p class="tekst">Hoeveel burgerkracht kan een dorp als Nieuw-Dordrecht aan? vraagt een man terwijl hij voor zijn huis van zijn mountainbike afstapt. ‘Jonge gezinnen met kinderen hebben er geen tijd voor. Ouderen ontbreekt het aan energie. En wat is de werkelijke winst als de coöperatie hier het gras maait?’ Hij wijst naar het veldje voor zijn deur. ‘Als wij dat met vrijwilligers overnemen, moet de hovenier personeel ontslaan. Dan raken mensen uit de lokale gemeenschap hun baan kwijt.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Een veendorp, dat is jenever, turf en achterdocht. Daar ben ik nu wel achter gekomen. </q></p>
<p class="tekst">Op de algemene ledenvergadering, afgelopen zomer, kwam het tot een breekpunt. Grimberg: ‘Mijn communicatie met het dorp zou beneden de maat zijn. En ik had Nieuw-Dordrecht onvoldoende op de kaart gezet. De emoties liepen hoog op. Een week na de vergadering kreeg ik een brief van de ledenraad dat ze besloten hadden mij als bestuurslid te royeren. Ik tekende bezwaar aan, want dat kon volgens de statuten helemaal niet. Toen besloot het coöperatiebestuur: we stoppen er helemaal mee. Wij worden onvoldoende gesteund door het dorp.’</p>
<h5>Overrompeld</h5>
<p class="tekst">In het Emmer gemeentehuis voelde wethouder Wilms zich ‘overrompeld’ door de escalaties in het dorpsbestuur. ‘Het is lastig om te bepalen wat je dan moet doen,’ blikt hij terug. Hij hield zich bewust een tijdje afzijdig. ‘Ik wilde er even niet aankomen, het proces in het dorp laten.’ Toch was het ook voor hem een ‘hard leermoment’. Wilms: ‘Wij moeten als gemeente zorgen voor de verbinding. Bij samenwerking hoort een goeie communicatie. Kennis, begrip en vertrouwen, daar draait het bij een coöperatie om. En als je dat als bestuur niet goed doet, ja, dan kan het bij een omstreden besluit als die sloop van het Groene Kruisgebouw zo gebeurd zijn.’</p>
<p class="tekst">Hadden Hassink en Grimberg het sluimerende wantrouwen in het dorp onderschat? Hassink: ‘Ik denk dat de mensen hier niet begrijpen wat een dorpscoöperatie werkelijk inhoudt. Kregen we het verwijt dat er te weinig gebeurde. We deden zogenaamd niks. Nou, ik heb de benen uit mijn lijf gelopen.’ Hij geeft een voorbeeld. ‘Wij wilden alle 25 dorpsverenigingen onder de paraplu van de coöperatie brengen en voortaan gezamenlijk optrekken. Zo kun je elkaar versterken en helpen bij het aanvragen van subsidies. Wij hebben met iedereen gesproken, maar er is helemaal niks van ons plan terechtgekomen. Men wílde gewoon niet samenwerken. Met de eigen vrienden hadden ze het allemaal leuk en gezellig genoeg.’</p>
<p class="tekst">Grimberg: ‘Een veendorp, dat is jenever, turf en achterdocht. Daar ben ik nu wel achter gekomen.’</p>
<h5>Hype</h5>
<p class="tekst">De Tilburgse hoogleraar sociologie Paul Dekker herkent veel in het verhaal van Nieuw-Dordrecht. ‘De dorpscoöperatie is een gevierd model,’ zegt hij. ‘Maar hoe betrek je de zwijgende meerderheid in de besluitvorming? Al die mensen die wel een mening hebben maar niet de tijd of energie om zich tegen het dorp aan te bemoeien, die moet je niet dwingen actief lid te worden om mee te tellen. Bij een dorpscoöperatie raakt de representatieve democratie uit zicht.’</p>
<p class="tekst">Hij verwijst naar onderzoek uitgevoerd door zijn andere werkgever, het Sociaal en Cultureel Planbureau, waarin aan burgers werd gevraagd wie het gemeentelijk groen moest verzorgen: de burger of de gemeente. ‘Dan kiest een royale meerderheid voor de gemeente. Niet omdat men de inspanning niet wil verrichten, maar omdat het conflict met de buurman wordt gevreesd die misschien anders over het groen denkt. Een gemeenteraad is gekozen, gelegitimeerd dus. Bij een coöperatie liggen altijd conflicterende belangen op de loer.’</p>
<p class="tekst">Dekker hoopt dat de doe-democratie een hype blijkt die snel overwaait. ‘Het is niet de oplossing voor de problemen van onze democratie. We kunnen er beter voor zorgen dat het gekozen bestuur op kleinere afstand van de burger komt te staan.’</p>
<h5>Andere toon</h5>
<p class="tekst">In Nieuw-Dordrecht denken ze er nog steeds anders over. Dit najaar trad een vrijwel nieuw bestuur van de dorpscoöperatie aan, met bescheidener ambities. Slechts een paar huizen verwijderd van Hassinks monumentale pastorie serveert nieuwe voorzitter Herman Reurink koffie. Mag hij aan zijn eettafel één typerend verschil met zijn voorgangers noemen? ‘Het oude bestuur vergaderde altijd in het museum en hield daar zijn presentaties. Kostte zevenhonderd euro per maand aan huur, maar dat had zogenaamd wel stijl en standing. Ik vind dat een dorpscoöperatie gewoon in het dorpshuis moet zitten. Je moet contact houden met het dorp. Niet met je rug ernaartoe staan. Dat je ambitie hebt, is prima, maar je kunt niet boven aan de ladder beginnen.’</p>
<p class="tekst">Anders dan Grimberg en Hassink heeft Reurink een lange geschiedenis in het Nieuw-Dordrechtse bestuur. Hij was voorzitter van Plaatselijk Belang, de voorloper van de coöperatie, en nam ooit met onderzoekers van de Landbouwuniversiteit Wageningen het voortouw om zelfbestuur van het dorp te onderzoeken. Iedereen kent hem. En hij zoekt een andere toon: ‘Ik dicteer niet aan de voetbalclub dat ze onderdeel van de coöperatie moeten worden. Ik vraag hoe we elkaar verder kunnen helpen. Dat is iets anders.’</p>
<p class="tekst">Intussen gaat de dorpscoöperatie door met waar ze onder het vorige bestuur al mee was begonnen: het verzorgen van het groen in het dorpspark en op de begraafplaats. Om de communicatie te verbeteren is er drie keer per week in het dorpshuis een nieuw loket geopend. Niet van bovenaf, maar van onderop wil Reurink de coöperatie verder uitbreiden. De werkgroep verkeer, die de talloze wegpiraten op de Vastenow en de Herenstreek moet zien te beteugelen, staat in de steigers. De dorpswinkel moet tegen betaling kleine onderhoudsklussen van wooncorporatie Lefier overnemen.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">De simpelste graadmeter voor Drentse burgerkracht? Het aantal mensen dat op het paasvuur afkomt.</q></p>
<p class="tekst">Het gevolg van de nieuwe aanpak is dat het ledental van de dorpscoöperatie weer stijgt, constateert Reurink tevreden. Al merkt hij ook dat de mensen in Nieuw-Dordrecht nog steeds ‘snel de neiging hebben om achterover te leunen en naar anderen te wijzen. Waarom zouden wij dat allemaal gaan doen, daar hebben we toch de gemeente voor?’</p>
<p class="tekst">Het is het onderscheid tussen zand en veen, weet Wobbe Katoen, in het dorp teruggekeerd als coördinator Nieuw-Dordrecht namens de gemeente Emmen. ‘De saamhorigheid is in historisch gegroeide zanddorpen veel groter dan in veenkoloniën als Nieuw-Dordrecht. Het hangt ook af van de vorm van het dorp. Lintdorpen strekken zich soms wel over tien kilometer uit, je moet elkaar kennen en in het dorp een actief verenigingsleven hebben.’</p>
<p class="tekst">De simpelste graadmeter volgens hem voor Drentse burgerkracht: ‘Het aantal mensen dat op het paasvuur afkomt.’</p>
<div class="figure--left">
<figure id="post-312105 media-312105" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/01/Nieuw-Dordrecht-22.jpg" alt="" /><figcaption>Foto: Otto Snoek</figcaption></figure>
</div>
<h5 class="tekst">Leerproces</h5>
<p class="tekst">Wat vertellen de ervaringen in Nieuw-Dordrecht over de kansen voor de doe-democratie in de rest van Nederland? Hassink en Grimberg mogen het onderspit hebben gedolven, het laat hun geloof in het dorpscoöperatie als zodanig onverlet. ‘De kans op succes heeft vooral te maken met de politieke kleur van het dorp,’ stelt Grimberg. ‘En met het opleidingsniveau.’</p>
<p class="tekst">‘Wil je je ergens voor inspannen of alleen maar kritiek leveren?’ vult Hassink aan. ‘In andere delen van Nederland waait gelukkig een andere wind.’</p>
<p class="tekst">Wethouder Wilms ziet de doe-democratie vooral als leerproces. ‘Het hoeft niet allemaal direct te slagen. Van fouten leer je het meest. Mits je de rust kunt bewaren en bij tegenslag niet allemaal meteen over elkaar heen duikelt. Het is een kwestie van kleine stapjes maken, dan wordt de coöperatie vanzelf groot.’</p>
<p class="tekst">Hoe groot? Nieuwe bestuursvoorzitter Herman Reurink schat dat zijn coöperatie nu zit op veertig procent van zijn potentie. Hij droomt van een veld met zonnepanelen om energie voor het dorp op te wekken. Van een proef om alle Nieuw-Dordtenaren van een elektrische auto te voorzien. ‘Ik zag een film over een eiland bij Denemarken, helemaal zelfvoorzienend. Dat lijkt me fantastisch.’</p>
<p class="tekst">Voor het zover is, moet hij de gemeente Emmen er nog van zien te overtuigen dat zijn coöperatie een betrouwbare partner is. Pas dan komt immers het geld los. Reurink: ‘Dat betekent communiceren en vertrouwen opbouwen. Maar ook iets kunnen laten zien. Mits de gemeente dan weer het vertrouwen heeft om een project door ons te laten uitvoeren. Maar ja, die hebben soms al twintig jaar een contract met een vaste aannemer. Dat is vaak niet zomaar op te zeggen.’</p>
<p class="tekst">Nog steeds die patstelling, dus. Een half jaar na de tumultueuze zomer is de dorpscoöperatie op dat cruciale punt geen steek verder dan het vorige bestuur. ‘Taaie materie,’ erkent Reurink.</p>
<p class="tekst">Tot een verzoening tussen oud en nieuw bestuur kwam het nog niet. ‘Ik vind de situatie uitermate onplezierig,’ zegt Grimberg, die zich voorlopig weinig in het dorpscentrum laat zien.</p>
<p class="tekst">Hassink: ‘Wij zijn voor de ogen van de buitenwereld door het slijk gehaald.’<br />
Ze stellen vast dat er ‘alleen maar verliezers’ zijn. ‘De politiek, de wetenschap, de bewoners, de democratie en wij als ondernemers.’</p>
<p class="tekst">En de nieuwe coöperatie dan? Grimberg: ‘Ik vind hun beleid mijlenver afstaan van onze eerste ideeën over burgerparticipatie en eigen regie. Ze moeten zich schamen dat ze zich dorpscoöperatie durven noemen.’</p>


Hoe het eerste doe-het-zelf-dorp binnen een jaar ruziënd ten onder ging

Waarom kantoortuinen de toekomst zijn

<div class="wpg-element paragraph">
<p>integriteitsdossier</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Zeg Vianen en je ziet Lekbruggen vol files. Dat daar beneden, aan de rivier, een vestingstadje ligt uit 1336 weet vrijwel geen automobilist. Neem de statige Voorstraat met zijn patriciërshuizen. Of de vele tientallen meters strekkende oude stadsmuur. Kon je de autoruis van de A2 en A27 zacht zetten, dan waande je je onder de monumentale Lekpoort even terug in de zeventiende eeuw. Trouwens, die files vallen tegenwoordig vaak mee. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Een modelgemeente, ogenschijnlijk. Volg het nieuws op de website van de belangrijkste lokale krant, <span class="Cursief">Het Kontakt</span>: brandje geblust aan de Achterkade. De plaatselijke judoheld die op high tea mag bij CDA-burgemeester Groeneweg. Een aankondiging van de terugkomdag van de ‘vakantiebijbelweek’. Hollands welvaren aan de Lek. <br />En toch moest minister Plasterk zich onlangs over keurig Vianen komen verantwoorden in de Tweede Kamer. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Inbinden<br /></h3>
