De menselijkheid van Jorge Mario Bergoglio, sinds een jaar paus Franciscus, is revolutionair.

Bijna elke woensdag verzamelen zich op het Sint-Pietersplein in Rome gelovigen en nieuwsgierigen voor een algemene audiëntie bij de paus. Sinds de verkiezing afgelopen maart van voorheen Jorge Mario Bergoglio is het aantal aanwezigen bij pauselijke optredens verdrievoudigd tot 6,6 miljoen. Op een kille decemberochtend lijken de duizenden toegestroomde pelgrims in het zonlicht te glimmen en het plein te overdekken als een pixeltapijt. Misschien zijn dat wel alle hemelwaarts geheven smartphones.

Paus Franciscus, de 266ste plaatsvervanger van Jezus Christus op aarde – een man wiens opvallende bescheidenheid, medeleven en vooral toewijding aan de economisch ontrechten inmiddels volmaakt bij onze tijd lijken te passen – komt van nabij gezetter over dan op televisie. En hij heeft dan wel naam gemaakt door afstand te doen van de grootste pauselijke praal, hij oogt toch verrassend stijlvol. Vandaag draagt hij een witte overjas met een dubbele rij knopen, een witte sjaal en een crèmekleurige soutane, allemaal onberispelijk van pasvorm. Het thema van de catechese van Franciscus is de Dag des Oordeels, al probeert hij gewoontegetrouw geen beelden van vuur en zwavel op te roepen. De 77-jarige Franciscus roept zijn toehoorders op om het vooruitzicht hun schepper te ontmoeten te beschouwen als iets om naar uit te zien. Tweemaal kijkt hij van zijn tekst op om belangrijke zinsneden te herhalen: avanti senza paura (‘ga zonder vrees’) en il giudizio finale è già in atto (‘het laatste oordeel is reeds gaande’). Dit laatste klinkt uit de mond van deze paus meer als een vriendelijk geheugensteuntje. Hij heeft een ontwapenend zachtmoedige stem, zelfs versterkt over een groot openbaar plein.

Uiteindelijk begroet hij zijn publiek. Zijn voorganger Benedictus XVI, een strenge academicus, beperkte dit deel van de audiëntie tot een minimum. Maar Franciscus gedijt bij persoonlijk contact en hij trekt bijna een uur uit om gelovigen te begroeten. Naast het podium houdt een lawaaiig clubje Italianen van wie er enkelen tijdens de hele preek van de paus luidruchtig mobiel stonden te bellen, als paparazzi hun fototoestel omhoog. ‘Papa Francesco! Papa Francesco!’ roepen ze, schel en onafgebroken, in een poging de Heilige Vader van de Katholieke Kerk kun kant op te laten kijken. De meest schaamtelozen houden kinderen omhoog. ‘Papa Francesco!’ roepen ze. ‘I bambini! I bambini!’

Het lijkt erop dat het conclaaf dacht een onbeduidende paus gekozen te hebben

‘Schandaal van normaliteit’
Het is iets raars, pauselijke beroemdheid. Bergoglio was als aartsbisschop van Buenos Aires nooit zozeer een begaafd spreker. Maar nu hij paus Franciscus is, wordt zijn herkenbare menselijkheid als uitgesproken revolutionair opgevat. Tegen de onmogelijk barokke achtergrond van het Vaticaan, een wereld die nog altijd als een middeleeuws vorstenhuis wordt bestierd, vormt de verkiezing van Franciscus volgens zijn vriendin Elisabetta Piqué, een Argentijnse journaliste die hem al tien jaar kent, ‘een schandaal van normaliteit’. Sinds zijn verkiezing vorig jaar maart heeft Franciscus doorlopend de verwachtingen op hun kop gezet met de eenvoudigste gebaren: door tot verbazing van de receptie van het hotel waar hij tijdens het pauselijk conclaaf had gelogeerd zijn eigen rekening te komen betalen; door een slok te nemen uit een kopje mate (een soort thee met veel cafeïne die in heel Zuid-Amerika geliefd is) dat hij tijdens een bezoek aan Brazilië door een onbekende kreeg aangereikt en daarmee paniek te zaaien onder zijn lijfwachten; door al een paar uur na zijn verkiezing grappen te maken tegen de kardinalen ten koste van zichzelf (met een uitgestreken gezicht zei hij tegen de aanwezigen bij zijn eerste officiële diner als paus: ‘Moge God jullie vergeven wat jullie hebben gedaan’).

Na het rampzalige pausschap van Benedictus, een verstokte traditionalist met de uitstraling van een griezel die met vingers als messen tieners in hun nachtmerries bedreigt, leek Franciscus’ beheersing van vaardigheden als lachen in het openbaar voor de gemiddelde katholiek een klein wonder. Maar hij had nog veel ingrijpender veranderingen in gedachten. Door het pauselijk paleis te verruilen voor een bescheiden tweekamerappartement, door kerkleiders publiekelijk te hekelen omdat ze worden ‘geobsedeerd’ door maatschappelijke vraagstukken die tot verdeeldheid leiden zoals het homohuwelijk, anticonceptie en abortus (‘Wie ben ik om te oordelen?’ was het befaamde antwoord van Franciscus op de vraag naar zijn opvattingen over homoseksuele priesters) en – misschien wel het verbazingwekkendste van al – door zijn eerste grote geschreven les goeddeels te wijden aan een vernietigende kritiek op het ongebreidelde vrijemarktkapitalisme, gaf de paus blijk van zijn eigen obsessies om meer bij de zoon van de baas aan te sluiten.

