Het complot aan de macht

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Een spectaculaire, nieuwe theatertaal </span>spreken de acteurs en dansers in Ko van den Bosch’ versie van Sneeuwwitje. En ook de inhoud is radicaal anders: ‘Wie is de mooiste van het land? Europa is de mooiste.’</div>
<p><span class="1">O</span>mhuld door een wolk sigaretten-rook verschijnt Ko van den Bosch boven aan een trap in het eigen gebouw van het Noord Nederlands Toneel (NNT). ‘Je mag kiezen,’ spreekt hij met zijn basstem tot de interviewster beneden hem. ‘Een rookvrije of een rookgevulde ruimte.’ Mooi woord: rookgevuld. Het geeft een zekere poëzie aan de uitstervende kunst van het blije roken, waar Van den Bosch een groot beoefenaar van is. En de term zou zo afkomstig kunnen zijn uit een van zijn toneelteksten. ‘Moet ik verdwijnen in de rook of zal ik zo afgaan?’ vraagt ene Ronnie aan het begin van Van den Bosch’ nieuwste toneelstuk aan zijn meesteres. ‘Ga maar rokend af,’ luidt het antwoord.</p>
<p class="tekst">Roken krijgt hier ineens een extra betekenis, want het stuk dat Van den Bosch schreef en regisseert bij zijn eigen Groningse gezelschap is een sprookje en die bevatten nou eenmaal magische, rookgevulde verschijningen en verdwijningen. Ronnie is een dwerg, zijn meesteres is de boze stiefmoeder, en de voorstelling die op 27 september in première gaat, heet dan ook <span class="Cursief">Sneeuwwitje</span>. En nee, het NNT heeft niet uit een paniekerig verlangen naar volle schouwburgzalen een Disney-achtige familievoorstelling gemaakt. Op de papieren scripts die her en der in de repetitieruimte liggen, staat een alternatieve titel voor het sprookje waaraan je kunt aflezen dat Van den Bosch er zijn eigen draai aan geeft: <span class="Cursief">Sneu Witje</span>. De knappe prins die Sneeuwwitje wakker komt kussen met als gevolg dat zij nog lang en gelukkig leeft, komt in zijn versie helemaal niet voor. (‘Dat vind je jammer hè?’ zegt hij plagerig.)</p>
<h5>Doorzichtige truc</h5>
<p class="tekst">Het is al vaker opgemerkt: de ster van de iconische Disneyfilm is de boze stiefmoeder. Van den Bosch vroeg Tamar van den Dop om haar te komen spelen, en uit de explosieve, hoekige manier waarop zij op de repetitie schakelt tussen flemen, sissen en krijsen spreekt al een enorm spelplezier. Bij het NNT krijgt de stiefmoeder eindelijk stevig weerwoord van Sneeuwwitje.<br />
‘Ook in het origineel van de gebroeders Grimm is Sneeuwwitje een ontzettende suffe trut,’ stelt Van den Bosch. ‘Ze trapt tot drie keer toe in een doorzichtige truc van haar als oud vrouwtje verklede stiefmoeder, gaat als ze bij de dwergen is ijverig hun sokken wassen, en als de prins komt opdagen, is ze daar meteen mee vertrokken. Ze is lief, mooi en onschuldig, maar ze heeft geen eigen drang. Ik vond het interessanter om haar te volgen op de stappen die ze zet na haar vlucht uit het paleis, om samen met haar de wereld te bekijken die ze aantreft.’</p>
<p class="tekst">Het zijn de theatermakers die de prinses nu wakker kussen uit een comateus bestaan in de glazen kist van haar ouderlijke woning, waar haar stiefmoeder het meisje binnen probeert te houden omdat er buiten verschrikkelijke types rondlopen ‘uit allerlei landen, met héél andere misbruiken’.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Ze zijn bovendien niet met z’n zevenen maar met z’n vijven, een verschraling die Van den Bosch zijn toneelfiguren steeds geestig laat benoemen.</q></p>
<p class="tekst">De aanduiding ‘anti-sprookje’ op de affiches van <span class="Cursief">Sneeuwwitje</span> omvat het bewustwordingsproces dat de titelfiguur doormaakt. Haar onschuld heeft in de vertolking van Charlie Chan Dagelet niks tuttigs; ze is een dichterlijk, beschouwelijk meisje dat op zoek is naar de zin van het leven. Ze belandt niet in een sprookjesbos met schattige dwergen en aaibare diertjes, maar in de nachtmerrie van de realiteit, waar alleen een hert is dat wordt afgeschoten en ‘dwergen’ van mensenformaat die er verwarde en nogal kwaaiige, door gebruik van diverse middelen nog extra vertekende, levensfilosofieën op na houden. Ze zijn bovendien niet met z’n zevenen maar met z’n vijven, een verschraling die Van den Bosch zijn toneelfiguren steeds geestig laat benoemen.</p>
<h5>Sinister volkje</h5>
<p class="tekst">In de ruime theaterzaal van de Machinefabriek waar het NNT gehuisvest is, liggen her en der wat grijsgeklede dwergen op de speelvloer. De scène die gerepeteerd wordt, is een confrontatie van de stiefmoeder met de jager, die terugkomt nadat hij de opdracht heeft gekregen om Sneeuwwitje te doden. De dwergen vormen bij deze taferelen letterlijk een soort ‘onderlaag’: traag bewegend kruipen ze als een sinister volkje over de vloer, aangetrokken door het jonge meisje maar schichtig wegschietend als de jager zich opricht.</p>
<p class="tekst">De jager wordt gespeeld door Igor Podsiadly, evenals een aantal dwergen een danser uit de stal van Club Guy &amp; Roni, het Groningse dansgezelschap waar het NNT regelmatig nauw mee samenwerkt. Medeoprichter Roni Haver doet bij <span class="Cursief">Sneeuwwitje</span> de choreografie, en dat behelst beduidend meer dan de ruimtelijke plaatsing van de spelers. Podsiadly, een tanige danser met een woeste baard, spreekt een lange jagersmonoloog uit, terwijl hij soepeltjes steeds een andere plek kiest tussen de lage praktikabels op de speelvloer. Gedetailleerd vertelt hij over het hert dat hij in plaats van Sneeuwwitje heeft gedood. ‘Maar… op een natuurlijke manier,’ is de zin die als een refrein steeds in zijn verslag terugkeert.</p>