<p>Eigen regels, daar houden ze namelijk van in ‘Vrijstad Vianen’, zoals de gemeente zich graag afficheert. Komt voort uit de tijd van de Spaanse inquisitie, toen elk pamflet hier mocht worden gedrukt. Van die onafhankelijkheid zijn de ruim zestienduizend inwoners volgens burgemeester Groeneweg nog steeds doordrenkt. ‘Elke Vianees is ontiegelijk trots op zijn stad.’<br />In het stadhuis somt hij voorbeelden op van die Vianese eigenzinnigheid. De vuilnisophaaldienst die vrijwel elke gemeente allang heeft uitbesteed, die is in Vianen nog steeds in overheidshanden. En in het binnen één collegeperiode bedachte, ontworpen én gebouwde sportcentrum bedienen ambtenaren het bezoek. ‘We hebben er als lokale overheid onze eigen bar,’ grapt Groeneweg. <br />Maar dat viel allemaal in het niet bij die Kamervragen, begin december. Vianen had zich misdragen. En vrijwel niemand in de vrijstad die het serieus leek te beseffen. <br />Wat was hier aan de hand? Dit. Na de gemeenteraadsverkiezingen van mei 2014 sloten vijf partijen in Vianen een coalitieakkoord. Eén probleem: de gemeente mag vanwege haar inwonertal maximaal vier wethouders hebben. Eén partij kon dus niet meeregeren. Doen ze in Vianen niet moeilijk over. Ach joh, zeiden burgemeester en wethouders tegen gemeenteraadslid Harry van Tilburg van Lokaal Alert: dan schuif jij toch gewoon elke week bij de vergaderingen van het college aan? Stemmen we de besluitvorming onderling wel even af. <br />Een raadslid als vijfde wiel van het college – raakten hier bestuur en het toezicht daarop niet al te innig verstrengeld? Welnee, vond op D66 en de ChristenUnie na de volledige zeventienkoppige Vianese gemeenteraad. Totdat een journalist van vakblad <span class="Cursief">Binnenlands Bestuur</span> incognito een raadsvergadering bijwoonde en van de gang van zaken steil achterover sloeg. ‘Het is te hopen,’ schreef hij, ‘dat het gemeentebestuur zoiets als verkeerswetten of privacyregels niet zo laconiek hanteert als de Gemeentewet. Anders zou het in Vianen naast een bestuurlijke knutselclub ook nog eens levensgevaarlijk kunnen worden.’ <br />Bám, die zat. Vianen moest inbinden, schreef Plasterk aan de Tweede Kamer. Maar hoe uniek is de Lekstad in de wijze waarop college en gemeenteraad zonder lokale tegenwind samen kunnen optrekken? Het is een relevante vraag nu gemeenten sinds 1 januari van dit jaar de jeugdzorg, ouderenzorg en het participatiebeleid van het Rijk hebben overgenomen. Hun gezamenlijke begrotingen stijgen daardoor met bijna een kwart tot ruim 50 miljard euro. Met dit soort getallen kun je geen ‘bestuurlijke knutselclub’ gebruiken en zijn heldere afspraken over controle vereist.<br />Dreigen die in de soep te lopen, dan behoren de waakhonden van het lokale bestuur meteen aan te slaan: de regionale journalistiek en de Gemeentelijke Rekenkamer. Maar die hielden, tot de collegekwestie door een landelijk medium bij toeval werd ontdekt, een half jaar lang de kaken op elkaar. <br />Bello had even andere prioriteiten. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>kwispelend Schoothondje<br /></h3>
<p>‘Ja, het is een mooi voorbeeld, Vianen,’ vindt Quint Kik. ‘Een gemeente op de rand van Utrecht en Zuid-Holland, grotendeels buiten bereik van de landelijke media en dus aangewezen op de lokale pers.’ Kik deed onderzoek naar de staat van de regionale verslaggeving, in opdracht van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek. Conclusie van het half februari verschenen rapport <span class="Cursief">Gelukkig zijn hier geen journalisten</span>: de waakhond is in grote delen van Nederland vervallen tot kwispelend schoothondje. <br />Vooral in gemeenten tot 50.000 inwoners, zoals Vianen, is het volgens Kik met de controle van het lokale bestuur vaak bedroevend gesteld. ‘Maar ook een veel grotere stad als Delft, bestuurlijk door de provincie nota bene onder curatele gesteld, moet het vrijwel zonder serieuze lokale pers doen.’<br />Opeenvolgende reorganisaties en bezuinigingen hebben de slagkracht van de regionale media uitgehold. Meer dan de helft van het lokale nieuws, turfde Kik met zijn collega’s, gaat op aan politieberichten en de culturele agenda, veelal klakkeloos overgenomen. ‘Aan het schetsen van de achtergronden van het nieuws of aan eigen onderzoek komt vrijwel niemand meer toe.’<br />Van de gewenste ‘concurrentie’ en dus ‘elkaar scherp houden’ is volgens het rapport in veel van dergelijke gemeenten dan ook geen sprake. De inwoners zijn voor de lokale berichtgeving voornamelijk aangewezen op één enkel medium. Ook in Vianen, dat in een eerdere versie van het onderzoek onder tachtig gemeenten als een van de slechtste scoorde. <br />Suzanne Allard weet het nog uit de tijd dat ze haar burgerbeweging Platform Vianen begon met een bestorming van het stadhuis, zomer 2000. Het ‘dove en blinde gemeentebestuur’ dat tegen de wens van de bevolking afkoerste op opname van Vianen in de provincie Utrecht moest hoognodig worden wakker geschud. Bij weekblad <span class="Cursief">Het Kontakt</span> trof ze een jonge redacteur die zich in zijn stukken vaak scherp uitliet over bestuurlijke dossiers. Allard: ‘Dat kon niet, vond het toenmalige college. Die jongen moest zijn toon matigen, anders zou de gemeente de stekker trekken uit de gemeentelijke informatiepagina’s, een financiële klap voor de krant. Zo werd met kritische geluiden afgerekend.’<br />Het hok van de huidige waakhond, Dick Aanen, staat liefst vijftig kilometer noordwaarts, in Amstelveen. Per week heeft de <span class="Cursief">Kontakt</span>-redacteur nog een halve dag om het bestuur van Vianen kritisch te volgen. ‘Al voel ik me vrij om alles te schrijven wat ik wil, wij zijn nog steeds afhankelijk van de twee pagina’s gemeentelijke mededelingen,’ zegt hij. ‘Dat levert advertentiegeld op en, nog belangrijker, een platform waar andere adverteerders gevoelig voor zijn.’ Bij twee recente bestuurlijke affaires in buurgemeente Leerdam ging zijn blad om die reden ‘bewust niet tot het gaatje’. Verder mist hij ook gewoon de tijd voor onthullende verhalen, stelt Aanen. ‘En nee, ik voel niet de behoefte om in de krant mijn mening over misstanden te ventileren.’ <br />‘Hier in Vianen heerst een ingeslapen bestuurscultuur,’ stelt het D66-raadslid Christa Hendriksen onomwonden. ‘Zeker, er gaat veel goed. Maar het is jammer dat er door lokale media niet veel harder aan de hekken wordt gerammeld.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Nuttige waakhond<br /></h3>
<p>Op Aanens bericht over het nieuw aangetreden Vianese college in mei 2014 (‘Dat is vrij, zo niet absoluut uniek in bestuurlijk Nederland’) volgde ruim een half jaar stilte, ook in <span class="Cursief">Het Kontakt</span>. Niemand in Vianen leek nog aanstoot te nemen aan de opmerkelijke constructie van B&#038;W. Waar bleef in die tijd die andere lokale hekkenrammelaar, de gemeentelijke rekenkamer? <br />Sinds de Wet dualisering gemeentebestuur, waarin de functies van college en gemeenteraad na advies van de staatscommissie-Elzinga uit elkaar werden getrokken, is die verplicht gesteld voor elke Nederlandse gemeente. Om op last van een of meer raadsfracties of op eigen initiatief de doelmatigheid van lokaal beleid te onderzoeken. <br />Een nuttige waakhond, dus. Maar over het ras van deze Bello en de scherpte van zijn tanden legde de wetgever bij de geboorte van het dier in 2002 helaas bar weinig vast. ‘Het begon er al mee dat de Tweede Kamer naast rekenkamers ook rekenkamercommissies toestond,’ zegt voorzitter Jan de Ridder van de Nederlandse Vereniging voor Rekenkamers en Rekenkamercommissies (NVVR). ‘In de ene mochten geen raadsleden zitten en in de andere wel. Er werd geen norm voor een budget vastgelegd, geen heldere criteria waar een rekenkamer aan moest voldoen. Sommige rekenkamercommissies zijn geheel gevuld met raadsleden. Dan krijg je meteen een andere sfeer. Dan wordt een rekenkamer een politiek orgaan in plaats van een onafhankelijk controle-instrument.’ <br />In Vianen liep het ook zo. De Rekenkamer die in 2006 in het leven werd geroepen, verrichtte in totaal vier keer onderzoek. Elke keer op eigen initiatief, weet voormalig lid Ruud Sporrel nog, dus nooit op verzoek van de raad. De bevindingen van de Vianese Rekenkamer over onder meer de gemeentelijke inkoop en de inhuurkosten van externen (twee keer zo hoog als bij vergelijkbare gemeenten) werden voor zoete koek geslikt, zonder dat er door raad of college vervolgens concrete maatregelen werden genomen. <br />Sporrel: ‘De onwennigheid leek groot.’ En ja, beaamt hij, er waren ook gemeenteraadsleden die de Rekenkamer in plaats van als een nuttig controle-instrument eerder als bedreiging zagen. Want hun taken werden zo nog eens overgedaan én kritisch onder de loep genomen. <br />Kort en goed: in 2010 schrapte Vianen de 20.000 euro die jaarlijks voor de Rekenkamer werd vrijgemaakt. Bello kreeg een spuitje. Burgemeester Groeneweg zegt het zo: ‘Ze zeiden verstandige dingen waar we niks aan hadden. En het kostte nog geld ook. Toen hebben we de rekenkamer gauw de nek omgedraaid.’<br />Een unieke moord? Welnee. Een <span class="Cursief">Nieuwsuur</span>-onderzoek bracht in januari aan het licht dat meer dan de helft van de Nederlandse gemeenten de afgelopen tijd op deze waakhond heeft bezuinigd, vaak fors. ‘Begrijpelijk,’ zegt NVVR-voorzitter De Ridder. ‘Elke gemeente moest schrappen in de uitgaven. Maar een bezuiniging op het rekenkamerbudget na een voor het gemeentebestuur onprettig onderzoek roept vraagtekens op. Hoe lastig ook te bewijzen, het kan een afrekening zijn. Wat ik vooral zie is dat een rekenkamer, een instrument dat er gewoon moet zijn, bij Nederlandse gemeenten nog steeds niet ingeburgerd is en daardoor makkelijk kan worden gemarginaliseerd.’ <br />Sinds dit jaar heeft Vianen een ‘auditcommissie’ met een gehalveerd budget, waarin alle raadsfracties zijn vertegenwoordigd maar zonder onafhankelijke leden. <br />De Ridder vreest de gevolgen. ‘De scherpte in de controle gaat ontbreken, nu al de achilleshiel van het openbaar bestuur. Controle is niet sexy. Het is niet waarvoor je in de politiek bent gegaan. Juist daarom is het ontzettend belangrijk dat je een orgaan hebt dat de organisatie scherp houdt en af en toe lastig langskomt.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Miljoenen verdwenen<br /></h3>
<p>Ook Vianen kent zijn omstreden dossiers, weet Suzanne Allard van Platform Vianen. Het omstreden bouwproject Sluiseiland aan de Lek dat ondanks ‘enorme voorinvesteringen’ maar niet van de grond komt, bijvoorbeeld, of de ‘onbeheersbare stadhuisverbouwing’. ‘Er zijn hier miljoenen in het putje verdwenen door onhandig en onoordeelkundig bestuur. En met alle nieuwe uitdagingen op de gemeentelijke agenda groeit dat probleem exponentieel.’<br />Allard doelt op de per 1 januari door het Rijk aan gemeenten overgedragen taken in het sociale domein. Om die goed uit te voeren, zijn gemeenschappelijke regelingen onder gemeenten schering en inslag. Ook Vianen kocht de zorg gezamenlijk in met de naburige gemeenten Lopik, IJsselstein, Houten en Nieuwegein. <br />PvdA-steunfractielid Marianne Wittebol in Vianens buurgemeente Zederik (tevens oud-lid van de Vianese Rekenkamer) schetst hoe dat in de praktijk gaat: ‘Wij hadden over de kaderstellende nota jeugdzorg best wat op te merken. Stond er één zinnetje onder in het document: als u één woord verandert, willen zestien andere gemeenten dat ook. Dan zijn we weer een jaar verder. Zo veel tijd kon de inkoop van jeugdzorg niet verdragen. Dus slikken gemeenteraden zo’n constructie.’ <br />Het is die ontwikkeling die landelijke rekenkamervoorzitter De Ridder zorgen baart. Ook om een andere reden: de subsidierelaties tussen gemeenten en zorgaanbieders worden bijna overal vervangen door inkooprelaties. Hij zegt: ’In de Gemeentewet is vastgelegd dat wij als Rekenkamer bij elke gesubsidieerde instelling binnen mogen kijken die financieel voor meer dan 50 procent afhankelijk is van gemeenten. Maar voor zakelijke contracten is in die wet niets geregeld. Daar kunnen wij dus geen onderzoek doen.’ <br />Volgens De Ridder gaat landelijk gezien ruwweg een kwart van de gemeentelijke begrotingen op aan taken in het sociaal domein. Dus van dat kwart, jaarlijks meer dan tien miljard euro, kan niemand controleren of het doelmatig wordt besteed? <br />De Ridder: ‘Die kant gaat het nu op, ja.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Verkeersregelaars<br /></h3>