De spontane persconferentie deze zomer op de terugvlucht van een reis naar Rio, waarbij de paus zei 'Wie ben ik om te oordelen?' Foto: Alessia Giuliani/HH — De spontane persconferentie deze zomer op de terugvlucht van een reis naar Rio, waarbij de paus zei ‘Wie ben ik om te oordelen?’ Foto: Alessia Giuliani/HH

Compromiskandidaat
Iemand als Bergoglio kon alleen groot worden in een geheimzinnige erfgoedinstelling als het Vaticaan, waar geheime stemmingen en een volstrekt gebrek aan transparantie zijn op-komst mogelijk maakten.

Het heeft er alle schijn van dat het conclaaf dat Bergoglio tot paus verhief een tamelijk onbeduidende compromiskandidaat meende te kiezen. De kardinalen zagen wel iets in het idee van een paus uit Latijns-Amerika, een van de belangrijkste groeimarkten voor de Kerk. Ook reageerden ze positief op een bewogen toespraak van drie minuten die Bergoglio tijdens het conclaaf hield en waarin hij zei dat de Kerk ter wille van haar voortbestaan moest ophouden ‘in zichzelf, op zichzelf en voor zichzelf te leven’. Maar verder bleek uit niets dat hij een soort instrument van verandering zou zijn. In de dagen na zijn verkiezing werd hij door de meeste kranten omschreven als een veilige, conservatieve keuze. Bergoglio zelf had in Argentinië al iets uitgezocht waar hij na zijn pensioen zou gaan wonen en waar hij na zijn deelname als kiezer aan het conclaaf verwachtte terug te keren. ‘Toen hij ontdekte dat hij gekozen was,’ zegt Piqué, ‘wist hij niet of dat nu een droom of een nachtmerrie was. Ik weet zeker dat hij zich gekooid voelt.’

Om de bijzondere beproevingen te doorstaan waarvoor de katholieke Kerk zich de laatste tien jaar gesteld heeft gezien, was een slechtere keuze dan Bergoglio’s voorganger Joseph Ratzinger moeilijk denkbaar. Voor zijn benoeming tot paus in 2005 vervulde hij de rol van hoofdbewaker van de leer voor zíjn voorganger, de geliefde maar ook heel reactionaire Johannes Paulus II. In een brief van Ratzinger uit 1986, ‘Over de pastorale zorg voor homoseksuelen’ (ook wel bekend als Homosexualitatis Problema), werd homoseksualiteit als ‘moreel intrinsiek slecht’ omschreven. Vooraanstaande aanhangers van de bevrijdingstheologie, een explosieve, marxistisch getinte katholieke beweging die in de jaren zeventig en tachtig Latijns-Amerika overspoelde, werden door Ratzingers congregatie gemarginaliseerd en als ketters beschouwd. Tegelijkertijd reageerde zijn club op de eindeloze pedofilieonthullingen waar de Kerk de afgelopen decennia onder gebukt ging met ‘ontkenning, juridische lijntrekkerij en regelrechte obstructie’, om een uitvoerig onderzoek uit 2010 door The New York Times aan te halen.

In 2009 kwam een enorm witwasschandaal bij de Vaticaanse bank aan het licht, waar zo’n zes miljard euro aan vermogen wordt beheerd. Toen kwam het verraad van de zogeheten Vatileaks, waarbij de butler van Benedictus stapels geheime stukken stal die een beschamend inkijkje boden in het reilen en zeilen van de Heilige Stoel. De Italiaanse pers smulde van de sappigste details, zoals de aantijgingen van een homoseksuele lastercampagne, kastekorten, poging tot belastingontduiking, geldsmijterij en verdachte cadeaus (zoals de truffels ter waarde van 80.000 euro die de paus van een Italiaanse zakenman kreeg aangeboden).

Naar verluidt was voor Benedictus de maat vol toen drie kardinalen die belast waren met het onderzoek naar Vatileaks een rapport indienden waaruit bleek dat een netwerk van homoseksuele Vaticaan-medewerkers en buitenstaanders met onthullingen had gedreigd. Kort nadat Benedictus in februari vorig jaar de wereld had geschokt door als eerste paus in meer dan zevenhonderd jaar zijn terugtreden aan te kondigen, kreeg hij nog een laatste vernedering te verduren: de onthulling in La Repubblica dat het grootste Italiaanse homobadhuis een gebouw van het Vaticaan bleek te huren.

De paus in Rio de Janeiro. Fanciscus gedijt bij persoonlijk contact en trekt veel tijd uit om gelovigen te begroeten. Foto: HH

Homolobby
Ondanks dit alles bleef één groepering haar paus trouw: de ultraconservatieve Amerikaanse katholieken, en vooral de politici. Het pact tussen godsdienstig rechts en de Republikeinen kwam aanvankelijk tot stand dankzij evangelisten als Pat Robertson, historisch gezien nooit al te grote fans van hun geestelijke broeders in Rome. Maar de grenzen zijn vervaagd. Onder de Republikeinse presidentskandidaten waren en zijn ook rechtse katholieken als Newt Gingrich en Jeb Bush, de jongere broer van voormalig president George W. Bush.