<p class="tekst">Terwijl de stiefmoeder hoog in het etagedecor toeluistert, beweegt er nog een andere figuur door het tafereel. De ranke danseres Sofiko Nachkebiya roept met haar hoodie, haar ineengedoken houding en de (nep)sigaret die ze in haar hand laat bungelen, het beeld op van een schimmig straatschoffie. Zij speelt de dwerg die in het stuk Vince heet, maar als de jager vertelt hoe het hert opdook en hij het ‘op een natuurlijke manier’ tussen de ogen schoot, is zij ineens ook het hert, dat uiteindelijk in een piëta in de armen van de jager belandt.</p>
<p class="tekst">In een volgende repetitiescène zijn dans en spel nóg intenser met elkaar verweven. Acteur Bram van der Heijden heeft als de alcoholische dwerg Raoul een opgefokte monoloog over een winkelbezoek aan de DrankenGigant, waarbij hij ineens glashelder ziet hoe de kapitalistische drankindustrie zijn verslaving stimuleert. De monoloog is doorzeefd met schokkerige inslagen in het lichaam van de acteur, die onderstreept worden met slapstick-achtige tromroffels en een nauwgezette echo krijgen in de bewegingen van twee dansende dwergen die Van der Heijden bijstaan. Acteurs en dansers spreken hier samen een spectaculaire, nieuwe theatertaal die de volgende stap markeert in de projecten die de dansgroep en het toneelgezelschap de afgelopen jaren met elkaar hebben gedaan, zoals de auto-ongelukchoreografie <span class="Cursief">Crash</span> (twee jaar geleden op het Oerolfestival) en het dansstuk <span class="Cursief">My Private Odyssey</span> van Club Guy &amp; Roni uit 2013, waar Ko van den Bosch in meespeelde en waar hij ook de tekst voor schreef. Het resultaat van die samenwerking is dat choreografenduo Guy Weizman en Roni Haver, samen met toneelregisseur Julie van den Berghe, de leiding van het NNT op zich zullen nemen als Van den Bosch en zijn echtgenote Ola Mafalaani, die samen de artistieke leiding van het Noord Nederlands Toneel verzorgen, in 2017 weer terug verhuizen naar Amsterdam.</p>
<h5>Onderdrukte paniek</h5>
<p class="tekst">De teksten van Ko van den Bosch, die een barokke taligheid hebben en in de overdaad aan originele gedachtenkronkels rijker zijn aan ideeën dan aan dramatische ontwikkelingen, worden duidelijk verrijkt door de energie en de fysieke verbeeldingskracht van de dans. Daar was Van den Bosch ook bewust naar op zoek: ‘Ik wilde een tekstschaarse voorstelling maken. Tekst kan ook een dictaat zijn voor het tempo van een voorstelling. Als er geen tekst is, dan is er niks. Dansers hebben geen tekst nodig om iets te vertellen, ze hebben een hele andere manier om gevoelens op te wekken. Mijn teksten zijn niet psychologisch in te vullen, ze bestaan uit een spel met woorden, beelden en associaties, zonder dat er wordt opgebouwd naar een toenemende ergheid. In de wisselwerking met spelers en dansers ontstaat er nu een heel andere sfeer die subtieler en verfijnder is dan wat ik als regisseur zou kunnen bedenken. Er komt ruimte voor een emotionele onderlaag: onderdrukte paniek, of een verstilde eenzaamheid.’</p>
<p class="tekst">Van den Bosch bouwt met <span class="Cursief">Sneeuwwitje</span> door aan zijn oeuvre van woeste, beeldende voorstellingen waarmee hij als voorman van Alex d’Electrique is begonnen, en die een groter podium kregen toen hij samen met Mafalaani de artistieke leiding van het Noord Nederlands Toneel overnam.</p>
<p class="tekst">De overrompelende, dromerige muziektheaterproductie <span class="Cursief">Fellini</span>, die hij twee jaar geleden schreef en samen met Mafaalani regisseerde, was een voorlopig hoogtepunt in dit oeuvre. In Fellini verweefde Van den Bosch in zijn rol als Federico Fellini de clownsfascinatie van de filmregisseur met een persoonlijke tragedie in zijn gezinsleven. ‘<span class="Cursief">Fellini</span> was in onze ogen een climax van de beeldende, multidisciplinaire kleur van het NNT,’ zegt Van den Bosch.</p>
<p class="tekst">Maar na Fellini stonden er allemaal fikse tekststukken in de planning van zijn gezelschap: <span class="Cursief">De laatkomer</span> naar het boek van Dimitri Verhulst, <span class="Cursief">De twaalf gezworenen</span> naar de film en de roman <span class="Cursief">Twelve Angry Men</span>, en daarna de monsteronderneming <span class="Cursief">Borgen</span>, een toneelversie van de succesvolle Deense tv-serie waarvan de repetities zojuist begonnen zijn. ‘Het leek een beetje de kant op te gaan van het <span class="Cursief">well made play</span>,’ zegt Van den Bosch, ‘met stukken die veel minder de fantasie aanspreken. Dus toen ik de kans kreeg om nog een voorstelling te maken in de grote zaal, wilde ik nadrukkelijk die andere kant van ons palet naar voren schuiven.’</p>
<h5>Asiellijders</h5>
<p class="tekst">Intussen heeft hij wél de toneelbewerking voor <span class="Cursief">Borgen</span> gedaan, een omvangrijke klus waar zijn persoonlijke handschrift niet zo duidelijk in te herkennen zal zijn. ‘Dat was heel ambachtelijk. Ola heeft deze tekst gekozen. Ik heb wel twee rollen uit de serie kunnen uitbouwen. Ola wilde een groter aandeel voor de rechts-radicale politicus Svend Aage, en ze wilde de rol uitbreiden van Hanne Holm, de alcoholische journaliste op leeftijd, die staat voor het journalistieke geweten.’</p>
<p class="tekst">Klaar zijn die toegevoegde teksten nog niet, want Borgen-schrijver Adam Price heeft het NNT de vrijheid gegeven om middels die twee personages te reflecteren op gebeurtenissen die zich in de vier maanden voorafgaande aan de première in ons land aftekenen. ‘Hij was daar heel ruimhartig in,’ zegt Van den Bosch. ‘En hij wilde daarin nog verder gaan dan wij in eerste instantie durfden. Het was bijna een voorwaarde dat we de serie scherper naar Nederland zouden actualiseren.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Geweldig was zijn duistere variatie op <span class="Cursief">Alice in Wonderland</span> (2010) waarin hij het witte konijn veranderde in de Oostenrijkse griezel Fritzl die zijn dochter opsloot in zijn kelder.</q></p>