<p>Tien miljard die zonder enige vorm van controle door gemeenten aan de inkoop van zorg wordt uitgegeven. Wie maakt zich daar druk om? Vrijwel niemand nog in Nederland, al helemaal niet in Vianen. De zuidoever van de Lek markeert het eind van de Randstad en het begin van het platteland. Het grootste nieuws in hun <span class="Cursief">Kontakt</span> is vandaag het ‘nijpend tekort aan verkeersregelaars’. ‘Je hoeft geen dagen als verkeersregelaar te staan. Een paar uurtjes per jaar is al genoeg.’<br />Burgemeester Groeneweg wijst naar een recent onderzoek van Berenschot, waarin zo’n 85 procent van de Vianezen zich tevreden toont over college en raad. Prachtige cijfers, vindt Groeneweg, in een land waar de bevolking er immers een nationale sport van maakt om over haar bestuur te zeuren.<br />Suzanne Allard van Platform Vianen barst in lachen uit. Twaalf jaar probeerde ze met haar burgerinitiatief de bestuurscultuur in Vianen te veranderen. Twee keer werd de daaruit voortgekomen politieke partij de grootste in de Vianese raad. ‘Maar het is ons niet gelukt de macht van de bestaande partijen te breken. Wat de uitslag ook was, ze regeerden toch wel door.’<br />Haar partij ageerde tegen het dure stadhuis, tegen het ‘topzware sportcentrum’ en tegen een wethouder die grootschalige bomenkap in de gemeente wilde doordrukken – te elfder ure voorkomen door de rechter. Maar afgelopen voorjaar gooide Platform Vianen als politieke partij toch ook maar de handdoek in de ring. Allard: ‘We konden wel allerlei beloftes aan de kiezers doen, maar veruit de meeste strandden op de bestuurscultuur. Zoiets werkt op den duur verlammend.’ <br />Sindsdien is van enige oppositie in Vianen nauwelijks nog sprake, zegt <span class="Cursief">Kontakt</span>-redacteur Dick Aanen. ‘Het grote probleem is het aantal nieuwkomers in de raad. Pas na twee jaar kennen ze de procedures. Dan zijn ze al weer bijna weg. Sommige raadsleden mogen dan inhoudelijk best goed zijn, ze bijten niet door en zullen ook niet snel de Rekenkamer inschakelen.’<br />En de lokale pers? Die heeft, blijkt uit het onderzoek van het Stimuleringsfonds, vooralsnog andere prioriteiten dan de doelmatigheid van de miljardenuitgaven aan de zorg. ‘Wat je hier in de lokale kranten ziet verschijnen, is eerder human interest dan kritische verslaggeving,’ vat burgemeester Groeneweg samen. ‘Er vindt in Vianen geen enkele onderzoeksjournalistiek plaats. Dat vind ik kwalijker dan het ontbreken van een Rekenkamer. Een kritische pers kan bestuur en bevolking dichter bij elkaar brengen.’<br />‘Laat gemeenten eens schrappen in de afdelingen voorlichting die overal massaal zijn opgetuigd,’ zegt onderzoeker Kik. ‘En maak dat geld vrij voor een nieuw onafhankelijk en regionaal werkend journalistiek platform.’ <br />Een utopie, vooralsnog, in vrijstad Vianen. ‘We zijn een goed functionerende gemeente met 20.000 inwoners,’ stelt burgemeester Groeneweg. ’Financieel staan we sterk en we hebben goeie afspraken in het sociale domein. Natuurlijk, als je bedonderd wilt worden, kan dat altijd. Maar een van de bases van lokaal bestuur is dat je elkaar kunt vertrouwen. Dat is zoals we het hier in Vianen al eeuwen gewend zijn te doen.’ <br />‘Hier moet je niet aankomen met kritische vragen,’ vat Allard samen. ‘Het moet in Vianen wel gezellig blijven.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Eén achtergrondverhaal per twee weken </p>
<p>Zo’n 70 procent van de berichtgeving over lokaal beleid bestaat uit korte nieuwsberichten, zo blijkt uit recente cijfers van het Stimuleringsonderzoek voor de Journalistiek. De rest omvat interviews, commentaren en andere achtergrondartikelen. In grote gemeenten (meer dan 50.000 inwoners) verschijnen per week gemiddeld vier achtergrondartikelen over lokaal beleid. In kleinere gemeenten is dat één achtergrondartikel per twee weken. Vrijwel de helft van de Nederlanders woont in een kleinere gemeente. <br /> Rekenkamer slaapt in 35 gemeenten</p>
<p>In 2013 beschikte 91,6 procent van de toen 408 Nederlandse gemeenten over een rekenkamer die in de voorafgaande twee jaar ten minste één onderzoeksrapport had opgesteld. Dat is het bescheiden criterium dat door de rekenkamervereniging wordt gesteld voor een ‘actieve rekenkamer’. Bij zo’n 35 gemeenten was de rekenkamer tijdelijk of definitief ‘slapend’: in de twee voorafgaande jaren werd geen enkel onderzoek verricht. Het gemiddelde budget per rekenkamer bedraagt jaarlijks circa 25.000 euro. (Bron: ‘De staat van de rekenkamer’, NVVR, 2013.)</p>
<p> Noodkreet </p>
<p>De gemeente Heerenveen huurt vanaf februari een journalist die verslagen maakt van de raadsvergaderingen. Het betreft ‘een noodkreet’, zegt burgemeester Tjeerd van der Zwan, omdat de regionale pers het bij de vergaderingen vaak laat afweten. De journalist wordt geacht ‘zo objectief mogelijk’ verslag te doen en de besluitvorming niet voor de lezer te duiden. De verslagen worden gepubliceerd op de website van de gemeente. Het betreft een proef van een half jaar. Vier jaar geleden schakelde ook de gemeente Renswoude een journalist in, een experiment dat inmiddels is gestopt.  </p>
</p></div>


Geef de waakhond gewoon een spuitje

De eerste dorpscoöperatie van Nederland

<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="02_Bovenkop_Rood">nieuwe werkhoudingen</span> | ‘The end of sitting’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>I</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>n een studio aan de Amsterdamse Looiersgracht verrijst een enorme apenrots. Ruim vijfentwintig meter lang, drie meter hoog. Uit het gips is een groot aantal nauwkeurig gemeten gaten gehakt. Iedereen die de studio straks binnenwandelt, kan in een van die gaten zijn laptop uitklappen en vervolgens staand, hangend of liggend aan het werk.<br />Nee, niet zittend. <span class="Cursief">The End of Sitting,</span> zoals<span class="Cursief"> </span>de<span class="Cursief"> </span>ruimtelijke<span class="Cursief"> </span>installatie heet, moet juist het zitgedrag van de Nederlandse kantoorklerk aan de kaak stellen. Hoognodig. Van alle Europeanen zitten wij het meest. En langdurig zitten, zo wordt de laatste jaren onderzoek na onderzoek bewezen, is funest voor de gezondheid. <br />De aanleiding tot de apenrots vormde een vraag van Rijksbouwmeester Frits van Dongen. Die benaderde een klein jaar geleden drie studio’s voor een prikkelend ontwerp van de werkomgeving van de toekomst. Primair gefocust op de rijksambtenaar. ‘Nou, onze vader heeft veertig jaar bij de Belastingdienst gewerkt,’ zegt architect Ronald Rietveld. ‘Dus we konden ons daar alles bij voorstellen.’ <br />Samen met broer Erik, filosoof, leidt Ronald Rietveld sinds 2006 de studio RAAAF (voluit Rietveld Architecture Art Affordances) die succesvol opereert op het snijvlak van architectuur, kunst en wetenschap. Eerder maakten ze de installatie Vacant NL over tijdelijk hergebruik van leegstaande overheidskantoren. Ook zaagden ze al eens een betonnen bunker doormidden om het monumentenbeleid ter discussie te stellen. <br />Jongens die van wanten weten. In 2013 werd RAAAF door collega’s verkozen tot ‘architect van het jaar’ vanwege de onorthodoxe wijze waarop het bureau maatschappelijke thema’s verbeeldt. Nu dus, samen met beeldend kunstenaar Barbara Visser, het zitprobleem. <br />‘Rijksambtenaren voelen zich door hun gestandaardiseerde flexplekken ontheemd,’ vertaalt Erik Rietveld de informatie die RAAAF van de Rijksbouwmeester meekreeg. ‘Daardoor gaan ze vaker thuis werken en komen ze hun collega’s nóg minder tegen. Met alle negatieve gevolgen voor het werk van dien.’ <br />Die werkomgeving moest volgens Van Dongen een nieuwe identiteit krijgen. ‘Nu hangen ze vaak een decoratie aan de muur om er nog iets van te maken,’ zegt Ronald Rietveld. ‘Daar moet dan de identiteit vandaan komen. Maar kan een werkplek ook een eigen identiteit hebben? En dan zodanig dat iedere werknemer daar een vanzelfsprekend onderdeel van is?’<br />Toegegeven, het klinkt allemaal tamelijk vaag. Maar dat werd hun project bepaald niet. Want in de maanden dat de broers hun eerste onderzoek naar de rijkswerkplek deden, stonden de kranten vol van dat andere, minstens zo urgente probleem: langdurig zitten, toonde nieuw onderzoek aan, bleek levensgevaarlijk. Dat, zegt Ronald Rietveld, ‘vonden wij meteen een interessante insteek.’ Sterker nog: of en hoe ons zitgedrag te veranderen valt, dat werd de onderliggende missie van hun project. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>toegenomen sterftekans<br /></h3>
<p>De man die de onheilspellende zitcijfers in november 2013 presenteerde, is onderzoeker Hidde van der Ploeg van VUmc. Hij baseerde zich op langdurig onderzoek onder ruim tweehonderdduizend Australische 45-plussers. Sindsdien werden zijn bevindingen door tal van andere rapporten onderschreven. Conclusie: als je tussen de acht en elf uur per dag zit, heb je een toegenomen sterftekans van vijftien procent. Wie, zoals de meeste Nederlandse werknemers, meer dan elf uur per dag zittend doorbrengt, komt uit op een verhoogd risico van veertig procent. <br />Nare statistieken. Maar het meest onrustbarende deel uit het onderzoek moet nog komen. Want wie dacht zijn zitgedrag te kunnen compenseren met drie keer per week een halfuurtje hardlopen, komt bedrogen uit. Zeker, geregeld sporten maakt de cijfers minder nijpend. Maar laat de verhoogde sterftekans onverlet. <br />‘Kort door de bocht is de gedachte dat wie zit zijn beenspieren te weinig gebruikt,’ zegt Van der Ploeg. ‘En die beenspieren zijn de grootste van ons lichaam. Daardoor wordt het vet en het suiker minder snel uit het bloed in je cellen opgenomen. Dat zou de oorzaak van de gezondheidsrisico’s zijn.’<br />‘Zitten is dodelijk,’ kopten de kranten naar aanleiding van Van der Ploegs onderzoek. Tikje te stellig, vindt Van der Ploeg. ‘We moeten het zitten niet gaan demoniseren. Het gaat nadrukkelijk om te véél zitten. En waar die grens precies ligt, is nog steeds lastig te bepalen. Het lijkt nu rond de zeven, acht uur per dag te zijn. Maar het is nog te prematuur om je daar echt op vast te pinnen. Die nuancering is een belangrijk punt. Zitten is iets anders dan roken. Roken is slecht voor je. Punt. Roken vormt voor de mens ook geen essentieel gedrag. Zitten, dat doen we allemaal.’ <br />Wij ook (toch weer) in zijn werkkamer in het opleidingsinstituut van het VUmc, verstopt op de vijfde etage van een betonnen doolhof. Een krappe ruimte die hij ook nog eens met een collega moet delen. Moet hier de revolutie beginnen? Geregeld bewegen, zoals Van der Ploeg werknemers sinds zijn onderzoek aanraadt te doen, is er zo goed als onmogelijk. Trouwens, zien ook zijn bureau en stoel er eigenlijk niet verdacht ouderwets en daarmee bewegingstechnisch nogal problematisch uit?<br />Kijk, lacht Van der Ploeg. En met een simpele armbeweging rijzen toetsenbord en beeldscherm ineens via een speciale zwenkarm een meter op. ‘Ik houd ervan om als ik ’s ochtends binnenkom in elk geval staand met werken te beginnen. Bellen en mailen doe ik graag staand. Maar als ik een langer stuk moet tikken, ga ik weer zitten.’<br />De ideale werkdag voor een gezonde werknemer? Een moeilijke vraag, vindt Van der Ploeg. ‘Probeer, als je veel zit, dat te verminderen door afwisseling. In elk geval niet door dan maar de hele tijd te gaan staan. Daar krijg je kappersbenen van: spataderen. Of last van je rug. Maar breng het totale zitvolume terug en breek langdurige zitperiodes op. Zit je drie keer twintig minuten in plaats van een heel uur achtereen, dan is dat meteen al gunstig voor je bloedsuikerspiegel.’ Praktisch vertaald: ‘Een uurtje zitten en dan weer een half uurtje staan.’ <br />Het komt over als een nuttig advies. Maar hoe krijg je de Nederlandse werknemer daadwerkelijk van zijn stoel? Op het VUmc van Van der Ploeg is zijn onderzoek nou niet als een bom ingeslagen. Ja, hij kent er een handjevol collega’s dat over een vergelijkbaar bureau met zwenkarm beschikt. Maar intussen is zitten er nog steeds de norm.<br />Van der Ploeg werd ook niet platgebeld door bezorgde human resource managers van Nederlandse bedrijven of de rijksoverheid. De enige mensen die wel contact opnamen, waren meubelfabrikanten. Ze zagen een nieuw gat in de al jaren kwakkelende markt voor kantoormeubilair. Van der Ploeg: ‘En verder is een enkel bedrijf als onderzoeksinstituut TNO veel met dit onderwerp bezig. Zij hebben als een van de weinige bedrijven hun kantoorinrichting al aangepast.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>met de trap<br /></h3>