Openlijke onmin is in een zo hiërarchische organisatie als de katholieke Kerk natuurlijk een zeldzaamheid. Maar als één groepering bepaald niet enthousiast zou zijn over hun nieuwe jezuïtische paus, leken mij dit de hypertraditionalisten van Opus Dei, en dus ging ik op een middag op bezoek bij pater John Paul Wauck, een Amerikaanse Opus Dei-priester die al bijna twintig jaar in Rome woont en daar aan de Pauselijke Universiteit van het Heilig Kruis literatuur doceert. Voordat hij zijn gelofte aflegde, was hij onder meer werkzaam als politiek speechschrijver voor William Barr, minister van Justitie onder George H.W. Bush.

Voor een lid van Opus Dei lijkt Wauck helemaal niet zo conservatief – op een bepaald moment vraagt hij opgetogen of ik Eminent Hipsters heb gelezen, de nieuwe autobiografie van Donald Fagen van Steely Dan – maar hij relativeert de pauselijke uitspraken. ‘Ik heb geen enkel probleem met welke uitspraak van de paus dan ook,’ zegt hij. ‘Maar ik vind wel dat er een beetje selectief is gelezen. Op sommige dingen leggen mensen de nadruk en andere dingen die hij ook heeft gezegd, vergeten ze.’ Wauck wijst er bijvoorbeeld op dat de paus vaak over de duivel spreekt, ‘veel vaker dan ik me van Benedictus herinner’. Ook merkt hij op dat de uitspraken van Franciscus over de obsessie van de Kerk met homohuwelijk en abortus geen voorstellen tot echte wijzigingen van de leer behelsden. ‘De paus heeft nooit gezegd dat deze kwesties niet belangrijk waren,’ zegt Wauck. ‘Hij heeft gezegd dat we deze dingen in een context moeten bespreken. En wie zal het daar nu mee oneens zijn?’

Paus Franciscus draagt de mis op in het Vaticaan. Foto: Alessia Giuliani/HH

Dit is een gangbare reactie onder conservatieve katholieken over paus Franciscus: jullie van de seculiere liberale media luisteren gewoon niet. Er zit ook wel iets in: de veranderde toon van de paus duidt niet per se op een ingrijpende breuk met de traditie. Zo heeft Franciscus de wijding van vrouwen uitgesloten en beschouwt hij abortus nog altijd als een kwaad. Maar wie altijd maar weer op de context hamert, zou er goed aan doen eens de spontane persconferentie te bekijken die Franciscus van de zomer op de terugvlucht van een reis naar Rio toestond aan de verzamelde vaticanisti (de leden van het Vaticaanse perskorps). Pater Federico Lombardi, directeur van het Vaticaanse persbureau, zei dat hij had verwacht dat deze persconferentie zo’n twintig minuten in beslag zou nemen. Dat werden er bijna negentig, met tot besluit de beroemde reactie van de paus: ‘Wie ben ik om te oordelen?’ – meestal de enige zinsnede die wordt aangehaald. Maar wie de volledige transcriptie leest, of beter nog: wie de langere fragmenten op YouTube bekijkt, krijgt een goed beeld van de werkelijke context.

Een verslaggever vraagt Franciscus naar het bestaan van een ‘homolobby’ in het Vaticaan. Franciscus maakt eerst de grap dat hij nog niemand met een speciaal homopasje is tegengekomen. Maar dan wordt zijn gezicht ernstig en zegt hij met nadrukkelijke gebaren dat het belangrijk is onderscheid te maken tussen lobby’s die slecht zijn – ‘Een lobby van hebzuchtigen, een lobby van politici, een lobby van vrijmetselaars, zoveel lobby’s!’ zegt hij later in de persconferentie – en afzonderlijke homoseksuelen met goede bedoelingen en op zoek naar God. Bij dit laatste maakt hij die opmerking ‘Wie ben ik om te oordelen?’, en dit stuk van het filmpje is echt het bekijken waard, want los van het volstrekt verbijsterende gegeven dat een zogenaamd onfeilbare paus deze vraag stelt, wordt zijn antwoord nooit echt goed vertaald. Eigenlijk zegt hij: ‘Mah, wie ben ik om te oordelen?’ In het Italiaans is mah een uitroep à la tja, zo’n beetje het verbale equivalent van nadrukkelijk opgehaalde schouders.

Schuld, corruptie, massaontslagen en milieubederf neemt hij onder vuur

Franciscus heeft echt zijn stempel gezet toen hij in november zijn eerste apostolische exhortatie oftewel officiële leerstellige brief liet uitgaan. De apostolische exhortaties onder Johannes Paulus II en Benedictus waren meestal dogmatisch (JPII’s Familiaris Consortio verwoordde nog eens de orthodoxe kerkleer over anticonceptie en het traditionele gezin) of zwak (Sacramentum caritatis van Benedictus besteedde 32.000 woorden aan de eucharistie).

In vergelijking daarmee slaan de vernietigende aanvallen op de inkomensongelijkheid in Evangelii Gaudium (‘De vreugde van het evangelie’) van Franciscus in als een bom. Hij beschrijft een ‘welvaartscultuur’ die ‘ons ongevoelig maakt’ voor de ellende van de armen: ‘Het lijkt wel of al die door gebrek aan kansen vastgelopen levens niet meer dan een schouwspel zijn, ze laten ons onberoerd.’ Schuld, corruptie, belastingontduiking, massaontslagen (‘in een poging de winst te verhogen door het personeel te verminderen en zo de gelederen van de uitgeslotenen te vermeerderen’) en milieubederf worden allemaal onder vuur genomen.