<p class="tekst">Voor dat actualiseren ben je bij Ko van den Bosch aan het goede adres. De bekende verhalen die hij de afgelopen tijd heeft bewerkt – of het nou ging om een klassieke tragedie (<span class="Cursief">Prometheus</span>), een sprookje (<span class="Cursief">Pinoccio</span>) of een beroemd kinderboek (<span class="Cursief">Alice in Wonderland</span>) – werden in zijn handen rasters die hij opvulde met gedachten en observaties over de tijdsgeest. Geweldig was zijn duistere variatie op <span class="Cursief">Alice in Wonderland</span> (2010) waarin hij het witte konijn veranderde in de Oostenrijkse griezel Fritzl die zijn dochter opsloot in zijn kelder, en de duizelingwekkende val van Alice de aarde in was hier haar val richting de kelder. Tegelijk maakte Van de Bosch van Fritzl een soort PVV’er die de tijd niet alleen wilde stilzetten voor zijn dochter, maar die heel Nederland stil wilde zetten in de geruststellende, overzichtelijke jaren vijftig.</p>
<p class="tekst">Ook <span class="Cursief">Sneeuwwitje</span> gaat over de poging om de vooruitgang te bevriezen. De stiefmoeder wil haar jeugdige schoonheid behouden en haar stiefdochter beschermen tegen oprukkende vreemdelingen. De dwergen bekritiseren het kapitalisme, maar zijn intussen ook behoorlijk xenofoob. De bekende riedel die zij afsteken als ze de sporen ontdekken van Sneeuwwitje die in hun huisje haar toevlucht heeft genomen – ‘Wie heeft er in mijn bedje geslapen. Wie heeft er van mijn bordje gegeten?’ – laat Van den Bosch eindigen met ‘Wie is er in mijn zeetje verdronken?’ Het zullen de ‘asiellijders’ wel wezen, denken de dwergen, waarmee Van den Bosch weer een betekenisvolle nieuwe term introduceert. ‘Sneeuwwitje gaat over de angst voor verandering. Over vasthouden wat je hebt. Ik heb dit stuk vijf maanden geleden geschreven en toen verbaasde het me al dat iedereen in Europa zo krampachtig doet over de vluchtelingen die hier naartoe komen. Wie is de mooiste van het land? Europa is de mooiste. Dat moet zo blijven en alles wat dat in gevaar kan brengen, wordt buitengesloten.’</p>
<figure id="post-298341 media-298341" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/09/RBF_1695-kopie_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Tamar van der Dops als Boze Stiefmoeder. Foto: Esther de Boer</figcaption></figure>
<h5>Nieuwe gedachten</h5>
<p class="tekst">Mooi is ook de omkering die Van den Bosch pleegt in de werkzaamheden van de dwergen. Hij laat de diamantdelvers uit het sprookje juist dingen in de grond stoppen. Achter de briljanten hebben ze in een ver verleden ideeën verstopt, maar tot hun teleurstelling is de mensheid voor het goud gegaan en niet voor de mentale rijkdom waar we verder voor moesten graven. ‘De overvloed is er wel, maar het ontdekken niet meer,’ verzucht één van de vijf dwergen.</p>
<p class="tekst">Van den Bosch stuitte tijdens het schrijven op het boek <span class="Cursief">Absurde overvloed</span> van de Ier Michael Foley. ‘Hij stelt de vraag waarom we niet gelukkig zijn terwijl we alles hebben. Zijn antwoord is: we vinden dat we recht hebben op alles, en daarom willen we er geen moeite meer voor doen. Het ontdekken is verworden tot het pakken uit een aangeboden veelheid. Terwijl het zo veel waardevoller is om zélf iets te ontdekken. Je leest een boek, verdiept je in een filosoof en er gaat iets bij je werken, er ontstaan nieuwe gedachten of verbindingen. Maar daar moet je wél een inspanning voor leveren.’<br />
In zijn hedendaagse versie van een belegen sprookje laat Van den Bosch Sneeuwwitje dit voorleven. Maar intussen is het ook Van den Bosch zelf die het sprookje gebruikt voor een ontdekkingstocht naar nieuwe gedachten, nieuwe verbintenissen en nieuwe woorden.</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst"><span class="Cursief">‘Sneeuwwitje’ speelt vanaf 24 september in de Groningse Stadsschouwburg. Tournee t/m 10 december. Zie <a href="nnt.nl">nnt.nl</a>.<br />
</span></p>
</div>


Marijn van der Jagt

‘Wie is er in mijn zeetje verdronken?’

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Van lawaaierig, ongeleid projectiel </span>heeft ze zich ontpopt tot iemand die tegenstellingen verzacht en vooroordelen ombuigt in nieuwsgierigheid naar de onbekende ‘ander’. Hoe Adelheid Roosen haar persoonlijke gebruiksaanwijzing ontdekte.</div>
<p class="p_1">Je zal je eigen vrouw maar moeten inruilen voor Adelheid Roosen. Het overkwam de volkse televisieproducent uit Den Haag die door het leven gaat als Big Jake en blijkbaar BN’er genoeg is om mee te doen aan het RTL4-programma <span class="Cursief"><em>Jouw vrouw, mijn vrouw VIPS</em>. </span>Twee families met totaal tegengestelde leefstijlen worden bij dit oorspronkelijk Britse format door elkaar gehusseld, wat gewoonlijk zorgt voor een hoop frustratie en geruzie. De opzet is namelijk dat de uitgeruilde vrouwen in hun gastgezin eerst alles precies zo moeten doen als de verdwenen moeder of echtgenote, en dat ze daarna hun eigen regels mogen opleggen aan het huishouden waar ze te gast zijn.<br />
De ruil van Adelheid Roosen met de eega van Big Jake leverde een van de meest memorabele afleveringen op van deze serie. Wat Roosen aantrof, was een gezin met twee bijna volwassen zonen, die thuis met hun vader op de bank lagen terwijl ze bediend werden door hun moeder, die niet alleen hard meewerkte in het familiebedrijf maar ook nog met een overijverige precisie alle huishoudelijke taken in haar eentje deed.</p>
<p class="p_1">Enige weerstand tegen deze opdracht zou je wel verwachten bij Roosen, die nooit zelf kookt en in haar kunstenaarsbestaan wel andere prioriteiten heeft dan het minutieus schoonboenen van het aanrecht. Maar van weerstand was geen sprake. Roosen zou de eerste deelnemer aan het langlopende televisieprogramma blijken die de vrouwenruil opvatte als een avontuurlijk spel, en de gewoontes in een wezensvreemd huishouden met geamuseerde nieuwsgierigheid tegemoet trad.<br />