<p>Naar TNO, dus. Bij de in Leiden gevestigde afdeling Work, Health &#038; Care is Marjolein Douwes projectleider en onderzoeker. Ze ontvangt op de zevende etage, waar alle werknemers zich ’s ochtends melden, ook diegenen die eigenlijk op de derde etage werken. Douwes: ‘Moeten ze met de trap en krijgen ze in elk geval meteen beweging.’<br />De zesde, waarnaartoe wij per trap afdalen, is deels als kantoorproeftuin ingericht. Aan een bureaufiets draait een senior medewerker de trappers rond, onderwijl behoedzaam tikkend op zijn toetsenbord. Nee, dit is niet de eerste kantoorfietsverslaafde. De man is ter gelegenheid van het bezoek zojuist op het zadel gehesen. Hoe het hem bevalt? ‘Vreemd, in het begin. Het zadel is een stuk hoger dan de gemiddelde bureaustoel. En je mist de rugleuning.’ Maar eenmaal op snelheid vervalt dat gevoel, geeft hij aan. En ja, dan is het best prettig, eigenlijk. <br />Niet dat bij TNO iedereen staand of fietsend zijn werk doet. Verre van dat. Het gros van de werknemers zit ook hier zijn dag uit. Een enkeling op een zitbal in plaats van een bureaustoel, dat wel. ‘Bewegen moet leuker worden gemaakt,’ verzucht Marjolein Douwes als we in een vergaderkamer zijn neergestreken, wéér zittend overigens. ‘Fietsen zal veel werknemers aanspreken. We zijn immers een fietsland. Maar niet iedereen vindt hetzelfde leuk, dus zul je ook andere vormen van bewegen moeten aanbieden. In het verleden werkten we met lunchwandelingen, traplopen en dat soort zaken. Een ander gaat liever een potje tafeltennissen.’<br />Ze merkt dat de media-aandacht die het onderzoek van Van der Ploeg kreeg, heeft bijgedragen aan de bewustwording over de gevaren van zitten. ‘Vanochtend kreeg ik nog een vraag van een arbodienst over mailfietsen: fietsen die je gebruikt voor een specifiek aantal kantoorwerkzaamheden zoals mailen. Maar uiteindelijk worden dit soort alternatieven voor bureaustoelen meestal pas aangeschaft als de werkgever er direct bij is gebaat. Het moet niet te duur zijn. En het mag zeker niet leiden tot vermindering van werkprestaties. Uit ons onderzoek met bureaufietsen blijkt dat die prestaties ruwweg op hetzelfde niveau blijven: je typt en mailt op een fiets uiteindelijk even snel als achter een ouderwets bureau. Leestaken lijken al fietsend iets beter te scoren, als is dat nog niet afdoende met onderzoek bewezen.’<br />Cijfers die een comfortabele bureaustoel niet een, twee, drie zullen verdringen. Kunnen de ernstige gezondheidsrisico’s geen gedragsverandering veroorzaken? Douwes: ‘Die spelen toch vooral op de langere termijn. Daar schrikken werkgevers en werknemers niet genoeg van. Laat staan dat ze meteen in actie komen. Of werknemers door te veel zitten ook op korte termijn uitvallen, weten we niet. We hebben het met onderzoek in elk geval nog niet kunnen aantonen.’<br />In Scandinavië zijn werkgevers al verder, weet Van der Ploeg. ‘Vrijwel elk bureau is er al een jaar of tien van een sta-stand voorzien. Vooral bedoeld om rugklachten te voorkomen. Maar die stand wordt eigenlijk nooit toegepast. Bij ons is de insteek: als je je leven lang zit, heb je een grotere kans op hart- en vaatziekten en diabetes. Daar zeggen ze: als je geen last van je rug hebt, waarom zou je dat ding dan gebruiken?’<br />Werknemers verleiden, daar komt het volgens Douwes op aan. ‘Je moet hun omgeving stilaan zo inrichten dat het werk bijna niet anders meer kan worden verricht dan op een gezonde manier.’ Daarbij gaat het soms om kleine dingen. In een warmgestookt kantoor, zegt Douwes, zal niemand uit zichzelf gaan fietsen. Zet je de temperatuur lager, dan kan het juist een prikkel zijn. Bijna onbewust verleiden, dus. In die zin, zegt Douwes, strookt het kunstproject van RAAAF en Barbara Visser volledig met de visie van TNO. Voor de expert meeting tijdens <span class="Cursief">The End of Sitting</span> meldde ze zich meteen aan. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>licht voorover<br /></h3>
<p>Verleiden, hoe doe je dat? De jongens van RAAAF denken het te weten. ‘Ga daar maar eens in staan,’ zegt Ronald Rietveld. Hij wijst op een houten staketsel dat als proefopstelling heeft gediend voor een van de vele uithollingen in de apenrots. Het wiebelt nogal, maar voelt toch prettig. Ik sta licht voorover, met de buik leunend op een diagonale houten plank. Door het gat ter hoogte van de ellebogen kan een denkbeeldige laptop worden bediend. Maar kun je zo ook uren achtereen werken? <br />Ons idee, zegt broer Erik, ‘is dat je de mogelijkheid tot zitten domweg niet meer aanbiedt. Zo kun je veel gemakkelijker ander gedrag uitlokken. We zien de apenrots als een landschap vol nieuwe handelingsmogelijkheden. Je wordt verleid om geregeld van positie te wisselen.’ <br />Samen met beeldend kunstenaar Barbara Visser experimenteerden ze afgelopen voorjaar met mogelijke werkhoudingen. ‘Hilarische sessies,’ licht Visser telefonisch toe, die tot een groot aantal werkzame opties leidden. Die opties zijn te zien in de animatie die ze over het project maakte (zie kader op de vorige pagina). ‘Maar die Rietveld-jongens zijn zo gedreven, die wilden niet met een filmpje volstaan. De rots stelt ons in staat tot veel preciezer testen. Bij ons project betrokken bewegingswetenschappers van de Rijksuniversiteit Groningen zullen de bezoekers drie weken lang nauwlettend gaan volgen. Ik zie de apenrots als een rotsstrand. Iedereen zoekt bij een bepaalde activiteit straks het kommetje waar zijn lichaam het prettigst inpast.’<br />Een kantoormeubelfabrikant heeft al contact opgenomen, vertellen de Rietveld-broers. Ze zijn geïnteresseerd in de uitkomst van het project. Dezelfde fabrikanten overigens die mede debet zijn aan het probleem. Visser: ‘De bureaustoelen worden alsmaar comfortabeler. Met als gevolg dat je nauwelijks nog hoeft te verzitten. We hoeven echt niet terug naar de houten bank, maar wel naar meubilair dat elke vijf à tien minuten in elk geval tot bewegen noopt.’ Lachend: ‘Eigenlijk zijn nu de rokers nog het gezondst, want die moeten elk half uur lopend naar hun rookruimte op zoek.’<br />Onze hele samenleving is tegenwoordig ingericht op zitten, stelt Erik Rietveld. ‘Als je in de trein geen stoel hebt, dan voelt het als pech. Alsof je eigenlijk niet had hoeven betalen.’<br />Ronald: ‘Of vroeger in de schoolklas als je in de hoek moest staan. We zien staan als een straf.’<br />Erik: ‘We hebben hier in de studio zelf ook een staplek. Maar je ziet: iedereen zit toch weer. Zolang de stoelen er nog zijn, is dat gewoon te verleidelijk.’<br />Ronald: ‘Wie nu gaat staan, is het gekkie van de afdeling.’ <br />Visser: ‘Terwijl kinderen juist willen bewegen. Voor hen is stilzitten juist een straf. Dus zitten is aangeleerd gedrag.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>op smalle krukjes<br /></h3>
<p>De eerste presentatie van hun ideeën aan de Rijksbouwmeester lieten de Rietveld-broers en Barbara Visser vergezeld gaan van een reeks beelden. Erik Rietveld: ‘Wij zijn in de geschiedenis gaan kijken, helemaal terug tot de oudheid. Mensen hingen toen op het marktplein te wachten totdat hun een dienst werd gevraagd. Tijdens de Middeleeuwen werkten monniken leunend op smalle krukjes. In de Renaissance zie je een heel grote verscheidenheid aan werkposities. Maar in de vorige eeuw kreeg je de grote standaardisatie.’<br />Ronald Rietveld: ‘Voor de kantoormens bleef alleen zittend werk over. En ook dat heeft zich geëvolueerd. Het bureau was vroeger ten minste nog een object met diverse soorten kasten en laatjes. Er moesten verschillende dingen op gedaan kunnen worden. Dat werd uiteindelijk een vlak blad met een typemachine, later een laptop, erop. Maar wist je dat Nabokov staand schreef? En Virginia Woolf ook?’<br />Niemand die nog weet op welke wijze staand werken prettig kan zijn, stellen de Rietveld-broers. Als collega-ontwerpers over het design van een nieuwe stoel praten, dan wordt steevast het werk van Gerrit Rietveld (’geen familie’) erbij gepakt. ‘Hij heeft de ideale verhoudingen vastgelegd,’ zegt Ronald Rietveld, ‘maar dit hier’ – hij wijst op een schaalmodel van de apenrots – ‘is voor ontwerpers helemaal nieuw. Ontwerpers weten alles van staan of zitten, maar niets van de houdingen daartussenin. Hoe benut je onder het werk wél die grote beenspieren, maar dan op een wijze die ook aangenaam is? Daar is nog nooit over nagedacht.’<br />Met de installatie <span class="Cursief">The End of Sitting</span> moet daar verandering in komen. Vanaf 22 november is hun rots drie weken op eigen risico vrij toegankelijk. Ze zijn tevreden, zeggen de broers, als de problemen van langdurig zitten daarna zijn geagendeerd en rotsbezoekers gaan nadenken over alternatieve werkhoudingen. <br />En, praktisch gesproken: wordt de nieuwe rijkswerkplek straks een apenrots? ‘Ik weet niet of je het ministerie van Financiën kent,’ zegt Erik Rietveld. ‘Daar zit een groot atrium beneden. Je kunt je voorstellen dat het op deze manier wordt ingericht. Dan verblijf je een deel van je werkdag achter je bureau en een deel daar.’<br />Ronald Rietveld: ‘Neem de wachtruimtes op Schiphol. Nu staan daar de doorsnee tafels en stoelen. Onze rots schept een totaal andere beleving, ook door de intimiteit die als vanzelf ontstaat met andere bezoekers. Ontheemd zul je je niet snel meer voelen. En ja, het moet schuren. Het is tenslotte ook kunst.’ <br />‘The End of Sitting’, Looiersgracht 60, Amsterdam, 22 november t/m 6 december 2014.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p> Geanimeerd anti-zitproject<br />‘Outstanding Landscape of Affordances’ is de titel van de animatie die Barbara Visser en RAAAF over hun anti-zitproject maakten. Bekijk hier de talloze nieuwe werkhoudingen die de apenrots mogelijk maakt: www.vn.nl/antizitproject. </p>
</p></div>


Nooit meer zitten

<div class="lead">Werknemers moeten gezonder gaan leven, vindt de baas. Enter: leefstijlprogramma&#8217;s voor het hele bedrijf.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Stel: u werkt op kantoor. U hebt er een leuke, drukke baan en bent vrijwel nooit ziek. Dan komt er een nieuwe baas die de vitaliteit van zijn personeel graag verbeterd ziet. Of u zo vriendelijk zou willen zijn een vragenlijst in te vullen over uw leefstijl. Sport u slechts twee keer per week? Dat resulteert in een rode smiley met pruillip: moet beter. Drinkt u gemiddeld meer dan één glas alcohol per dag? Ook een actiepunt. Binnen drie maanden wenst de baas vooruitgang te zien.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Toekomstmuziek? Welnee. Staande praktijk in een groeiend aantal Nederlandse bedrijven. Kijk op de websites van de diverse arbo-organisaties en de leefstijlprogramma’s vliegen je om de oren. Daarbij is het privéleven van de werknemer niet langer taboe. Integendeel. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Van alle inwoners van Europa zit uitgerekend de Nederlander het meest tijdens het werk</p>
</blockquote>
</div>
<p>Tom Geerdink, directeur consultancy bij de landelijke arbodienst ArboNed, die 1,1 miljoen werknemers op de werkvloer begeleidt: ‘Een hele tijd dachten we: gezondheid en leefstijlvraagstukken behoren tot de privacy van de werknemer. Dergelijke onderwerpen kun je als leidinggevende eigenlijk niet aan de orde stellen. Die tijd ligt achter ons.’</p>
<p>Over de reden van die verandering zo meteen meer, eerst de cijfers. Het gemiddeld ziekteverzuim in Nederland lag vorig jaar op 3,9 procent, het laagste percentage sinds 1996. ‘Op het eerste gezicht is de Nederlandse werknemer dus kerngezond,’ zegt Geerdink. ‘Maar we weten inmiddels dat verzuim deels conjunctuurgevoelig is. In crisistijden zal iemand zich minder snel ziek melden, uit vrees daarmee zijn baan op het spel te zetten. Nu de economie aantrekt, zul je zien dat het verzuim oploopt.’</p>
<p>Het is een vermoeden dat niet alleen bij zijn arbodienst maar ook in werkgeverskringen bestaat. En die hebben meer redenen tot zorg. De beroepsbevolking vergrijst en moet door veranderde wetgeving langer doorwerken tot het pensioen. Dat betekent meer kans op ziekte. Ook doorbraken in de medische wetenschap kunnen bijdragen aan toekomstig verzuim. Olivier Gerrits, directeur marketing en verkoop van Zilveren Kruis Achmea, eind vorig jaar op het congres Gezond Ondernemen: ‘Over twintig jaar genezen we tachtig procent van alle kankergevallen. Fantastisch. Maar hoe kunnen we dat blijven betalen?’</p>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/08/fe1a6ec3-9447-4ef3-8ad9-d0822f19ade5_faassen1.jpg" width="800" height="656"alt="Illustraties: Paul Faassen" border="0" /><em class="credit">Illustraties: Paul Faassen</em></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Funest</h3>
<p>Een nog belangrijker factor is de verandering die zich dankzij de computer sluipenderwijs heeft voltrokken op de werkvloer: van staand naar steeds meer zittend werk. En van alle inwoners van Europa zit uitgerekend de Nederlander het meest, zo blijkt uit onderzoek van het VUmc: gemiddeld zeven uur per dag of langer. De gemiddelde Duitser of Belg zit anderhalf uur minder. Een Roemeen komt maar tot 3,2 uur stoel per dag. </p>