Vrij gewaagde deuntjes
Bergoglio is geboren in Buenos Aires, maar zijn ouders waren Italianen; zijn vader vluchtte uit Italië toen Mussolini aan de macht kwam. Het gezin vestigde zich in Flores, een lommerrijke degelijke middenklassebuurt. Er waren ook tal van Italiaanse familieleden, onder wie een oudoom die Bergoglio in een boek met interviews uit 2010 omschreef als een ‘ouwe schooier’ die ‘ons vrij gewaagde deuntjes in het Genuese dialect leerde zingen. Dat verklaart waarom ik in het Genuees alleen maar dingen kan zeggen die niet voor herhaling vatbaar zijn.’

Bergoglio studeerde scheikunde aan een technische hogeschool, werkte in een laboratorium, kluste bij als uitsmijter in een bar in Buenos Aires, hield van voetbal en danste graag de tango. Maar op zijn zeventiende kwam hij onderweg naar vrienden langs een kerk en kreeg een goddelijke openbaring. In een interview met een radiozender in Buenos Aires zei Bergoglio dat hij het gevoel had ‘alsof iemand me van binnen vastpakte en meenam naar de biechtstoel… Daar kreeg ik het gevoel dat ik priester moest worden en ik kende geen twijfel.’

Vier jaar lang vertelde Bergoglio niemand van dit voorval, terwijl hij bleef werken en naar school ging, maar in 1958, op zijn 21ste, ging hij naar een jezuïtisch seminarie. Zijn moeder was ongelukkig met zijn besluit en weigerde jarenlang bij hem op bezoek te komen. ‘Mijn moeder beleefde het als een beroving,’ wist Bergoglio nog. ‘Eigenlijk was mijn moeder totaal van streek.’ Later zei Bergoglio dat hij zich tot de jezuïeten aangetrokken voelde vanwege hun nadruk op gehoorzaamheid en discipline, en ook omdat hij hoopte als missionaris in Japan te gaan werken, want daar hadden de jezuïeten in de jaren veertig van de zestiende eeuw voor het eerst het christendom gebracht. Gezondheidsproblemen (na een hevige longontsteking verloor hij een deel van een long) weerhielden hem van een dergelijke reis.

In plaats daarvan gaf hij literatuur op een jezuïetencollege, waar hij de grote Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges voor een lezing strikte. Ten slotte werd hij op zijn 36ste tot provinciaal overste van de jezuïeten in Argentinië benoemd, wat inhield dat hij toezicht moest houden op het doen en laten van de orde in het hele land. ‘Dat was gekkenwerk,’ erkende de paus in een interview. ‘Ik kreeg met moeilijke situaties te maken en ik nam mijn beslissingen plompverloren en alleen.’ Volgens de biografie Pope Francis. Untying the Knots van Paul Vallely was Bergoglio een splijtzwam, die paradoxaal genoeg door sommige Argentijnse jezuïeten als een conservatieve stap terug werd be-schouwd omdat hij vasthield aan de traditie van voor het Tweede Vaticaans Concilie. Bergoglio omschrijft zijn leiderschapsstijl van destijds als ‘autoritair’ en geeft toe: ‘Ik voerde niet altijd het noodzakelijke overleg.’

Zijn ‘autoritaire’ bewind eindigde in ballingschap in Córdoba

Vuile Oorlog
De termijn van Bergoglio als provinciaal overste viel samen met een van de meest traumatische periodes uit de geschiedenis van zijn land, de zogeheten Vuile Oorlog die Argentinië na een militaire staatsgreep in 1976 verscheurde. Zeven jaar lang werd het land geregeerd door een rechtse dictatuur; doodseskaders terroriseerden de bevolking en tienduizenden burgers ‘verdwenen’. Naar buiten toe was de junta katholiek en veel kerkleiders collaboreerden openlijk. Een van de weinige Argentijnse bisschoppen die zich tegen de regering uitspraken, kreeg een zogenaamd auto-ongeluk.

Als het blazoen van Bergoglio ook maar enige smet vertoont, is het zijn gedrag in die tijd. Als provinciaal overste had hij veel minder macht of statuur dan een bisschop en openbare veroordelingen van de junta zouden vermoedelijk zijn dood zijn geworden. Volgens zijn verdedigers heeft hij achter de schermen doeltreffend gewerkt en zijn leven op het spel gezet door honderden bedreigde burgers vermomd als seminaristen het land uit te smokkelen. Maar critici menen dat hij medeplichtig was aan de arrestatie en marteling van twee activistische jezuïeten met wie hij in onmin verkeerde. Bergoglio heeft deze beschuldiging ten stelligste ontkend en houdt vol dat hij meteen ‘de bal aan het rollen heeft gebracht’ om hun vrijlating te regelen, maar een van die priesters, Orlando Yorio, heeft een boek geschreven waarin hij beweerde dat Bergoglio de junta juist had getipt. Yorio overleed in 2000. De andere priester, Francisco Jalics, weerspreekt de lezing van Yorio; in oktober heeft hij de paus in Rome gesproken en eerder hadden ze al samen de mis opgedragen. Elisabetta Piqué, die een groot deel van haar carrière oorlogsverslaggever is geweest, gelooft Jalics en doet de controverse af als ‘volledig uit de lucht gegrepen.’