Schaterlachend porde ze met een zwabber in de bankliggende zonen als ze haar om een bestelling vroegen terwijl zij nog de vloertegeltjes stond te schrobben. En in plaats van de traditionele rolverdeling in het gezin te veroordelen, leefde ze zich met hart en ziel in de uitgeruilde moederlijke huissloof in, alsof het een personage betrof uit een toneelstuk. ‘Wat moet déze vrouw ontstellend hard werken,’ verzuchtte ze tegen de cameraploeg.</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-296982 media-296982" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/09/Adelheid-Roosen-en-Jake-Hampel-foto-1-afl-2.jpg" alt="" /><figcaption>Jouw vrouw, mijn vrouw: Adelheid Roosen met haar partner Titus Muizelaar (rechts) en Lydia en &#8216;Big&#8217; Jake Hampel | Foto: RTL Nederland</figcaption></figure>
</div>
<p class="p_1">Maar Roosen schitterde pas echt toen het haar beurt was om de huisregels te bepalen. Waar de meeste ruilvrouwen dan met ferme hand het gasthuishouden herscheppen naar hun eigen normen, bleef Roosen bezig met het zwoegende bestaan van de afwezige vrouw. Ze liet de drie mannen zélf het huis blinkend schoonpoetsen, opdat ze zouden voelen hoeveel werk moeder de vrouw daar dagelijks verzette. En daarna had ze voor Big Jake en voor de twee zonen een uitje geregeld. ‘Ik moet vast naar een of andere zweefteef,’ verzuchtte de Hagenaar. Tv-kijkers die Adelheid Roosen associëren met emotionele vaagheden en een zeker fanatisme in het aanspreken van de innerlijke mens dachten wellicht ook aan een sessie bij een meditatie-goeroe. Maar op de twee geheimzinnige plekken waar Big Jake en de twee zonen zich moesten vervoegen, zat een vriendin van de uitgeruilde vrouw op hen te wachten. En de mannen kregen maar één opdracht mee: uitzoeken wat hun echtgenote/moeder ánders zou willen.</p>
<h5>Ontroerende inzichten</h5>
<p class="tekst">De vorm waarmee Roosen bij deze in hun leefpatronen verstarde heren een aantal ontroerende inzichten veroorzaakte, was van een geweldige eenvoud. Via een letterlijke omweg leidde de ruilvrouw de drie mannen terug naar hun eigen gezinsgenote. Het was een enscenering van de dagelijkse werkelijkheid. En daar is Roosen in het afgelopen decennium een specialist in geworden.</p>
<p class="tekst">Deze zomer kreeg ze van het Humanistisch Verbond de jaarlijks uitgereikte Van Praagprijs toegekend, een eervolle onderscheiding die de maatschappelijke waarde van haar werk onderstreept. Omdat zij ‘onvermoeibaar vecht voor een wereld waarin medemenselijkheid een nieuwe kans krijgt’, aldus de jury. In haar dankwoord, waarbij de opgewonden gelauwerde ervoor pleitte dat mensen, net als huishoudelijke apparaten en elektronische gadgets, bij hun geboorte een gebruiksaanwijzing meekrijgen, noemde Roosen haar eigen ontwikkeling ‘een subtiel ontginningsproces’, dat zich vaak in de openbaarheid afspeelde.<br />
Nou is subtiliteit niet het eerste waar je bij Adelheid Roosen aan denkt. Maar het is een feit dat het Nederlandse publiek er getuige van is geweest hoe deze theaterkunstenaar zich met lawaaierige horten en stoten van een ongeleid projectiel heeft ontpopt tot een doelgerichte bruggenbouwer. Iemand die met haar veelvormige theater- en filmprojecten tegenstellingen verzacht en vooroordelen ombuigt in nieuwsgierigheid naar de onbekende ‘ander’.</p>
<p class="tekst">De gebruiksaanwijzing van Adelheid Roosen, die ze later voor een theatervoorstelling zou schrijven, was nog niet geformuleerd toen ze in 1990 als Zomergast bij presentator Peter van Ingen aan tafel zat. Het zou een van de ongemakkelijkste televisieavonden worden in het toen driejarige bestaan van het programma. Zowel Van Ingen als de Zomergast zelf wisten niet goed wat ze aan moesten met Roosens voortdurende ondergraving en bevraging van de ongeschreven gespreksregels. Vroeg Van Ingen haar om een fragment even in te leiden, dan snapte Roosen niet waarom eigenlijk. Als hij na een verwarrende discussie haar in een voorgesprek genoemde motivatie zelf maar begon voor te zeggen, riep zijn Zomergast verbijsterd uit: ‘O, bedoel je dát! Wat ben jij indirect, zeg!’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Die Zomergasten-aflevering was een van de ongemakkelijkste avonden in het toen 3-jarige bestaan van het programma.</q></p>
<p class="tekst">De uitzendingsfragmenten die op YouTube staan, geven een aandoenlijk beeld van een vrouw die op haar 32ste in al haar onhandigheid een schim is van de trefzekere waarheidszoeker die ze in de tussentijd is geworden. Lange stiltes liet Roosen vallen als ze nadacht over een vraag of een opmerking van de presentator, waarbij ze soms totaal leek te vergeten dat ze op tv was, om dan ineens een teddybeer tevoorschijn te halen omdat ze toch geacht werd over haar jeugd te vertellen. Met haar sprieterige, in mannenkostuum gehulde lichaam, haar knalrode lippen en korte piekhaar was ze een soort Pippi Langkous op theevisite. Het ene moment deed ze kinderlijk braaf wat de situatie van haar vroeg, om dan de rolverdeling tussen gast en gastheer volledig om te keren. Met een hand op de knie van de verschrikte presentator: ‘Wat vind jíj nou een hoge menselijke kwaliteit?’ Schaterlachend om zijn onwillige geschutter: ‘Jaaaa, nou zit jouw ratio je dwars! Je wilt eronderuit, hè?’</p>
<p class="tekst">Op een bepaald moment wilde Van Ingen helderheid scheppen in de rolverdeling. ‘Jij hebt ervoor gekozen om actrice te zijn, om op een podium te staan en over jezelf te vertellen,’ verzuchtte hij. ‘Ik heb ervoor gekozen om juist vragen aan een ánder te stellen, omdat ik nieuwsgierig ben, naar jou.’ Een tweedeling die Roosen hartelijk lachend en vol ongeloof wegwuifde: ‘Maar zo zijn de regels van het léven niet.’ Wat het televisiepubliek een avondje meemaakte, was een vrouw die in al haar zoekerige grilligheid volstrekt zichzelf was. Tot haar grote geluk is Roosen altijd ‘ontsnapt aan de norm van de openbaarheid’, zou ze later in een kranteninterview zeggen. ‘Dus dat je iets buitenshuis niet doet wat je binnenshuis wel kan doen.’</p>