<p>Dat is geen vooruitgang, zoals je zou kunnen denken, maar funest. ‘De beenspieren zijn de grootste van het lichaam,’ doceerde senior onderzoeker Hidde van der Ploeg van het VUmc afgelopen oktober. ‘Zo’n grote spiergroep moet je niet urenlang ongebruikt laten.’ Van der Ploegs onderzoek bracht aan het licht dat dagelijks meer dan een uur of tien zitten de kans op vroegtijdig overlijden met veertig tot zestig procent verhoogt. En voor het zo ver is, liggen hart- en vaatziektes, diabetes, obesitas en kanker op de loer. </p>
<p>Zitten, kortom, is voor de werknemer een levensgevaarlijke en voor de werkgevers een dure hobby. Want die laatste groep draait met dik twintig miljard euro per jaar voor de helft van de totale zorgkosten op. Hoe krijg je de Nederlandse werknemer z’n stoel uit?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Shell, Unilever, Tata Steel, KPN – allemaal zijn ze bezig met programma’s om de vitaliteit van hun werknemers te vergroten</p>
</blockquote>
</div>
<p>                                        In de strijd tegen de om zich heen grijpende obesitas werd in 2010 het Convenant Gezond Gewicht opgericht, onder voorzitterschap van Paul Rosenmöller. Daarin hebben bedrijven en organisaties een belangrijke rol. Het convenant droeg bij aan de populariteit van leefstijlprogramma’s voor het gezamenlijke personeel. Uit de tweejaarlijkse Werkgevers Enquête Arbeid van TNO blijkt dat in 2010 negen procent van hen het bevorderen van een gezonde levensstijl had ingevoerd als nieuw beleid. Twee jaar later volgde nog eens acht procent. De categorie ‘prikkels om verzuim terug te dringen’ scoorde met gemiddeld zo’n dertien procent nog hoger. </p>
<p>Shell, Unilever, Tata Steel, KPN – allemaal zijn ze bezig met programma’s om de vitaliteit van hun werknemers te vergroten. Geerdink van ArboNed onderschrijft de trend: ‘Het accent bij werkgevers verschuift van verzuimaanpak naar preventie. Tijdens de crisisjaren is daar tijdelijk op bezuinigd, want dergelijke programma’s zijn kostbaar. Nu de economie aantrekt, nemen de investeringen van werkgevers in leefstijlprogramma’s weer toe.&#39;</p>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Sigaretje</h3>
<p>Een zo’n werkgever is Gijs de Vries, sinds 1 ja-nuari van dit jaar directeur van het Nederlandse Rode Kruis. Hij ontvangt in het hoofdkantoor in Den Haag. Bij de nooduitgang op het dak rookt een medewerker steels zijn sigaretje. ‘Mag daar eigenlijk niet,’ reageert De Vries (56). ‘Alleen beneden bij de achteruitgang.’ Liever ziet hij, een van de pioniers op het gebied van leefstijlprogramma’s in Nederland, helemaal niemand meer roken.</p>
<p>De Vries vertelt hoe bij hem zes jaar geleden het kwartje viel. Als partner bij Ernst &#038; Young volgde hij een pilot over vitaliteit. Tijdens een lezing van Koen Gonnissen, voormalig coach van tennisster Kim Clijsters, zat hij aanvankelijk wat achterover geleund in zijn stoel. Totdat Gonnissen de opmerking maakte die De Vries sindsdien als mantra hanteert.</p>
</p></div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/08/563f1369-67da-4464-8a97-a13fed20f887_faassen2.jpg" width="800" height="659"alt="Illustratie: Paul Faassen" border="0" /><em class="credit">Illustratie: Paul Faassen</em></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Als je zes uur per dag slaapt, matig bent met alcohol, gezond eet en drie keer per week een uur sport, kun je nooit een burn-out krijgen,’ zegt De Vries de tenniscoach na. ‘Wetenschappelijk bewezen.’ Het was voor hem een wake-up-call. ‘Ik dacht: ik doe al die dingen goed, ik moet er alleen nog een uur extra bij sporten. Na die sessie heb ik thuis meteen een fitnessruimtetje aangelegd. Sindsdien is er geen week voorbijgegaan waarin ik niet aan die vereiste drie uur ben toegekomen.’ </p>
<p>Zijn ambities reikten verder. De Vries stelde de raad van bestuur van Ernst &#038; Young voor om het leefstijlprogramma binnen de hele organisatie in te voeren. Terugkijkend zegt hij: ‘Het leidde tot het meest gewaardeerde interne project <i>by far</i>. Ik ben inmiddels twee jaar weg bij Ernst &#038; Young, maar zeventig procent van de partners heeft het programma doorlopen en meer dan de helft van alle medewerkers. Het programma omvat niet alleen een theoretische uitleg over gezond eten en slapen, maar ook een regelmatige gezondheidscheck hoe je ervoor staat.’</p>
<p>Hij somt enkele resultaten op: ‘59 procent van de werknemers werkt daarna geconcentreerder; 69 procent heeft een beter uithoudingsvermogen; 45 procent scoort beter op vitaliteit; 68 procent ervaart een betere werk-privébalans.’ Zo’n zestig klanten van Ernst &#038; Young kregen het programma belangeloos aangeboden en gingen er vervolgens ook mee aan de slag.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Droombaan</h3>
<p>Het leek een gat in de markt, leefstijlprogramma’s. Als partner van Mind&#038;Health wilde De Vries vervolgens de kans grijpen om zijn mantra verder uit te dragen. Op de website van het bedrijf staat hij, met ondernemer Peter Kuijper en psychiater Bram Bakker, nog steeds als een van de drie initiatiefnemers vermeld. Maar op de dag dat hij daar zou gaan tekenen, kwam de directeursvacature bij het Rode Kruis voorbij. Een droombaan, vond De Vries, en hij kreeg ’m. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Is het voor werkgevers geen schaamlap om de toenemende werkdruk mee te camoufleren?</p>
</blockquote>
</div>
<p>De internationale hulporganisatie had net een ingrijpende reorganisatie achter de rug. Nieuwe vitaliteit was welkom, vermoedde De Vries, daarin gesteund door zijn afdeling personeel &#038; organisatie. Hij begon een leefstijlprogramma, ontwikkeld door de TU Delft, voor zo’n twintig leidinggevenden binnen zijn organisatie. </p>
<p>Anders dan bij Ernst &#038; Young was het gezondheidsdenken hier nog niet organisch gegroeid, maar moest het in korte tijd worden geïnitieerd. Dat leidde niet alleen tot enthousiasme maar ook tot kritische reacties. ‘Betuttelend’ en ‘nodeloos bevoogdend’ noemden sommige Rode Kruismedewerkers de vragen over hun alcoholgebruik en sportgedrag. Er viel toch niets op hun werkhouding of verzuim aan te merken?</p>
<p>De discussie over nut en noodzaak van leefstijlprogramma’s wordt ook in bredere kring gevoerd. Is het voor werkgevers geen schaamlap om de toenemende werkdruk mee te camoufleren? vraagt FNV-beleidsadviseur Renske Jurriëns zich af. Inhoudelijk heeft ze er weinig bezwaar tegen: ‘Mits de programma’s vrijwillig zijn en de resultaten niet met de manager of personeelschef maar alleen met de bedrijfsarts of een externe deskundige worden besproken. </p>
<p>Wat we wel merken, is dat er zich heel veel bedrijfjes op de markt van leefstijl- en vitaliteitscursussen hebben gestort. Het toezicht ontbreekt. Er zijn er zelfs bij die vragen naar je relatie en je seksleven. Dat lijkt me niet iets om vervolgens met je manager te moeten bespreken.’ Welk leefstijlprogramma werkt wel, welk niet? </p>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Wie de werknemers wil bereiken die het grootste gezondheidsrisico voor een bedrijf vormen – zeg: de gezette man met zijn dagelijkse kantinekroket – moet met hen in dialoog</p>
</blockquote>
</div>
<p>Over concreet gerealiseerde effecten blijven veel aanbieders in het openbaar vooralsnog vaag. ‘Onze resultaten zijn inmiddels veelbelovend,’ noteert Mind&#038;Health als toelichting op de eigen website. En dan houdt de informatie op. Het Health (e)Coach Program, zoals dat bij het Rode Kruis wordt ingevoerd, verwijst naar pilots in de Verenigde Staten waar werkgevers tot veertig procent op de zorgkosten bespaarden. Maar Amerika is Nederland niet. </p>
<p>Aanbieder My Daily Lifestyle biedt geïnteresseerde werkgevers wél een handzaam meetinstrument: ‘Ook kunnen wij uw werknemers naar de stand trekken met een leuke wedstrijd waarbij geraden kan worden hoeveel gewicht of centimeter van de taille iemand kwijt is geraakt. Een echte aandachtstrekker!’ </p>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Lunchwandelroutes</h3>
<p>Een van de eerste serieuze onderzoeken naar het nut van Nederlandse gezondheidsprogramma’s werd de afgelopen vier jaar uitgevoerd door Jantien van Berkel. Afgelopen april promoveerde ze erop aan de Vrije Universiteit. Van Berkel bracht de bevindingen in kaart van 257 medewerkers van een onderzoeksinstituut die circa een jaar een leefstijlprogramma volgden en legde die naast een controlegroep die dat niet deed. </p>
<p>De werknemers kregen onder meer lichamelijke oefeningen voor thuis, lunchwandelroutes en extra fruit op de werkvloer aangeboden. Daarnaast was er een intensief coachingstraject. Voornaamste conclusie van het onderzoek: op individueel niveau waren er na afloop geen verschillen in werktevredenheid, algemene vitaliteit of werkvermogen. In economisch opzicht bleek het leefstijlprogramma – kosten 464 euro per werknemer – weggegooid geld.</p>
</p></div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/08/d47ac59b-a4fb-43db-b2d0-795feb3c6ef1_faassenmewra.jpg" width="800" height="525"alt="Illustratie: Paul Faassen" border="0" /><em class="credit">Illustratie: Paul Faassen</em></div>
<p>                                        Stoppen dus maar met die leefstijlprogramma’s? Nee, nuanceert Van Berkel. ‘Met de huidige programma’s bereik je vooral de mensen die al een zekere interesse voor gezondheid hebben. Vaak hoger opgeleiden, vaak vrouwen. Dat was bij mijn onderzoek niet anders.’ Wie de werknemers wil bereiken die op termijn het grootste gezondheidsrisico voor een bedrijf vormen – zeg: de gezette man met zijn dagelijkse kantinekroket – moet eerst met hen in dialoog. Van Berkel: ‘Daarbij moet het initiatief bij de werknemers liggen.’</p>
<p>Verder, stelt ze, is het essentieel dat er iets in de werkomstandigheden op kantoor verandert, waardoor een werknemer bijna als vanzelf tot andere keuzes komt. ‘Staande bureaus introduceren bijvoorbeeld, of een ander prijsbeleid en een gezonder assortiment in de kantine.’ Consultant Tom Geerdink van ArboNed sluit zich bij die woorden aan.</p>
<p>Hij merkt dat leefstijlprogramma’s van een werkgever een lange adem vergen. En daar zit die vanwege de kosten niet altijd op te wachten. Geerdink: ‘Er leven vaak hoge verwachtingen die binnen een jaar moeten zijn gerealiseerd. Na dat jaar zakt zo’n programma dan toch weer weg. Het is een taai vraagstuk, omdat het echt om een cultuur- en gedragsverandering van de werknemer vraagt.’</p>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Dikke scheepskok</h3>
<p>De cruciale vraag die dan opdoemt: kan de werkgever die gedragsverandering van zijn werknemers alleen vragen, of mag hij die inmiddels ook eisen? Een te dikke scheepskok, op wiens kookkunst niets aan te merken viel, spande in 2007 een rechtszaak aan tegen zijn werkgever die hem de wacht had aangezegd. De rechter gaf de werkgever gelijk. Zelfs een ontslagvergoeding zat er voor de kok niet in. Wat zijn de gevolgtrekkingen van deze uitspraak voor de licht obese kantoorklerk alias doorsnee Nederlandse werknemer?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>‘Pas als iemand meerdere keren met een kegel op het werk komt, wordt het een risico voor diens functioneren&#8217;</p>
</blockquote>
</div>
<p>                                        ‘Bij een brandweerman of politieagent zijn lichamelijke eisen functiegerelateerd,’ zegt Michiel Kompier, hoogleraar arbeids- en organisatiepsychologie aan de Radboud Universiteit. ‘Die moeten nou eenmaal een bepaalde beweeglijkheid hebben, trappen kunnen lopen. Of dat bij een kantoormedewerker het geval is, daar kun je over discussiëren. Over de relatie tussen overgewicht en uitval bestaan weinig harde gegevens. Ja, op groepsniveau kun je daar wat over zeggen, maar op individueel niveau niet. Ik denk daarom dat je daar als werkgever uiterst terughoudend in moet zijn.’</p>
<p>Hij betwijfelt of een werkgever mag informeren naar alcoholgebruik in het weekend of op werkavonden, zoals in leefstijlprogramma’s gebruikelijk is. ‘Pas als iemand meerdere keren met een kegel op het werk komt, wordt het een risico voor diens functioneren. Maar het vertrekpunt is het daadwerkelijke arbeidsgedrag. Dus nee, ik zal een secretaresse met een body mass index van 30 daar niet op aanspreken.’ Lachend: ‘Tot ze zo zwaarlijvig is dat ze de post niet meer kan rondbrengen.’ </p>