Tegelijkertijd verbreidde zich de bevrijdingstheologie over Latijns-Amerika. De marxistische gerichtheid op de klassenstrijd en de openlijke oproepen tot revolutie – sommige priesters namen daadwerkelijk de wapens op en sloten zich bij groeperingen als de Sandinisten aan – zaaiden angst onder de katholieke traditionalisten. De bevrijdingstheologie werd door het Vaticaan van Johannes Paulus II (in veel landen clandestien bijgestaan door de CIA) veroordeeld en nagenoeg gesmoord. Volgens biograaf Vallely stond Bergoglio ook vijandig tegenover de beweging tijdens de Vuile Oorlog, al heeft de geest van de bevrijdingstheologie duidelijk invloed op zijn eigen pausdom, en wel het meest saillant in de taal van Evangelii Gaudium. Misschien heeft hij wel op de gehoorzame jezuïetenmanier op de druk uit Rome gereageerd; ook was hij duidelijk bang dat de hele orde doelwit van de junta zou kunnen worden door openlijke radicale activiteit van een van zijn priesters. Wat zijn ware gevoelens indertijd ook zijn geweest, als paus heeft Franciscus zijn sympathieën duidelijk gemaakt: afgelopen september heeft hij de Peruaanse oprichter van de beweging, pater Gustavo Gutiérrez, op het Vaticaan uitgenodigd.

De jonge Jorge met zin broer Oscar. Foto: HH

Vermomd in poncho
Het – zoals hij het zelf omschreef –‘autoritaire’ bewind van Bergoglio eindigde in ballingschap. Na zijn tijd als provinciaal kregen zijn nieuwe jezuïtische bazen zoveel klachten over zijn lastige karakter dat hij ten slotte werd benoemd op een nieuwe post in Córdoba, zevenhonderd kilometer verderop. Daar ‘broeide het in hem,’ schrijft Vallely, en hij voelde zich ‘buitenspel gezet en gekleineerd’. Toen hij in 1992 naar de hoofdstad terugkeerde, werd hij nauwelijks nog herkend door de collega’s die hij van zich had vervreemd. De afstraffing had Bergoglio gedwongen om te rijpen, milder te worden, zich open te stellen. Zes jaar later, in 1998, werd hij aartsbisschop van Buenos Aires. Als voorbode van zijn gedrag als paus zag hij af van allerlei vorstelijke praal van zijn nieuwe ambt, hij reisde door de stad met de bus, woonde in een eenvoudig appartement en maakte in het weekend zijn eigen eten klaar. Een interviewer vroeg eens of hij goed kon koken, waarop Bergoglio antwoordde: ‘Ach, er is nog nooit iemand doodgegaan.’ Hij vroeg aan vrienden om cd’s voor hem op te nemen, want hij had alleen een cassettespeler.

Zijn aandacht ging vooral uit naar de misdeelden: hij liep de slechtste buurten van de stad af, kuste in een hospice de voeten van aidspatiënten, nam op een bank in het park prostituees de biecht af, liep vermomd in poncho mee in een optocht in een sloppenwijk, nam het op tegen drugshandelaren die een van zijn priesters bedreigden. De man van Piqué, Gerry O’Connell, Vaticaan-verslaggever voor La Stampa, vertelt over een bezoek aan het aartsbisschoppelijk paleis kort nadat Bergoglio was aangetreden. De ‘grote vergaderzaal’ waarin vorige aartsbisschoppen bezoekers hadden ontvangen, stond nu vol dozen met kleding en voedsel voor de armen.

Bergoglio’s klim naar de top van de Argentijnse Kerk viel samen met een nationale crisis die onuitwisbare sporen zou nalaten in zijn denkbeelden: in het jaar dat hij aantrad, stortte de Argentijnse economie in een meedogenloze recessie, een toestand die nog verergerde toen de regering onder druk van het Internationaal Monetair Fonds strenge bezuinigingsmaatregelen trof. Meer dan de helft van de bevolking verviel in armoede, met als gevolg ellende van onvoorstelbare diepte. Er braken rellen uit; de sloppenwijken werden overspoeld door paco, een crack-achtige drug gemaakt van goedkope cocaïneresten met toevoegingen als zwavelzuur, rattengif en benzine.

Tegen een vriend maakte hij een grap over kerkleiders die ‘heel de wereld in een condoom willen stoppen’

De ommekeer kwam in 2003, toen het land besloot geen schulden meer af te lossen bij het IMF, dat door de linkse antiglobalisten inmiddels werd beschouwd als een criminele woekeraar die de soevereiniteit van de ontwikkelingslanden ondermijnde. Deze stap bleef zeker niet onopgemerkt bij Bergoglio, die in Evangelii Gaudium uithaalt naar ‘ideologieën die de absolute autonomie van de markt verdedigen (…) en landen het recht ontzeggen (…) om enige vorm van toezicht uit te oefenen’ en de verafgoding van de vrije markt betitelt als ‘een nieuwe tirannie (…) die eenzijdig en onvermurwbaar zijn eigen wetten en regels oplegt’.