<h5>Kindertuigje</h5>
<p class="tekst">De tweedeling die Van Ingen maakte, vatte achteraf bezien de ontwikkeling samen die Adelheid Roosen als kunstenaar heeft doorgemaakt. Ze begon inderdaad als actrice die heel veel over zichzelf te vertellen had. Toen ze in een opwelling de studie Frans die haar keurige, strenge ouders voor haar in gedachten hadden, verruilde voor de Akademie voor Expressie, zocht ze vooral een uitweg voor haar in de verdrukking geraakte gevoelsleven. ‘Ik heb nooit bewust aan het toneel gewild,’ zei ze in 1987 tegen Ischa Meijer, die haar voor Vrij Nederland interviewde. ‘Ik zocht alleen maar naar een wereld zonder normen.’</p>
<p class="tekst">In de wilde voorstellingen die ze na haar afstuderen maakte met de indertijd opzienbarende cabaretgroep Purper, waar ook George Groot en Karin Bloemen deel van uitmaakten, en de intiemere toneelstukken die ze daarna met George Groot op de planken bracht, stonden de expressie van persoonlijke levensthema’s en onderzoek naar intermenselijke communicatie centraal. Zo schreef Roosen voor Purper eens een prachtig, meerstemmig lied waarvan de tekst alleen maar bestond uit het woord ‘Nee’, een tot de essentie uitgebeende uiting van haar diepgevoelde verzet tegen haar eigen ‘kindertuigje’, zoals ze dat ooit formuleerde. Tegen Ischa Meijer vertelde ze dat haar moeder haar bij het boodschappen doen in het fietsstoeltje achterliet, zo moest het springerige kind leren stilzitten. Tijdens een soloscène in een productie van Purper dacht ze ineens: ‘Waar ik loop, volgt het licht. En jij zit nu vast. Er wordt nu geluisterd naar wat ik zeg.’</p>
<p class="tekst">De vrijheid in vorm en inhoud die Roosen met haar collega’s zocht, resulteerde in spraakmakend theater waarbij de geijkte toneel- en cabaretcodes werden afgetast. Maar therapeutisch geneuzel en new-ageclichés lagen regelmatig op de loer. Met woeste uitbarstingen in talkshows zette ze zichzelf neer als liefhebber van schreeuwerige confrontaties. En met de taboedoorbrekende tv-programma’s waar ze eind jaren ’80, begin ’90 aan meewerkte (VARA’s <em><span class="Cursief">Nachtshow</span></em> en <em><span class="Cursief">Ravotta Bizarra</span></em> en VPRO’s <em><span class="Cursief">Lolapaloeza</span></em>) oogstte ze veel kritiek. Een live sm-act, menstruatiedans, onleuke satire en een huilbui bij de presentatie van een aangrijpend item, het was meer dan menige kijker kon verdragen.</p>
<h5>Onzichtbare moslimvrouwen</h5>
<p class="tekst">En toen, aan het begin van dit decennium, was het alsof Adelheid Roosen haar eigen gebruiksaanwijzing eindelijk begreep. Haar verzachtende kwaliteiten, die ze daarvoor had overschreeuwd, werden pas goed zichtbaar en werkzaam in haar theaterprojecten met Nederlandse moslima’s. Een succesvol zangprogramma met een kleurrijk vrouwengezelschap (<em><span class="Cursief">Female Factory</span></em>, uit 1997) en reizen naar moslimlanden vervulden haar met de missie om de onzichtbare moslimvrouwen in ons land een stem te geven. In hun normatieve hoofddoekjescultuur herkende Roosen de benauwenis van de katholieke nonnen waar zij op school door werd bestraft, maar in de intimiteit tussen islamitische vrouwen vond ze ook warmte, levenslust en gemeenschapszin.</p>
<p class="tekst"><em><span class="Cursief">De gesluierde monologen</span></em>, een serie openhartige levensverhalen over religie en seksualiteit die Roosen regisseerde en na diepgaand onderzoek optekende, was haar variatie op de <em><span class="Cursief">Vagina monologen</span></em>. Met deze voorstelling, die in 2003 uitkwam en al meer dan tien jaar in binnen- en buitenland wordt gespeeld, kreeg Roosens persoonlijke ‘ontginningsproces’ eindelijk een vruchtbare bodem: de multiculturele samenleving, waar zij tegen de tijdgeest in de mogelijkheden van ziet in plaats van de problemen. In de vaste makers- en spelerskern van <em><span class="Cursief">De gesluierde monologen</span></em>, waar ook wisselende gastactrices aan meedoen, vond Roosen geestverwanten als schrijfster/actrice Nazmiye Oral, theatermaker Meral Polat en producente Elly Ludenhoff met wie ze een eigen stichting oprichtte: Female Economy, waar theatergroep Zina onder valt.</p>
<p class="tekst">De spectaculaire en toch adembenemend intieme <em><span class="Cursief">Wijksafari</span></em> die Zina (na een project in de buitenwijken van Groningen bij het Noord Nederlands Toneel) voor het eerst in 2012 op touw zette met de veelal allochtone bewoners van de Amsterdamse Kolenkitbuurt, was de meesterproef van Roosens kunstenaarschap. De oppositie die zat in haar vroegere bevrijdingsgevecht – ‘Waar ik loop, volgt het licht. En jij zit nu vast’ – veranderde in: wij zijn met elkaar in beweging. Bij de <em><span class="Cursief">Wijksafari</span></em>, die inmiddels ook in buitenlandse wereldsteden neerstrijkt, wordt het theaterpubliek meegenomen op een urenlange reis langs bescheiden woningen in een stadse buitenwijk, waar de bewoners in samenspraak met een Zina-acteur die een tijdje bij hen heeft ingewoond, vertellen over hun bewogen levens. Het spotlicht is niet meer alleen op de acteur gericht, maar ook op een (toneelmatig) ongeschoolde gesprekspartner, én op het publiek dat zich niet in het donker kan terugtrekken maar bij de wijkbewoner te gast is, het eten meeproeft en de dagelijkse rituelen meebeleeft.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Op haar 57ste stoot ze mensen niet meer af maar neemt hen mee op haar avontuurlijke zoektocht naar wezenlijk contact.</q></p>
<h5>Nieuwsgierige aftasting</h5>