<p>Arbeidsrechtelijk mag het standpunt van Kompier correct zijn, de strijd tegen obesitas wordt zo in Nederland natuurlijk niet gewonnen. Dus zal de werkgever gebruik moeten maken van subtielere vormen van overtuigingskracht: niet verplichten, maar verleiden, zoals onderzoeker Van Berkel suggereert. Of wellicht door toepassing van enige collegiale pressie. </p>
<p>Geerdink ervaart dat bij de bedrijven waarvoor zijn ArboNed bemiddelt, uiteindelijk toch zeventig procent van de werknemers aan het vrijwillige leefstijlonderzoek en de bijbehorende gezondheidsprogramma meedoet. ‘We beginnen met vragenlijsten en gezondheidschecks. Als zo’n onderzoek langlopend is, voel je als werknemer gaandeweg de sociale druk toenemen om mee te doen. Zeker als er bij de collega’s om je heen positieve effecten optreden. Dat is volgens mij de enige manier om dit probleem aan te pakken.’</p>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Het geld dat een bedrijf vervolgens op ziekteverzuim bespaart, gaat naar het Rode Kruis</p>
</blockquote>
</div>
<p>Zilveren Kruis Achmea geeft de aarzelende werknemer daarbij nog een steuntje in de rug. Deelname aan hun gezondheidsprogramma is gratis. Maar wie halverwege afhaakt, draait zelf alsnog voor de totale kosten op. Die stok achter de deur is een groot succes, bezwoer marketingdirecteur Olivier Gerrits op het congres Gezond Ondernemen: KPN en tal van overige bedrijven tekenden in. ‘De gemiddelde gewichtsvermindering van de deelnemers was na drie maanden al tien kilo. Andere werkgevers staan te springen om mee te doen. ’</p>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Ludieke manier</h3>
<p>Directeur Gijs de Vries van het Rode Kruis heeft er een andere, ludieke manier voor gevonden. Organisaties en bedrijven kunnen aansluiten bij het door het Rode Kruis geïnitieerde project Fitness for Business. De Vries: ‘Werknemers van de deelnemende bedrijven schrijven zich in op een leefstijlprogramma. Het geld dat een bedrijf vervolgens op ziekteverzuim bespaart, gaat naar het Rode Kruis, waarmee wij bijvoorbeeld een project in Indonesië ondersteunen.’ </p>
<p>Het eerste deelnemende bedrijf was Irdeto, leverancier van diensten voor betaaltelevisie. De Vries: ‘Op allerhande events vroegen ze aandacht voor ons gezamenlijke programma. Zelfs bij de nieuwjaarsreceptie stonden de spinningfietsen klaar. Het ziekteverzuim bleek daar met 2,9 procent al laag. Door deze actie is dat met zeventiende procent gedaald tot 2,2. Daarmee hebben ze honderdduizend dollar ingezameld voor het Rode Kruis.’</p>
<p>Een ‘prachtig concept’, zegt De Vries. ‘Het past helemaal in de huidige trend van fondsenwerving: mensen willen er iets voor doen, afzien. Wij gaan dit Fitness for Business-concept samen met twee partners landelijk uitrollen.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p> ‘Leefstijlbevordering moet standaard worden opgenomen in elke cao’ </p>
</blockquote>
</div>
<p>                                        Mooie plannen. Maar hoe verloopt intussen de invoering van het leefstijlprogramma bij het Rode Kruis zelf? ‘Verplicht stellen gaat niet werken,’ zegt De Vries. ‘Dat is ook niet mijn aanpak. De eindverantwoordelijkheid ligt altijd bij het individu. De meerderheid van ons personeel is nog steeds enthousiast, maar er zit ook een aantal mensen in de groep dat er niks of heel erg weinig mee gaat doen. Prima. Ik heb het onderwerp zo in elk geval op de agenda gezet.’</p>
<p>En op die agenda zal het in Nederland voorlopig wel blijven. Hij wijst op die ‘prachtige uitspraak’ van Paul Rosenmöller als voorzitter van het convenant Gezond Gewicht: ‘Leefstijlbevordering moet standaard worden opgenomen in elke cao.’ </p>
<p>‘Stel je voor,’ zegt De Vries, ‘wat een vooruitstrevende gedachte!’ </p>
<p></p>


Vitaliteit op het werk

<div class="lead">Stenen domineren de voorjaarstuin van nu. Met ernstige gevolgen voor natuur en milieu. De landelijke werkgroep ‘Operatie Steenbreek’ wil de trend keren. Is Nederland rijp voor de tegeltaks?</div>
<div class="gallery gallery-columns-2 clearfix gallery-size-"><div class="gallery-inner clearfix"><div class="gallery__expand pulse"><div class="gallery__plus"></div></div><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="0"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/032d3b8d-5d12-4dc7-9eeb-bd4bc068b61c_0__4032414_preview3-1280x960.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1280" height="960"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="1"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/1712b6dd-8dc8-49b4-a28d-c9b07b02f591__4032453_preview1-1280x960.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1280" height="960"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="2"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/30fe0f30-25fc-41b0-aab1-f8553fd83441__4032473_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1200" height="900"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="3"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/281b0e8a-ef5c-4830-8f05-26a9113b9acd_p091-Verhalen-Tegeltuinen1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1200" height="894"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="4"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/7466a591-c7ab-4858-af0a-8d5fb14f3912__4032442_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1200" height="900"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="5"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/937785a4-a0b4-470c-9e59-022b15b45ccb_Hittestresskaart-Vrij-Nederland_kaart_zonder_layout_preview1-1280x905.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1280" height="905"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure></div></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het voorjaar verschuilt zich in de Noord-Groningse Professoren­buurt achter hoge heggen. De elegante jarendertighuizen zijn geliefd bij starters en kleine gezinnen en bij investeerders die er studentenappartementen in onderbrengen. Een rustig woonwijkje met een eigen eetcafé, De Gans. Omsloten door de Korreweg, waaraan wat snackbars, een rijwielzaak en een bloemist, en het Oosterhamrikkanaal. In een kwartiertje fietsen sta je op de Grote Markt of ben je de stad uit.</p>
</p></div>
<p>‘Een gemengde wijk met bewoners in alle leeftijden,’ zegt Annette Jonkhoff, sinds veertien jaar woonachtig in de Van Swinderenstraat. ‘Een aantal huizen heeft een gemeenschappelijk binnenterrein. Er is onderling veel contact.’ Een van de weinige nadelen: ‘De grond is hier zwaar en altijd wat vochtig. Ook omdat we in een heel laaggelegen stuk stad wonen. Na regen blijft het water lang staan. Een gazon wordt dan snel een modderpoel.’</p>
<p>Op de stoep in de Star Numanstraat denkt Tom Wassenaar wel te weten hoe dat komt: het is het harde keileem van de Hondsrug waarop deze wijk ooit is gebouwd. ‘Heien hoef je hier nog steeds niet,’ vertelt hij, wijzend op een kantoorpand dat er zonder fundering is neergezet. ‘Een kansloze operatie. De heimachine, ja, die schudt als een gek, maar de paal gaat geen centimeter de grond in.’ Zijn vader werkte ooit in deze buurt als hovenier. Wasse­naar: ‘Wil je de afwatering in je tuin beter regelen, dan moet je de grond tot een halve meter diep omwoelen en met zand mengen. Dan gaat het goed.’</p>
<p>Veel bewoners kiezen een simpeler oplossing: ze vervangen hun soppende gazon door tegels. Niet dat het water dan wegloopt, maar je voorkomt de afdruk van modderschoenen in huis. Jaar na jaar stijgt zo het aantal vierkante meters steen in de Professorenbuurt. En niet alleen in de tuinen, ook in de tussenliggende binnenplaatsen.</p>
<p>Vroeger was de ruimte naast haar tuin halfverhard, herinnert Jonkhoff zich. ‘Nu is de grond helemaal betegeld,’ zegt ze. ‘Het hele jaar door goed begaanbaar. Leuk voor de kinderen om te spelen en minder onderhoud voor de buurt.’</p>
<p><strong>Als een salon</strong></p>
<p>De betegelingsdrift blijft niet beperkt tot de Professorenbuurt. In heel Nederland worden gazons en bloemperken sinds een jaar of tien massaal ingeruild voor steen. De trend is ingezet door tuinbladen en tuinprogramma’s op tv die de ‘onderhoudsvrije tuin’ propageren.</p>
<p>‘We zijn eraan gewend geraakt om onze omgeving totaal naar ons gemak in te richten,’ zegt de Groningse stadsecoloog Wout Veldstra. ‘Dat is nu zo ontaard dat we ons bankstel buiten zetten omdat we willen dat onze achtertuin eruitziet als een salon.’</p>
<p>Die ‘verharding van de particuliere tuin’ heeft volgens wetenschappers drie vervelende consequenties.</p>
<p>Warmte blijft boven oppervlakten met veel steen langer hangen. Op tropische dagen ontstaan daardoor ‘stedelijke hitte-eilanden’ die de gezondheid van kwetsbare groepen als bejaarden en zieken bedreigen. ‘Hittestress’, in jargon. Door de verstening neemt ook de biodiversiteit af: vogels, vlinders en andere dieren vertrekken uit de achtertuin. En omdat de grond door alle tegels minder water kan absorberen, dreigt bij elke hoosbui het riool te overstromen.</p>
<p>Tom Wassenaar haalt zich de regenval van drie jaar geleden nog eens voor de geest: ‘Het water kolkte hier door de brandgangen zo vanuit de achtertuinen de straat op.’ Hij houdt zijn hand bij zijn knie. ‘Zo hoog stond het.’</p>
<p><strong>Hitte-eilanden in de stad</strong></p>
<p>Meer doden, minder dieren, voortdurend overstromingsgevaar – doemscenario’s kleven de voortschrijdende verstening ofwel tegelterreur aan. Kloppen ze, en in welke mate draagt de particuliere achtertuin daaraan bij? ‘In Ne­der­land was daar tot voor kort nog nooit onderzoek naar gedaan,’ zegt stadsecoloog Veldstra.</p>
<p>Zo’n tien jaar geleden kreeg hij in Groningen de directe gevolgen van verstening voor het eerst onder ogen. ‘We voerden in ons centrum de operatie Gele Steentjes uit, waarbij wij onze openbare ruimte helemaal hebben verhard. Meteen daarna moest fors worden ingegrepen bij de riolering: er dienden extra bassins te komen om al dat water te kunnen bergen.’</p>
<p>Veldstra sloot zich daarna aan bij een denktank van wetenschappers van de Rijks­uni­ver­si­teit Groningen en Alterra, het kennisinstituut van Wageningen Universiteit. Aan­­van­­ke­lijk richtte die zich vooral op de gevolgen van de verharding bij industrieterreinen. ‘Toen hoorde ik voor het eerst van die lokale hitte-eilanden in de stad,’ zegt hij. Gaan­de­weg verschoof de focus binnen de groep naar woonwijken. ‘Ieder van ons zag de verstening van tuinen om zich heen grijpen. Ik ben eens wat plaatjes van tuininrichting gaan googelen. Dan zie je alleen versteende tuinen, er zit werkelijk geen groene meer tussen. We besloten dat het zo niet verder kon. Het was tijd voor actie.’</p>
<p>Allereerst wilde de werkgroep meer gegevens in handen krijgen, harde cijfers over de mate van verstening van tuinen in Nederland. Veld­stra: ‘Zodat we het publiek kunnen overtuigen met een wetenschappelijk bewezen verhaal. Om te laten zien hoe erg het is. Of, wie weet, dat het misschien allemaal wel meevalt.’ Be­hal­ve Alterra en de Rijksuniversiteit Gro­nin­gen sloten onder meer de Koninklijke Neder­landse Natuurhistorische Vereniging, het Haags Milieucentrum en vijf gemeenten zich bij het project aan. Werktitel: ‘Operatie Steen­breek’. Half mei presenteert de groep zich voor het eerst aan de buitenwereld met een symposium over verstening.</p>
<p><strong>Tientallen voetbalvelden</strong></p>
<p>Dat steden door verharding meer opwarmen is wetenschappelijk bewezen. Op warme, windstille zomeravonden is het in delen van dichtbebouwd Rotterdam tot zeven graden warmer dan in het omringende buitengebied, zo valt te lezen in het rapport Climate Proof Cities uit 2013. Kernzin daarin volgens TNO-projectmanager Peter Bosch: ‘Bij iedere stap van 10% toename van de fractie totaal verhard oppervlak in een stad, stijgt de mediaanwaarde van het maximale hitte-eiland met 0,2 graad Celsius, en de 95 percentielwaarden met 0,5 graad Celcius.’ Vrij vertaald: bij elke 10 procent extra betegeling stijgt de temperatuur met 0,2 graad, met lokale uitschieters naar een halve graad.</p>
<p>Maar hoe breng je die extra betegeling van ­privétuinen exact in beeld? Waar wonen de daders? De werkgroep Steenbreek benaderde het Kadaster voor nader onderzoek in drie Groningse buurten waarvan de gemeente goede rioolmetingen beschikbaar had: villawijk Helpman, de jarenvijftigbuurt Selwerd (veel sociale woningbouw) en de gemengde Professorenbuurt.</p>