Het is wel te begrijpen dat ‘de obsessie’ met het homohuwelijk en de anticonceptie voor Bergoglio langzamerhand als een probleem van de eerste wereld ging aanvoelen. Naar buiten toe was hij nog altijd orthodox, maar tegen een vriend maakte hij een grap over kerkleiders die ‘heel de wereld in een condoom willen stoppen’. Hij kreeg het ook aan de stok met de Argentijnse president Cristina Fernández de Kirchner door haar in verlegenheid te brengen met zijn afkeuring van de ongebreidelde corruptie en het zwakke armoedebeleid van haar en haar voorganger, haar inmiddels overleden echtgenoot Néstor Kirchner. In een van de Amerikaanse diplomatieke WikiLeaks-telegrammen werd Bergoglio als ‘oppositieleider’ beschreven; toen bekend werd dat Bergoglio tot paus was gekozen, onthielden Kirchners bondgenoten in het Congres zich van een eerbetoon, ze brachten liever hulde aan de overleden Hugo Chávez.

Celibaat is geen dogma
Op 27 februari vorig jaar vloog Bergoglio naar Rome (op eigen aandringen economy class, ook al had het Vaticaan een eersteklasticket gestuurd) en nam een kamer in een spartaans hotel speciaal voor priesters (zestig euro per nacht, inclusief ontbijt). Het lijkt onwaarschijnlijk dat Bergoglio op het pausschap uit was of zich er geestelijk zelfs maar op had voorbereid. In een uitgelekte privé-toespraak merkte hij later op dat hij naar Rome was gekomen ‘met alleen de noodzakelijke kleren… Ik had geen enkele kans! Bij de Londense wedkantoren stond ik op de 44ste plaats. Kun je nagaan. Wie op mij heeft gewed, heeft natuurlijk dik gewonnen!’

Aan het begin van het conclaaf waren er drie erkende kanshebbers, zegt pater Reese, die het evenement voor de National Catholic Reporter heeft verslagen. Daar was Bergoglio niet bij. Vrijwel elke Vaticaan-watcher veronderstelde dat hij inmiddels te oud was om serieus in aanmerking te komen, al was hij in het conclaaf van 2005 als tweede achter Ratzinger geëindigd. ‘Als ze zich achter één kandidaat hadden geschaard, was het over en uit geweest,’ zegt Reese. ‘Het probleem was dat elke groepering niets leek te moeten hebben van de andere twee groeperingen.’ Door die machtsstrijd wilde geen van de drie kanshebbers zijn stemmen aan zijn rivalen gunnen, vermoedt Reese, en zo steunden ze uiteindelijk de outsider.

Toen Bergoglio als winnaar uit de bus kwam, liet dit de wereldmedia grotendeels onverschillig. Een blanke van Europese afkomst van achter in de zeventig: wat een radicale keus! The Washington Post schreef: ‘De bescheiden houding van Franciscus gaat gepaard met een onfeilbaar conservatisme dat inhoudelijk dichter bij Benedictus staat.’ Volgens een column in Slate met de kop ‘WAAROM PAUS FRANCISCUS MISSCHIEN WEL EEN KATHOLIEKE NACHTMERRIE IS’ kon de nieuwe paus weleens ‘de zoveelste in de recente rij van katholieke lichtgewichten’ zijn.

Ook binnen het Vaticaan wist niemand goed wat hij moest verwachten. ‘Gek genoeg dacht ik dat hij uit pr-oogpunt een ramp zou zijn, omdat hij geen interviews geeft,’ zegt Greg Burke, voormalig verslaggever bij Fox News (en lekenlid van Opus Dei), wiens hulp Benedictus had ingeroepen bij de pr-inspanningen van de Heilige Stoel in de nasleep van Vatileaks. Maar het anders zo onfeilbare cynisme van de media smolt weg bij zoveel pauselijke zaligheid. Franciscus zegde zelf zijn krantenabonnement op, belde zomaar mensen die hem een brief hadden gestuurd (‘Ciao, Michele, met paus Franciscus,’ zei hij tegen een verblufte Italiaan) en zei aardige dingen over atheïsten. Een verhaallijn die zes maanden eerder nog bespottelijk zou hebben geklonken, raasde door de seculiere media – die van de ‘coole paus Franciscus’, om een kop van het roddelblog Gawker te lenen.

Maar Bergoglio is ‘een politiek dier’, zoals Piqué hem noemt, en de afgelopen tien maanden heeft hij laten zien dat hij een doordouwer is, in staat om het oude autoritaire staal te hanteren als dit een hoger doel dient.

Zo werkt Franciscus aan een verschuiving van de samenstelling van het College van Kardinalen, waarin van oudsher de Italianen oververtegenwoordigd zijn. In zijn eerste benoemingenronde koos hij kardinalen uit Haïti, Nicaragua en Ivoorkust, en van de zestien aangestelde stemgerechtigden kwamen er negen uit Azië, Latijns-Amerika en Afrika. Kardinaal Tarcisio Bertone, de Vaticaanse staatssecretaris onder Benedictus, in de Vatileaks-documenten afgeschilderd als een sluwe power player, steunde conservatieve kardinalen als Guido Pozzo (belast met de toenadering tot de ultratraditionalisten) en Mauro Piacenza (die bekendstond als groot voorstander van het priesterlijk celibaat, dat onder Franciscus volgens velen weleens zou kunnen veranderen). Beiden zijn inmiddels door de paus gedegradeerd. De Curie-versie van Siberië is voor Piacenza iets met de naam Apostolische Penitentiarie, een obscuur Vaticaans instituut waar hij zijn dagen zal doorbrengen met de berechting van uiterst zeldzame en esoterische zonden (bijvoorbeeld de ontheiliging van hosties). En Franciscus heeft Bertone vervangen door aartsbisschop Pietro Parolin, die in een interview heeft gezegd dat het priesterlijk celibaat geen kerkelijk dogma is – oftewel dat het gewijzigd mag worden.