<p class="tekst">De theatrale vorm die Adelheid Roosen hierbij in stelling bracht, is het geënsceneerde gesprek. Deze dramatische verheviging van een ontmoeting perfectioneerde Roosen in de toneelduetten die ze met Purper-collega is blijven maken. <em><span class="Cursief">Hetty en George</span></em> uit 2012 is daar een prachtig voorbeeld van. De tweedeling tussen over jezelf vertellen en een ander bevragen die Peter van Ingen maakte, lost op in de nieuwsgierige aftasting van twee heel verschillende personen die op zoek gaan naar wat hen bindt, maar elkaar ook confronteren met de beperkingen of dogma’s van hun culturele of religieuze tradities.</p>
<p class="tekst">Roosens behoefte om in de schijnwerper te staan, is niet verdwenen; bij de Wijksafari’s gaat ze met triomfantelijk genoegen aan het hoofd van de scooterchoreografie van buurtjongens die de toeschouwers op een stuk van de reis vervoeren. Een kruising tussen een diva en een activiste, met haar ravenzwarte, lange haar, nog altijd knalrode lippen en in zwierige kleding die de voormalige Pippi Langkous zowaar een zekere elegantie geven. Maar de door woede gedreven vechtjas heeft zich ontpopt tot een bruisende inspirator, die een voorbeeld voor velen is in de ruimte die ze voor de ‘ander’ schept. Of dat nou een strenge moslimvader is of haar eigen dementerende moeder, die Roosen schaamteloos portretteerde in de korte film <em><span class="Cursief">Mam</span></em>, en in wie ze uiteindelijk het speelse, fantasievolle kind ontdekte dat ze zelf in haar jeugd niet mocht zijn.</p>
<p class="tekst">Opmerkelijk is dat Roosen haar Zina-projecten uitbrengt in nauwe samenwerking met Toneelgroep Amsterdam, wat al langer het huis was van haar levenspartner Titus Muizelaar. Ze haalt het schouwburgpubliek niet alleen naar de buitenwijken, maar haalt de mensen die ze daar tegenkomt ook, soms voor het eerst van hun leven, de schouwburg binnen. Dat gebeurt middels levende installaties – allochtone mannen die bijvoorbeeld hun koffiehuis hebben verplaatst, en het ‘slaap in de schouwburg’-project waarbij wijkbewoners zich midden in een regie van Johan Simons op het toneel nestelden – en met de Wijkjury die jaarlijks het toneelaanbod beoordeelt.</p>
<h5>Wederzijdse woede</h5>
<p>Afgelopen zomer stond Roosen met haar regie van de moeder-dochterdialoog <em><span class="Cursief">Niet meer zonder jou</span></em> zelfs op het Holland Festival. Een heftige, zeer ontroerende en ongekend dappere confrontatie van Nazmiye Oral met haar streng islamitische moeder, waarbij Roosen haar ervaring met publieksparticipatie en het geënsceneerde gesprek op een prachtige manier inzette. Oral schreef samen met Roosen de tekst voor de half-geïmproviseerde krachtmeting met haar oude, maar nog altijd autoritaire en explosieve moeder, die gespeeld werd in een arena die gevormd werd door rondom op kussens gezeten toeschouwers. Inzet van de krachtmeting was dat Oral haar westerse, door haar moeder stelselmatig afgekeurde leefwijze niet langer voor haar verborgen wilde houden. In het anderhalf uur durende vraaggesprek, waarbij Oral tweedegeneratiekinderen met vergelijkbare pijnlijke ervaringen de vloer op haalde, kreeg het publiek niet alleen Orals levensgeschiedenis te horen, maar ook die van haar moeder. Niet eerder werd het wederzijdse onbegrip tussen uit een gemeenschapscultuur afkomstige ouders en hun geindividualiseerde, verwesterde kinderen zo eerlijk en met zoveel wederzijdse woede en wanhoop voor het voetlicht gebracht.</p>
<p>Adembenemend was de letterlijk worsteling van Oral met haar moeder. Nadat de schrijfster/actrice had verteld dat ze zich op het toneel nooit had durven ontbloten, omwille van haar moeder en de afkeuring binnen haar gemeenschap, gaf ze de oude vrouw een sluier in handen met de opdracht: probeer me maar te bedekken. In een fysiek gevecht probeerde Oral haar blote borsten te laten zien, terwijl haar moeder dat moest proberen te voorkomen. Ontroerend was de handreiking die Oral op het eind van de voorstelling aan haar moeder deed, die de beklemmende controle van haar eigen gemeenschap uit liefde voor haar dochter had overstegen door zich in het openbaar door haar te laten fileren. Met de woorden: ‘Kijk, een nieuwe gemeenschap’ leidde Oral haar moeder de kring van het publiek binnen en vroeg de toeschouwers om dicht om haar heen te komen zitten. Nergens is deze enscenering van het alledaagse gekunsteld. Vorm en inhoud, humor en pijn, poëzie en rauwe werkelijkheid vallen helemaal samen, en de optelsom is onthullend, emotionerend, louterend en bevrijdend. Het is Roosens gulle omarming van het leven, inclusief de menselijke angsten en beperkingen, waardoor ze op haar 57ste mensen niet meer afstoot maar meeneemt op haar avontuurlijke zoektocht naar wezenlijk contact. Het ‘Nee!’ van Adelheid Roosen is veranderd in een hartstochtelijk en aanstekelijk ‘Ja!’.</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst"><span class="Cursief">Marijn van der Jagt </span><span class="Cursief">i</span><span class="Cursief">s dramaturg en kunstjournalist.</span></p>
</div>
<h5 class="kader"></h5>
<div class="info-box">
<h5 class="kader"><span class="30_Kadertekst_Naam Kapitaal">Theaterkunstenaar</span></h5>
<p>Adelheid Roosen (1958) is actrice, theater- en documentairemaakster en artistiek leider van Zina en Female Economy. Ook is ze sinds 1988 verbonden aan de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten. In 2012 ontving ze de Prosceniumprijs voor haar hele oeuvre en onlangs reikte het Humanistisch Verbond de Van Praagprijs aan haar uit.</p>
</div>


De persoonlijke gebruiksaanwijzing van Adelheid Roosen

<div class="summary">
<div class="lead">
<p class="p_1">Wim T. Schippers verhief de hondendrol tot kunst en laat de mens zien als een stuntelig wezen in een ordeloos, onverschillig universum waarin alles omvalt.</p>
</div>