<p>‘Een historische inventarisatie van verharding – zoiets hadden wij nog nooit gedaan,’ zegt projectadviseur Paul Peter Kuiper van het Kadaster. Hij gebruikte actuele luchtfoto’s en informatie uit de Basisregistratie Adressen en Gebouwen. Deze informatie vergeleek hij met door de gemeente aangeleverde luchtfoto’s uit 1998. ‘Met behulp van 3D-technologie kunnen we die platte foto’s interpreteren en tot leven wekken.’ Zo kon het Kadaster per woning en per tuin de situatie van 2013 afzetten tegen die van vijftien jaar eerder.</p>
<p>‘Gevoelsmatig verwachtte ik versteningspercentages van boven de tien procent,’ zegt ecoloog Veldstra. ‘Dat soort cijfers kom je namelijk veel tegen in Engelse rapporten. Dus de cijfers van het Kadaster vielen me nogal mee.’ In villawijk Helpman bleken de tuinen na vijftien jaar slechts twee procent meer versteend. In Selwerd bedroeg de toename 3,4 procent. De Professorenbuurt scoorde nog het hoogst: 4 procent.</p>
<p>Wordt met deze cijfers al vóór het eerste symposium de angel uit de Operatie Steenbreek gehaald? Allerminst, vindt Joop Spijker, senior onderzoeker bij Alterra. ‘Ik heb jaren geleden als student in de Professorenbuurt gewoond. Die wijk was toen al sterk betegeld. Zo’n kleine verhoging lijkt misschien niet veel, maar die is daar toch significant.’</p>
<p>Veldstra: ‘Het Kadaster heeft alleen de achtertuinen in Selwerd en de Professorenbuurt onderzocht. Maar als je door de Professoren­buurt loopt, zie je dat juist de voortuinen de afgelopen jaren het meest zijn betegeld.’</p>
<p>Buurtbewoners onderschrijven Veldstra’s visie. ‘Met name bij studentenwoningen laten veel huiseigenaren de voortuin bestraten,’ zegt Annette Jonkhoff. ‘Het ziet er netter uit en je hoeft er vrijwel niks aan te doen. Trouwens, al die fietsen moeten ook ergens staan.’</p>
<p>Op basis van aanvullend onderzoek komt de Groningse student natuur- en milieukunde Cirsten Zwaagstra tot een wijkbreed toegenomen verharding van 5,5 procent. Geen Engelse toestanden dus in de Professorenbuurt. Maar van de bescheiden 25 hectare die het wijkje omvat, zijn tussen 1998 en 2013 wel bijna drie voetbalvelden betegeld. En zou je de Kadaster­gegevens doortrekken naar de gehele stad Gro­nin­gen, dan zijn daar in vijftien jaar tijd vele tientallen voetbalvelden aan gras en bloemperken onder tegels beland.</p>
<p>Werk aan de winkel voor Operatie Steenbreek, dus.</p>
<p><strong>De heetste stad van Nederland</strong></p>
<p>Hoe voorkom je verstening? In sommige Duit­se deelstaten is volgens Veldstra de rioolheffing gekoppeld aan de mate van betegeling van de tuin. Hoe meer stenen, hoe meer je als burger betaalt. Ook in Groningen is deze ‘tegeltaks’ onderzocht, en afgeblazen. ‘We zijn toch een minder autoriteitsgevoelig volkje dan de Duitsers,’ zegt Veldstra. ‘Je zou er hier geheid een heel team aan handhavers op moeten zetten. Nog los van de eventuele proceskosten wanneer je als gemeente te maken krijgt met rechtsgang van bewoners. Per saldo kost dat alleen maar geld.’</p>
<p>Geen tegeltaks dus in Groningen. Wel is er een lokale verordening gemaakt waarin bewoners van wijken met een gebrekkige rioolcapaciteit verplicht worden hun regenwater op de juiste wijze af te koppelen: niet via het riool. Anders verstrekt de gemeente geen vergunning voor de nieuwe schuur of de aanbouw van het huis.</p>
<p>Ook de andere bij Steenbreek aangesloten gemeenten bezinnen zich op acties. Amers­foort liet al eens de kosten van de klimaatverandering voor de lokale gemeenschap becijferen. Wat bleek: tot 2050 moet er voor circa 100 miljoen euro in de opvang van water en voorkoming van hittestress worden geïnvesteerd.</p>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Het regenwater kolkte zo vanuit de achtertuinen de straat op&#8217;</p>
</blockquote>
</div>
<p>Onrustbarende cijfers, vindt gemeentelijk milieuadviseur Paul Camps, die ertoe moeten bijdragen dat bewoners zich beter bewust worden van hun eigen verantwoordelijkheid in de verstening. ‘Dat probleem speelt bij ons vooral in nieuwbouwwijken. De landelijke trend is compactere bouw en hoge bebouwingsdichtheden, met als gevolg meer verharding en minder groen. Jonge gezinnen hebben vaak ook geen tijd om een tuin te onderhouden.’</p>
<p>In de nieuwe Haagse wijk Ypenburg herkent projectcoördinator Geert van Poelgeest van het Haagse Milieucentrum de observatie van Camps. De kleine tuinen zijn er, schat hij, gemiddeld voor driekwart betegeld. ‘In het kwart dat resteert, zetten de bewoners vaak veel te veel verschillende planten in plaats van simpele bodembedekkers. Na drie weken zomervakantie zijn die dood.’ Dat doet voor het vervolg van het perkje vrezen. Groen is volgens Van Poelgeest in Den Haag hard nodig: ‘Er zijn veel plekken in de stad waar, in strijd met de Europese richtlijn, geen groenvoorziening binnen een straal van vijfhonderd meter aanwezig is.’ Zelfs op volkstuincomplexen ziet hij versteende tuinen. ‘De besturen zijn van goede wil, maar staan machteloos tegenover de tuintrend. Hoewel het gemeentebestuur ons graag als groene gemeente afficheert, zijn wij volgens TNO-onderzoek juist de heetste stad van Nederland.’</p>
<p><strong>Die vogel van RTL4</strong></p>
<p>Bewustwording, daar draait het volgens alle bij Steenbreek betrokken wetenschappers en milieu-ambtenaren om. Spijker van Alterra suggereert dat elke gemeente daarbij een eigen troef kan uitspelen. ‘Een laaggelegen poldergemeente als Delft krijgt jaarlijks diverse keren te maken met wateroverlast. Dat gegeven kun je daar voor de bewustwording van bewoners gebruiken. Ook waterschappen zouden er een betere rol in kunnen spelen. Die zijn vanuit hun historie nog te veel op het platteland en te weinig op de problematiek van steden gericht.’</p>
<p>Den Haag wil volgens Van Poelgeest inzetten op ‘het genot van de tuin’. De natuurkennis van Hagenaars moet worden vergroot via projecten met lokale tuinwinkels. Ook houdt Van Poelgeest wedstrijden om honderd dieren te spotten in de achtertuin. De focus ligt dit jaar op de egel. Een bewuste keus. Van Poelgeest: ‘Een egel komt niet door een schutting heen, dus de buren moeten meteen ook meedoen.’</p>
<p>De Groningse stadsecoloog Veldstra vindt een moreel appèl op z’n plaats. ‘De uitdaging van Steenbreek is om mensen bij te brengen dat het zo fout gaat,’ zegt hij. ‘Misschien zijn de gevolgen van verstening niet zo dramatisch en gaan er geen tientallen mensen door dood, maar uiteindelijk pakt jouw versteende tuin voor anderen negatief uit. De afgelopen jaren is er een cultuur ontstaan van: ik doe gewoon wat ik wil, de consequenties zijn voor de maatschappij. Die redenering moeten we omdraaien. Zorg ervoor dat jij niet de problemen van je buren veroorzaakt.’</p>
<p>Die boodschap slaat aan, merkt hij. Zelfs bij sommige tuingoeroes die tot voor kort verstening predikten. ‘Een lid van onze werkgroep heeft contact met die vogel van RTL4 over zijn tuinprogramma (Lodewijk Hoekstra, MH). Een paar weken geleden had die ineens een heel genuanceerd verhaal in de krant. Dat we meer groen in de tuin moesten doen.’</p>
<p>In zijn gemeente Groningen wordt de oplevende gemeenschapszin van bewoners volgens Veldstra aangetoond door het project De eetbare stad. Daarbij stelt de gemeente openbare ruimte aan inwoners beschikbaar om gezamenlijk moestuinen te beginnen. Veld­stra: ‘We zijn door de bevolking bijna onder de voet gelopen. Op meer dan zestig plaatsen in de stad zijn mensen nu samen bezig. Ze maken hun buurt beter, leren elkaar kennen. Mis­schien zijn we de tijd van de individualisering wel voorbij.’</p>
<p><strong>Te lui</strong></p>
<p>Nu de vraag of die gemeenschapszin ook doorwerkt in een privédomein als de achtertuin. De wetenschappelijke cijfers over ontstening die Operatie Steenbreek moeten stutten: elke 10 procent minder stenen in een stedelijk hitte-eiland leidt tot een temperatuurdaling van 0,6 graad Celsius. In 2011 berekend door onderzoeker Gert-Jan Steeneveld (sic) van Wageningen Universiteit.</p>
<p>‘Het gaat hier om de luchttemperatuur op anderhalve meter van de grond,’ licht Stee­ne­veld toe. ‘En niet om metingen van de oppervlaktetemperatuur, zoals in andere onderzoeken.’</p>
<p>Een verschil van 0,6 graad op een broeierige zomeravond. Is dat reden genoeg voor de bewoners van de Groningse Professorenbuurt om het keiharde keileem niet langer onder tegels te stoppen maar hun tuin eens om te spitten?</p>
<p>‘Dit project gaat verder dan of bloemetjes leuker zijn dan tegels, het gaat om betere afwatering en het leefmilieu,’ stelt Annette Jonkhoff. ‘Ik denk dat de mensen hier wel degelijk bereid zijn om daarvoor de buitenste rij tegels van hun terras op te offeren.’</p>
<p>‘Al tien jaar heb ik het er geregeld met mijn vrouw over om een deel van onze tegels te vervangen door groen,’ zegt collega-buurtbewoner Frans Tromp uit de Van Hamelstraat. ‘Uiteindelijk ben ik dan toch te lui om die stenen eruit te slopen.’</p>
<p>Hij kijkt op van de mogelijke gevolgen, zoals de werkgroep Operatie Steenbreek die naar voren brengt. ‘Dat wist ik allemaal niet.’</p>
<p>Zal die bewustwordingscampagne bij hem aanslaan?</p>
<p>Tromp: ‘Bij mijn vrouw zeker.’</p>


Tegelterreur

<p>De verharding van de particuliere tuin</p>
<p>Het voorjaar verschuilt zich in de Noord-Groningse Professoren­buurt achter hoge heggen. De elegante jarendertighuizen zijn geliefd bij starters en kleine gezinnen en bij investeerders die er studentenappartementen in onderbrengen. Een rustig woonwijkje met een eigen eetcafé, De Gans. Omsloten door de Korreweg, waaraan wat snackbars, een rijwielzaak en een bloemist, en het Oosterhamrikkanaal. In een kwartiertje fietsen sta je op de Grote Markt of ben je de stad uit.</p>
<p>‘Een gemengde wijk met bewoners in alle leeftijden,’ zegt Annette Jonkhoff, sinds veertien jaar woonachtig in de Van Swinderenstraat. ‘Een aantal huizen heeft een gemeenschappelijk binnenterrein. Er is onderling veel contact.’ Een van de weinige nadelen: ‘De grond is hier zwaar en altijd wat vochtig. Ook omdat we in een heel laaggelegen stuk stad wonen. Na regen blijft het water lang staan. Een gazon wordt dan snel een modderpoel.’</p>
<p>Op de stoep in de Star Numanstraat denkt Tom Wassenaar wel te weten hoe dat komt: het is het harde keileem van de Hondsrug waarop deze wijk ooit is gebouwd. ‘Heien hoef je hier nog steeds niet,’ vertelt hij, wijzend op een kantoorpand dat er zonder fundering is neergezet. ‘Een kansloze operatie. De heimachine, ja, die schudt als een gek, maar de paal gaat geen centimeter de grond in.’ Zijn vader werkte ooit in deze buurt als hovenier. Wasse­naar: ‘Wil je de afwatering in je tuin beter regelen, dan moet je de grond tot een halve meter diep omwoelen en met zand mengen. Dan gaat het goed.’</p>
<p>Veel bewoners kiezen een simpeler oplossing: ze vervangen hun soppende gazon door tegels. Niet dat het water dan wegloopt, maar je voorkomt de afdruk van modderschoenen in huis. Jaar na jaar stijgt zo het aantal vierkante meters steen in de Professorenbuurt. En niet alleen in de tuinen, ook in de tussenliggende binnenplaatsen.</p>
<p>Vroeger was de ruimte naast haar tuin halfverhard, herinnert Jonkhoff zich. ‘Nu is de grond helemaal betegeld,’ zegt ze. ‘Het hele jaar door goed begaanbaar. Leuk voor de kinderen om te spelen en minder onderhoud voor de buurt.’</p>
<p>Als een salon</p>
<p>De betegelingsdrift blijft niet beperkt tot de Professorenbuurt. In heel Nederland worden gazons en bloemperken sinds een jaar of tien massaal ingeruild voor steen. De trend is ingezet door tuinbladen en tuinprogramma’s op tv die de ‘onderhoudsvrije tuin’ propageren.</p>
<p>‘We zijn eraan gewend geraakt om onze omgeving totaal naar ons gemak in te richten,’ zegt de Groningse stadsecoloog Wout Veldstra. ‘Dat is nu zo ontaard dat we ons bankstel buiten zetten omdat we willen dat onze achtertuin eruitziet als een salon.’</p>
<p>Die ‘verharding van de particuliere tuin’ heeft volgens wetenschappers drie vervelende consequenties.</p>
<p>Warmte blijft boven oppervlakten met veel steen langer hangen. Op tropische dagen ontstaan daardoor ‘stedelijke hitte-eilanden’ die de gezondheid van kwetsbare groepen als bejaarden en zieken bedreigen. ‘Hittestress’, in jargon. Door de verstening neemt ook de biodiversiteit af: vogels, vlinders en andere dieren vertrekken uit de achtertuin. En omdat de grond door alle tegels minder water kan absorberen, dreigt bij elke hoosbui het riool te overstromen.</p>