Paus van het volk: deze muurtekening in Rome verscheen ook op de Twitterpagina van het Vatiaan.

Niemand wordt ontslagen
Ook eenvoudige gebaren, zoals de afwijzing van het pauselijk paleis door Franciscus, waren meer dan alleen symboliek. ‘De voornaamste reden dat hij er niet wilde wonen, had vooral met autonomie te maken,’ zegt een Vaticaanse geestelijke die nauw met verscheidene pausen heeft samengewerkt. ‘In het paleis hebben ze in de hand wat onder jouw aandacht komt.’ In een aantal opzichten verlopen de dagen van Franciscus nu ook wel volgens een verwacht pauselijke schema – vroeg opstaan en bidden, ochtendmis, bezoeken van hoogwaardigheidsbekleders en staatshoofden, een enkel uitstapje naar een ziekenhuis of kerk – maar de ruimte die hij zich heeft toegeëigend, staat hem een ongekende mate van zelfstandigheid toe. Vorige pausen volgden een gedetailleerd openbaar rooster, maar Franciscus houdt met de hand zelf zijn eigen agenda bij. ‘Dat is ongehoord,’ zegt een hoge vaticanista die anoniem wil blijven. ‘Assistenten die normaal zouden weten hoe en wat, moeten dat nu van anderen horen.’ Dit wordt met een lichte zucht bevestigd door pater Lombardi, de Vaticaanse perschef: ‘Vroeger stond ik in verbinding met de Curie en kon ik vragen wat de dagelijkse agenda was. Nu moeten we ontdékken wat de agenda is.’

Naar verluidt zit Franciscus doorlopend aan de telefoon (de vaste lijn; hij heeft nog nooit een mobiele telefoon of computer bezeten), om te overleggen met vertrouwde vrienden en collega’s. ‘Johannes Paulus II en Benedictus hadden beiden een eigen kring om zich heen, dus dit is heel vervelend voor de hofhouding,’ zegt de vaticanista. ‘Heeft Franciscus een commandocentrum? Nee, waarschijnlijk niet. Maar met wie praat hij dan? Niemand die het echt weet.’

Maar ook macht die technisch gesproken absoluut is heeft zijn grenzen, tenminste in een arglistig oord als het Vaticaan waar paleisintriges nooit ver weg zijn. De echte Curie-plakkers – middeleeuwse hovelingen eigenlijk – passen zich aan, in het vertrouwen dat ze vermoedelijk langer meegaan dan elk afzonderlijk staatshoofd. ‘Als je die heersende cultuur niet aanpakt, dan krijg je: “O, nu gaan we aan bescheidenheid en eenvoud doen? Prima,” en dan zal er verder niets veranderen,’ zegt de Vaticaanse geestelijke. Volgens hem maakt elke hervormingspoging pas kans als Franciscus eerst ‘het Vaticaan scheidt van de Italianen’ die de dienst uitmaken onder de hoge kardinalen en het merendeel vormen van de bijna drieduizend leken die belast zijn met de dagelijkse gang van zaken. ‘Als je een eind wilt maken aan een cultuur van geheimhouding en ondoordringbare bureaucratie,’ zegt de geestelijke, ‘wil je in elk geval niet dat er Italianen aan de touwtjes trekken!’

‘Maar met wie praat hij dan? Niemand die het echt weet’

Dat zal niet meevallen. Álle bureaucraten hebben het vermogen om veranderingen te vertragen met ‘stroperigheid, dode letters, allerlei kleinigheden,’ zegt de vaticanista. ‘Je kunt schoffelen wat je wilt in de bureaucratische bovenlaag, maar die onderlagen zijn veel moeilijker om te woelen. Niemand wordt hier ontslagen. Nooit en te nimmer. Ook deze paus slaat heus niet meteen als een wildeman aan het saneren. Ze hebben niet eens die butler ontslagen!’ (Dat is zo: hij kreeg uiteindelijk gratie en werkt nu in een Vaticaans kinderziekenhuis.)

De Vaticaanse geestelijke voegt daar nog aan toe: ‘De bureaucratie van de Curie wacht de ontwikkelingen af. Ik heb al horen fluisteren: “Mooi, en wanneer komen we weer ter zake?” Zover is het tot nu toe nog niet. Die onzekerheid is goed. Ik heb alles hier nooit helemaal begrepen, maar nu geldt dat ook voor hen.’

John Thavis, schrijver van De Vaticaandagboeken, voegt hieraan toe: ‘Ik bericht al dertig jaar over het Vaticaan en de reactie van de oude garde op deze paus is de minst enthousiaste die ik ooit heb gezien. Ze kunnen het spel niet meer bepalen.’ Andere medewerkers waren nog minder terughoudend. ‘Een aantal van de hogere kardinalen vindt hem roekeloos, vindt dat hij niet weet wat hij doet,’ zegt de vaticanista.