<p class="p_1">Toen Wim T. Schippers in 1986 zes herdershonden een avondvullend toneelstuk liet spelen, zorgde dat voor enige ophef. Tot in het buitenland berichtten nieuwsbulletins erover, en in de Tweede Kamer werden vragen gesteld over de subsidiëring van zoiets onzinnigs dat de goede naam van ons land zou kunnen aantasten. Op de avond in de Amsterdamse Stadsschouwburg gebeurde er juist bijzonder weinig. De afgekeurde politiehonden drentelden doelloos door het decor; een huiskamer en later een bostafereel. Er werd wat geblaft, gesnuffeld en tegen decorstukken gepist. De honden hadden wel kunstjes geleerd – de televisie aanzetten, de krant uit de bus halen – maar, zoals Schippers later in een interview tevreden vertelde, de afstand tussen de honden en hun trainers in de coulissen was zo groot dat de dieren voortdurend waren afgeleid. Voor iemand die de interpretatiedrift van acteurs als een probleem ziet (‘Mensen zeggen toch zo vaak iets gedachteloos?’) waren de zes acteurs van <span class="Cursief">Going to the Dogs</span> de perfecte vertolkers van zijn gedachtengoed.</p>
<p class="p_1">Afgeleid zijn. In het leven en het werk van de inmiddels 73-jarige kunstenaar is dat een belangrijke constante. Met alle vrolijke, absurde en chaotische kunstwerken, televisieprogramma’s, theaterstukken en radioshows die Wim T. Schippers heeft gemaakt, heeft hij tenminste voor wat afleiding gezorgd in een reuze wonderlijk bestaan waar weinig zin en doel in valt te ontdekken. Alles wat we doen, is water naar de zee dragen, zei hij met het flesje limonade dat hij in 1961 bij wijze van ‘manifestatie’ in de golven goot op het strand bij Petten.</p>
<p class="p_1">Dat besef zat er bij de kleine Wim al vroeg in. Als hyperactief kind van een zwaar christelijke vader, dat als enige van de broers en zussen niet meeging in het godsgeloof – hij beschreef de sfeer in zijn ouderlijk huis ooit als ‘bezorgd en bezwaarlijk’ – snakte hij naar afleiding. Op school vond hij een knipperende tl-buis interessanter dan wat de leraar te vertellen had. ‘Ik heb een groot wantrouwen tegen mensen die officiële mededelingen doen,’ zei hij in 1980 tegen een interviewer van de <span class="Cursief">Haagse Post</span>. ‘Even vertellen waar het over gaat.’</p>
<h5 class="p_1">Gebabbel over bijzaken</h5>
<p class="p_1">De meeste kunstenaars vinden pas gaandeweg hun eigen stem, materiaal, stijl en thema. Maar toen Schippers op zijn negentiende de Kunstnijverheidsschool voor gezien hield, hadden zijn ideeën en uitspraken al een enorm Wim T. Schippers-gehalte. Hoewel hij zich pas in de jaren tachtig echt op het toneel stortte, nadat de kunstwereld hem verveelde en hij de brave nationale televisie op z’n kop had gezet met de allereerste vertoning van een naakte vrouw, hufterige showprogramma’s en volstrekt ondramatisch drama, presenteerde hij in 1964 al zijn eerste toneelstuk. Vijf keurige heren kwamen vier keer op om zwijgend de volgende handelingen te tonen: 1. Niet roken 2. Niet eten. 3. Roken en 4. Eten.</p>
<p class="p_1">Bij een televisie-interview uit 1963, te zien op de Wim T. Schippers-dvd-collectie <span class="Cursief">Televisiepraktijken</span> die de VPRO in 2008 uitbracht, geeft de in maatpak gestoken kunstenaar de volgende toelichting op zijn kunstenaarschap: ‘Momenteel heb ik begrippen als saaiheid, oninteressantie en lompheid in studie. Die studie draagt overigens een wetenschappelijk karakter.’</p>
<h5 class="p_1"><q class="pull-left">Schippers heeft de oninteressantie en de saaiheid in de loop van zijn carriere consequent in stelling gebracht.</q>Leuke lamp, overigens</h5>
<p class="p_1">In de loop van zijn carrière, waarin zijn snel afgeleide geest zich steeds op een nieuw medium stortte, heeft Schippers de saaiheid en de oninteressantie consequent in stelling gebracht. Zijn televisie- en toneelfiguren zijn beduidend meer gaan praten (‘Het leuke van theater is dat je zo lekker kunt doordraven’), en de belangrijkste ontwikkeling die ze sinds zijn eerste televisiespel hebben doorgemaakt, is dat ze verstaanbaar zijn geworden. De visite in Stemmen uit 1972 kakelde non-stop keihard door elkaar, slechts onderbroken door de komst van Schippers zelf die een ‘modern’ pianoconcert kwam geven waarbij hij zo woest en willekeurig op de toetsen beukte, dat de vaas met bloemen die boven op het instrument stond te pletter viel, waarop de pianist tot zijn grote verontwaardiging het huis uit werd gezet. Zo radicaal zijn de toneelstukken die hij nog steeds schrijft, al lang niet meer. Maar uit de tekst van Stemmen blijkt dat zijn figuren het al decennialang over hetzelfde hebben. In zijn Ibsen-parodie Wuivend Graan, een theaterhit uit 2007, wordt een professor die zich verliest in (natuur)wetenschappelijke feiten bij zijn lezing over het thema ‘Wat doen wij ertoe?’ onderbroken door zijn moeder, die komt vertellen dat haar zoon als kind al leed onder het ‘volledigheidssyndroom’. In Stemmen verzucht iemand dat zijn moeder hem vroeger liefkozend ‘haar denkertje’ noemde omdat hij altijd zat te denken over ‘hoe het komt dat alles is zoals het is’, terwijl om hem heen het gezelschap converseert over slaapkamervloerbedekking, de toestand op de wegen, de verschillende soorten thermiek, de dialogen van Plato en de vraag of God bestaat: ‘Steek zelf je handen uit je mouwen in plaats van te denken dat een of andere ouwe man met een baard ergens hoog in de lucht je wel zal helpen.’</p>
<p class="p_1">Ongebreidelde en toch heel precies geformuleerde dialogen schrijft Schippers, waarin hij gebabbel over bijzaken (‘Leuke lamp, overigens’) mixt met gedetailleerde wetenswaardigheden, verwarring omtrent letterlijk opgevatte uitdrukkingen (een snippertje van een kaartje overhandigen op de vraag ‘Heeft u iets van een kaartje?’) en machteloos gefilosofeer over het waarom van het leven op aard, liefst gepraktiseerd door nondescripte zakenmannen, bemoeierig bedienend personeel of een dame bij de groenteman. Onder het motto ‘Niets is zo verhelderend als chaos’ laat hij de mens zien als een stuntelig wezen in een ordeloos, onverschillig universum waarin alles omvalt, geen gesprek normaal verloopt en elke poging tot verheffing mislukt. Ongemakkelijke, een beetje wezenloze stukken levert dat op, waarin figuren zonder emotionele diepgang maar met veel snedig, intellectueel weerwoord met elkaar botsen als deeltjes in een versneller.</p>