<p>Tom Wassenaar haalt zich de regenval van drie jaar geleden nog eens voor de geest: ‘Het water kolkte hier door de brandgangen zo vanuit de achtertuinen de straat op.’ Hij houdt zijn hand bij zijn knie. ‘Zo hoog stond het.’</p>
<p>Hitte-eilanden in de stad</p>
<p>Meer doden, minder dieren, voortdurend overstromingsgevaar – doemscenario’s kleven de voortschrijdende verstening ofwel tegelterreur aan. Kloppen ze, en in welke mate draagt de particuliere achtertuin daaraan bij? ‘In Ne­der­land was daar tot voor kort nog nooit onderzoek naar gedaan,’ zegt stadsecoloog Veldstra.</p>
<p>Zo’n tien jaar geleden kreeg hij in Groningen de directe gevolgen van verstening voor het eerst onder ogen. ‘We voerden in ons centrum de operatie Gele Steentjes uit, waarbij wij onze openbare ruimte helemaal hebben verhard. Meteen daarna moest fors worden ingegrepen bij de riolering: er dienden extra bassins te komen om al dat water te kunnen bergen.’</p>
<p>Veldstra sloot zich daarna aan bij een denktank van wetenschappers van de Rijks­uni­ver­si­teit Groningen en Alterra, het kennisinstituut van Wageningen Universiteit. Aan­­van­­ke­lijk richtte die zich vooral op de gevolgen van de verharding bij industrieterreinen. ‘Toen hoorde ik voor het eerst van die lokale hitte-eilanden in de stad,’ zegt hij. Gaan­de­weg verschoof de focus binnen de groep naar woonwijken. ‘Ieder van ons zag de verstening van tuinen om zich heen grijpen. Ik ben eens wat plaatjes van tuininrichting gaan googelen. Dan zie je alleen versteende tuinen, er zit werkelijk geen groene meer tussen. We besloten dat het zo niet verder kon. Het was tijd voor actie.’</p>
<p>Allereerst wilde de werkgroep meer gegevens in handen krijgen, harde cijfers over de mate van verstening van tuinen in Nederland. Veld­stra: ‘Zodat we het publiek kunnen overtuigen met een wetenschappelijk bewezen verhaal. Om te laten zien hoe erg het is. Of, wie weet, dat het misschien allemaal wel meevalt.’ Be­hal­ve Alterra en de Rijksuniversiteit Gro­nin­gen sloten onder meer de Koninklijke Neder­landse Natuurhistorische Vereniging, het Haags Milieucentrum en vijf gemeenten zich bij het project aan. Werktitel: ‘Operatie Steen­breek’. Half mei presenteert de groep zich voor het eerst aan de buitenwereld met een symposium over verstening.</p>
<p>Tientallen voetbalvelden</p>
<p>Dat steden door verharding meer opwarmen is wetenschappelijk bewezen. Op warme, windstille zomeravonden is het in delen van dichtbebouwd Rotterdam tot zeven graden warmer dan in het omringende buitengebied, zo valt te lezen in het rapport Climate Proof Cities uit 2013. Kernzin daarin volgens TNO-projectmanager Peter Bosch: ‘Bij iedere stap van 10% toename van de fractie totaal verhard oppervlak in een stad, stijgt de mediaanwaarde van het maximale hitte-eiland met 0,2 graad Celsius, en de 95 percentielwaarden met 0,5 graad Celcius.’ Vrij vertaald: bij elke 10 procent extra betegeling stijgt de temperatuur met 0,2 graad, met lokale uitschieters naar een halve graad.</p>
<p>Maar hoe breng je die extra betegeling van ­privétuinen exact in beeld? Waar wonen de daders? De werkgroep Steenbreek benaderde het Kadaster voor nader onderzoek in drie Groningse buurten waarvan de gemeente goede rioolmetingen beschikbaar had: villawijk Helpman, de jarenvijftigbuurt Selwerd (veel sociale woningbouw) en de gemengde Professorenbuurt.</p>
<p>‘Een historische inventarisatie van verharding – zoiets hadden wij nog nooit gedaan,’ zegt projectadviseur Paul Peter Kuiper van het Kadaster. Hij gebruikte actuele luchtfoto’s en informatie uit de Basisregistratie Adressen en Gebouwen. Deze informatie vergeleek hij met door de gemeente aangeleverde luchtfoto’s uit 1998. ‘Met behulp van 3D-technologie kunnen we die platte foto’s interpreteren en tot leven wekken.’ Zo kon het Kadaster per woning en per tuin de situatie van 2013 afzetten tegen die van vijftien jaar eerder.</p>
<p>‘Gevoelsmatig verwachtte ik versteningspercentages van boven de tien procent,’ zegt ecoloog Veldstra. ‘Dat soort cijfers kom je namelijk veel tegen in Engelse rapporten. Dus de cijfers van het Kadaster vielen me nogal mee.’ In villawijk Helpman bleken de tuinen na vijftien jaar slechts twee procent meer versteend. In Selwerd bedroeg de toename 3,4 procent. De Professorenbuurt scoorde nog het hoogst: 4 procent.</p>
<p>Wordt met deze cijfers al vóór het eerste symposium de angel uit de Operatie Steenbreek gehaald? Allerminst, vindt Joop Spijker, senior onderzoeker bij Alterra. ‘Ik heb jaren geleden als student in de Professorenbuurt gewoond. Die wijk was toen al sterk betegeld. Zo’n kleine verhoging lijkt misschien niet veel, maar die is daar toch significant.’</p>
<p>Veldstra: ‘Het Kadaster heeft alleen de achtertuinen in Selwerd en de Professorenbuurt onderzocht. Maar als je door de Professoren­buurt loopt, zie je dat juist de voortuinen de afgelopen jaren het meest zijn betegeld.’</p>
<p>Buurtbewoners onderschrijven Veldstra’s visie. ‘Met name bij studentenwoningen laten veel huiseigenaren de voortuin bestraten,’ zegt Annette Jonkhoff. ‘Het ziet er netter uit en je hoeft er vrijwel niks aan te doen. Trouwens, al die fietsen moeten ook ergens staan.’</p>
<p>Op basis van aanvullend onderzoek komt de Groningse student natuur- en milieukunde Cirsten Zwaagstra tot een wijkbreed toegenomen verharding van 5,5 procent. Geen Engelse toestanden dus in de Professorenbuurt. Maar van de bescheiden 25 hectare die het wijkje omvat, zijn tussen 1998 en 2013 wel bijna drie voetbalvelden betegeld. En zou je de Kadaster­gegevens doortrekken naar de gehele stad Gro­nin­gen, dan zijn daar in vijftien jaar tijd vele tientallen voetbalvelden aan gras en bloemperken onder tegels beland.</p>
<p>Werk aan de winkel voor Operatie Steenbreek, dus.</p>
<p>De heetste stad van Nederland</p>
<p>Hoe voorkom je verstening? In sommige Duit­se deelstaten is volgens Veldstra de rioolheffing gekoppeld aan de mate van betegeling van de tuin. Hoe meer stenen, hoe meer je als burger betaalt. Ook in Groningen is deze ‘tegeltaks’ onderzocht, en afgeblazen. ‘We zijn toch een minder autoriteitsgevoelig volkje dan de Duitsers,’ zegt Veldstra. ‘Je zou er hier geheid een heel team aan handhavers op moeten zetten. Nog los van de eventuele proceskosten wanneer je als gemeente te maken krijgt met rechtsgang van bewoners. Per saldo kost dat alleen maar geld.’</p>
<p>Geen tegeltaks dus in Groningen. Wel is er een lokale verordening gemaakt waarin bewoners van wijken met een gebrekkige rioolcapaciteit verplicht worden hun regenwater op de juiste wijze af te koppelen: niet via het riool. Anders verstrekt de gemeente geen vergunning voor de nieuwe schuur of de aanbouw van het huis.</p>
<p>Ook de andere bij Steenbreek aangesloten gemeenten bezinnen zich op acties. Amers­foort liet al eens de kosten van de klimaatverandering voor de lokale gemeenschap becijferen. Wat bleek: tot 2050 moet er voor circa 100 miljoen euro in de opvang van water en voorkoming van hittestress worden geïnvesteerd.</p>
<p>Onrustbarende cijfers, vindt gemeentelijk milieuadviseur Paul Camps, die ertoe moeten bijdragen dat bewoners zich beter bewust worden van hun eigen verantwoordelijkheid in de verstening. ‘Dat probleem speelt bij ons vooral in nieuwbouwwijken. De landelijke trend is compactere bouw en hoge bebouwingsdichtheden, met als gevolg meer verharding en minder groen. Jonge gezinnen hebben vaak ook geen tijd om een tuin te onderhouden.’</p>
<p>In de nieuwe Haagse wijk Ypenburg herkent projectcoördinator Geert van Poelgeest van het Haagse Milieucentrum de observatie van Camps. De kleine tuinen zijn er, schat hij, gemiddeld voor driekwart betegeld. ‘In het kwart dat resteert, zetten de bewoners vaak veel te veel verschillende planten in plaats van simpele bodembedekkers. Na drie weken zomervakantie zijn die dood.’ Dat doet voor het vervolg van het perkje vrezen. Groen is volgens Van Poelgeest in Den Haag hard nodig: ‘Er zijn veel plekken in de stad waar, in strijd met de Europese richtlijn, geen groenvoorziening binnen een straal van vijfhonderd meter aanwezig is.’ Zelfs op volkstuincomplexen ziet hij versteende tuinen. ‘De besturen zijn van goede wil, maar staan machteloos tegenover de tuintrend. Hoewel het gemeentebestuur ons graag als groene gemeente afficheert, zijn wij volgens TNO-onderzoek juist de heetste stad van Nederland.’</p>
<p>Die vogel van RTL4</p>
<p>Bewustwording, daar draait het volgens alle bij Steenbreek betrokken wetenschappers en milieu-ambtenaren om. Spijker van Alterra suggereert dat elke gemeente daarbij een eigen troef kan uitspelen. ‘Een laaggelegen poldergemeente als Delft krijgt jaarlijks diverse keren te maken met wateroverlast. Dat gegeven kun je daar voor de bewustwording van bewoners gebruiken. Ook waterschappen zouden er een betere rol in kunnen spelen. Die zijn vanuit hun historie nog te veel op het platteland en te weinig op de problematiek van steden gericht.’</p>
<p>Den Haag wil volgens Van Poelgeest inzetten op ‘het genot van de tuin’. De natuurkennis van Hagenaars moet worden vergroot via projecten met lokale tuinwinkels. Ook houdt Van Poelgeest wedstrijden om honderd dieren te spotten in de achtertuin. De focus ligt dit jaar op de egel. Een bewuste keus. Van Poelgeest: ‘Een egel komt niet door een schutting heen, dus de buren moeten meteen ook meedoen.’</p>
<p>De Groningse stadsecoloog Veldstra vindt een moreel appèl op z’n plaats. ‘De uitdaging van Steenbreek is om mensen bij te brengen dat het zo fout gaat,’ zegt hij. ‘Misschien zijn de gevolgen van verstening niet zo dramatisch en gaan er geen tientallen mensen door dood, maar uiteindelijk pakt jouw versteende tuin voor anderen negatief uit. De afgelopen jaren is er een cultuur ontstaan van: ik doe gewoon wat ik wil, de consequenties zijn voor de maatschappij. Die redenering moeten we omdraaien. Zorg ervoor dat jij niet de problemen van je buren veroorzaakt.’</p>
<p>Die boodschap slaat aan, merkt hij. Zelfs bij sommige tuingoeroes die tot voor kort verstening predikten. ‘Een lid van onze werkgroep heeft contact met die vogel van RTL4 over zijn tuinprogramma (Lodewijk Hoekstra, MH). Een paar weken geleden had die ineens een heel genuanceerd verhaal in de krant. Dat we meer groen in de tuin moesten doen.’</p>
<p>In zijn gemeente Groningen wordt de oplevende gemeenschapszin van bewoners volgens Veldstra aangetoond door het project De eetbare stad. Daarbij stelt de gemeente openbare ruimte aan inwoners beschikbaar om gezamenlijk moestuinen te beginnen. Veld­stra: ‘We zijn door de bevolking bijna onder de voet gelopen. Op meer dan zestig plaatsen in de stad zijn mensen nu samen bezig. Ze maken hun buurt beter, leren elkaar kennen. Mis­schien zijn we de tijd van de individualisering wel voorbij.’</p>
<p>Te lui</p>
<p>Nu de vraag of die gemeenschapszin ook doorwerkt in een privédomein als de achtertuin. De wetenschappelijke cijfers over ontstening die Operatie Steenbreek moeten stutten: elke 10 procent minder stenen in een stedelijk hitte-eiland leidt tot een temperatuurdaling van 0,6 graad Celsius. In 2011 berekend door onderzoeker Gert-Jan Steeneveld (sic) van Wageningen Universiteit.</p>
<p>‘Het gaat hier om de luchttemperatuur op anderhalve meter van de grond,’ licht Stee­ne­veld toe. ‘En niet om metingen van de oppervlaktetemperatuur, zoals in andere onderzoeken.’</p>
<p>Een verschil van 0,6 graad op een broeierige zomeravond. Is dat reden genoeg voor de bewoners van de Groningse Professorenbuurt om het keiharde keileem niet langer onder tegels te stoppen maar hun tuin eens om te spitten?</p>
<p>‘Dit project gaat verder dan of bloemetjes leuker zijn dan tegels, het gaat om betere afwatering en het leefmilieu,’ stelt Annette Jonkhoff. ‘Ik denk dat de mensen hier wel degelijk bereid zijn om daarvoor de buitenste rij tegels van hun terras op te offeren.’</p>
<p>‘Al tien jaar heb ik het er geregeld met mijn vrouw over om een deel van onze tegels te vervangen door groen,’ zegt collega-buurtbewoner Frans Tromp uit de Van Hamelstraat. ‘Uiteindelijk ben ik dan toch te lui om die stenen eruit te slopen.’</p>
<p>Hij kijkt op van de mogelijke gevolgen, zoals de werkgroep Operatie Steenbreek die naar voren brengt. ‘Dat wist ik allemaal niet.’</p>
<p>Zal die bewustwordingscampagne bij hem aanslaan?</p>
<p>Tromp: ‘Bij mijn vrouw zeker.’</p>
<p>Nee</p>