Voor een zo strikt hiërarchische organisatie als de Katholieke Kerk is dit een diepe en misschien wel wereldschokkende knieval voor de democratie

De komende maanden zal Franciscus blijven overleggen met de acht kardinalen die hij heeft benoemd in een speciale werkgroep om de Curie te hervormen. Ook heeft hij een commissie ingesteld om hem te adviseren over de beste aanpak van het pedofilievraagstuk in de Kerk, uiteenlopend van voorzorgsmaatregelen tot de begeleiding van slachtoffers. Er zijn adviseurs van buiten aangetrokken om de werkwijze van de Vaticaanse bank te onderzoeken en Franciscus heeft daar al een aantal functionarissen weggewerkt. En als dit najaar de bisschoppen hun volgende synode of algemene vergadering houden, met als thema het gezin, dan zullen ze rekening moeten houden met de resultaten van een nieuwe enquête die de paus onder de katholieke parochies heeft verspreid en waarin wordt gevraagd naar de opvattingen over het homohuwelijk, seks voor het huwelijk, echtscheiding en anticonceptie. Voor een zo strikt hiërarchische organisatie als de Katholieke Kerk is dit een diepe en misschien wel wereldschokkende knieval voor de democratie.

Spuitbusschilderijen
Op mijn laatste zondag in Rome ga ik nog eens naar het Vaticaan voor het wekelijkse angelus van de paus, een kort gebed uitgesproken uit een raam in het Apostolisch Paleis. Buiten op het Sint-Pietersplein is van alles te koop, van rondleidingen door de Sixtijnse Kapel tot spuitbusschilderijen van Tupac, Bob Marley en de paus. Ik vraag een van de verkopers, een lange Beliziër met een geschoren hoofd, of de toegenomen drukte onder Franciscus goed is voor de zaken. Met een fronsende blik schudt hij van nee en antwoordt dan met een volmaakt New Yorkse tongval: ‘Nah, die man heeft het alleen maar over de armen, dus trekt hij van die armere toeristen uit landen als Argentinië. Die mensen hebben geen cent! Toen Ratzinger paus was, reden hier bussen met Duitsers voor. Die zijn georganiseerd, die geven geld uit! Nu wil iedereen korting.’

Drie nonnen in habijt wurmen zich straffeloos naar voren, als leuke meisjes bij een popconcert.

Vandaag is het plein grotendeels gevuld met gezinnen waarvan de kinderen bambinelli-beeldjes van het kindeke Jezus in de hand houden. De paus zal over die geboortefiguurtjes een speciale zegen uitspreken. Drie nonnen in habijt wurmen zich straffeloos naar voren, als leuke meisjes bij een popconcert.

Ten slotte verschijnt de paus, wuivend uit het verre raam, een kleine gedaante ter grootte van een amandel. ‘Fratelli e sorelle, buongiorno,’ zegt hij, en zegent ons en onze kindekes Jezus, waarbij zijn stem uit verborgen luidsprekers galmt en wel iets goddelijks heeft. Aan het eind van zijn gebed gaat het regenen – eerst nog een licht gemiezer, maar dan gaan echt de hemelsluizen open. Als de paus klaar is, wijkt hij van zijn tekst af en zegt hoe jammer hij het vindt dat hij in dit vreselijke weer niet bij ons op de piazza kan zijn. Hij lijkt het echt te menen.

Is hij eenzaam daarboven? Het boek van Vallely beschrijft een man die als hij niet tussen de mensen is een eenzelvig monnikenbestaan leidt waarin ‘hij zijn innerlijk leven verzorgt en geen echt sociaal leven heeft’.

Beneden op het verregende plein juicht de menigte voor haar nieuwe vriend, de coole paus Franciscus, totdat hij zich terugtrekt in de mysteriën van de ommuurde stad waarover hij nu heerst. Ik moet denken aan een ander moment van de persconferentie in het vliegtuig, toen een verslaggever probeerde Franciscus kleur te laten bekennen over het homohuwelijk en abortus. ‘En welk standpunt heeft Zijne Heiligheid zelf over deze zaken?’ Behendig ontweek de paus een antwoord. ‘Dat van de Kerk,’ zei Franciscus eenvoudig. ‘Ik ben een zoon van de Kerk.’

Hij zei er niet bij, want dat was niet nodig, dat hij nu ook de vader is.

Dit verhaal verscheen eerder in ‘Rolling Stone’. Vertaling Rien Verhoef

Middelpunt van controverses

Niet naar weerbarstig Nederland
De katholieken van Nederland kregen vorige week een pastorale brief van hun bisschoppen: paus Franciscus is welkom in Nederland, maar komt voorlopig niet. De paus zal er zelf misschien niet rouwig om zijn, want hij dreigde het middelpunt te worden van controverses in de weerbarstige kerkprovincie Nederland (ruim vier miljoen zielen). De hervormingsgezinde bisschop Punt (Haarlem-Amsterdam) staat tegenover de behoudende kardinaal Eijk (Utrecht). Volgens Trouw had Punt op eigen houtje geprobeerd de paus over te halen tot een eendaags bezoek aan Nederland, met als hoogtepunt een gebedsviering in de Amsterdamse Arena. De paus wilde wel, maar wachtte een formele uitnodiging af. De bisschoppen bleken verdeeld en voorzitter Eijk zou het bezoek uiteindelijk hebben gedwarsboomd. De laatste keer dat een paus Nederland bezocht, was geen succes. Johannes Paulus II trof in 1985 een ijzige sfeer aan: ook de meeste katholieken hadden weinig op met zijn conservatieve standpunten.

De zachte revolutie van de paus