<p class="p_1">In zijn nieuwste theaterstuk <span class="Cursief">HOOGWATER voorheen LAAGWATER </span>speelt hij (alweer) een concertpianist in jacquet met vlinderdas die bij zijn loopje naar zijn instrument – de piano waar hij van zijn vader vroeger op moest spelen – ongenadig onderuitgaat, levenloos in de armen van een mooie zangeres terechtkomt, maar als de dokter en de ambulancebroeders arriveren gauw overeind springt om op de vleugel ernstig en langdurig een mopje Mozart te verhaspelen met amateuristische fouten en hernemingen. ‘We vallen allemaal de toekomst in,’ zei hij over dit stuk in de Volkskrant. ‘Daarom houd ik van vallen en struikelen.’</p>
<figure id="post-295786 media-295786" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/09/18678907_preview.jpg" alt="" /><figcaption>&#8216;Verdomd interessant.&#8217; Sjef van Oekel en Barend Servet.</figcaption></figure>
</div>
<p class="tussenkop"><q class="pull-right">Wat zou die mensen toch bezielen, die zogenaamde moderne kunstenaars?</q></p>
<h5 class="tussenkop">Eigenzinnig soort schoonheid</h5>
<p class="tussenkop">Voor de lompheid die hij in 1963 al zei te bestuderen, creëerde hij in de jaren zeventig televisiefiguren als Fred Haché, Barend Servet en Sjef van Oekel, zelfgenoegzame en onbeschofte oudere heren (‘Verdomd interessant, maar gaat u verder’) die niks ophadden met kunst en het televisiepubliek én de VPRO-bonzen choqueerden met hun voorkeur voor drank, blote dames, kotspartijen (‘Ik word niet goed!’) en poep- en piesgrappen. Maar hoewel Schippers de hondendrol tot kunst verhief en uitermate trots was op het metershoge exemplaar waar hij ooit de publieke ruimte mee heeft verfraaid, is hij zelf nooit op lompheid te betrappen. In de rollen die hij speelt in zijn eigen bedenksels plaatst hij zichzelf altijd tegenover de lomperiken van deze wereld, die grappen maken over zijn te grote neus en zijn nadrukkelijk slappe pogingen verstoren om een eigenzinnig soort schoonheid te creëren via een zemelig gedicht, een nietszeggende popsong of de samenzang van een ouderwets Hollands wandellied. ‘Wat zou die mensen toch bezielen, die zogenaamde moderne kunstenaars,’ laat hij in Stemmen al zo’n lomperik zeggen, ‘Als we er even vanuit gaan dat het niet allemáál bedrog is. Oplichterij, Geknoei. Onzin.’ In <span class="Cursief">HOOGWATER voorheen LAAGWATER </span>laat hij een amateurkoor opdraven om ‘In ’t groene dal, in ’t stille dal’ te zingen, wat een ontroerende scène oplevert in het emotieloze slapstick-stuk. En bij een eerder liefdestafereel in een door naakte acteurs opgetrokken bosprieel is het Schippers die samen met het publiek de vogelgeluidjes produceert. Dat in hetzelfde stuk óók gesteld wordt dat de natuur alles kapotmaakt wat de mens creëert, doet niks af aan de romanticus die zich hier even laat zien. Een man die onvermoeibaar probeert vorm te geven aan de chaos in zijn eigen hoofd – ‘U moet mij maar niet kwalijk nemen dat ik een beetje interrumpeer zo nu en dan,’ zegt het ‘denkertje’ in Stemmen – en die rust vindt in een moment van gemeenschappelijkheid, zo lang dat maar op zíjn voorwaarden is georganiseerd.</p>
<div class="info-box">
<h5 class="kader"><span class="30_Kadertekst_Naam Kapitaal">Afleiding in een wonderlijk bestaan</span></h5>
<p class="kader">Wim T. Schippers (1942) is programmamaker, schrijver en kunstenaar. Hij is verantwoordelijk voor veel baanbrekende activiteiten, van het eerste naakt op tv en de platvloersheid van Sjef van Oekel, tot kunstprojecten als de pindakaasvloer en de bamistoel. Van hem komen ook gevleugelde uitroepen als ‘Pardon, reeds!’ ‘Jammer, maar helaas’ en ‘Prima de luxe’.</p>
</div>


Wim T. Schippers: ‘Niets is zo verhelderend als chaos’

<div class="summary">
<p class="p_1">Daar zaten de leden van het roemruchte Werkteater. Op een rij stoeltjes in een tent op de Parade. Omdat het rondreizende theaterfestival dit jaar vijfentwintig jaar bestaat, waren ze opgetrommeld voor een terugblik op het collectief dat tussen 1970 en 1987 het Nederlandse theater voorgoed veranderde. In het chaotische gesprek-met-filmfragmenten werden alle vooraf gemaakte afspraken voor de avond vrolijk ondergraven, spraken de gasten elkaar voortdurend tegen en werd elke algemene uitspraak over het Werkteater meteen gerelativeerd. Cas Enklaar: ‘We hadden geen taakverdeling en iedereen deed alles, maar ík mocht nooit de telefoon opnemen omdat ik dan de verkeerde dingen zei.’ Peter Faber: ‘Iedereen dacht dat we zo politiek geëngageerd waren, maar we gingen alleen maar uit van wat ons persoonlijk raakte.’ Rense Royaards: ‘Nou Peter, dat is niet waar hoor, ik zie ons nog op die Vietnam-demonstratie waar we…’</p>
</div>
<h5 class="tussenkop">Iconische scènes</h5>
<p class="tekst">Niet alle Werkteater-coryfeeën die op een geprojecteerde zwart-witfoto uit de begintijd stonden, waren aanwezig. Gerard Thoolen en Joop Admiraal zijn inmiddels overleden. (‘Ook dood,’ zei Olga Zuiderhoek nuchter toen ze hen aanwees.) En over Shireen Strooker, die samen met Marja Kok zoveel invloed heeft gehad op de groep dat zij in de wandelgangen ‘de directrices’ werden genoemd, wilde Kok aan het begin van de terugblikavond iets vertellen. Dat Shireen haar belde toen ze van een arts te horen had gekregen dat ze Alzheimer had. Dat ze eerst samen enorm hadden gelachen – ‘Ik heb mijn hele leven al een beetje Alzheimer,’ had Shireen gezegd. En dat ze daarna zei: ‘Mar, we moeten er een project over maken. Het Werkteater had er een project over gemaakt.’</p>
<p class="tekst">Dat project is een korte film geworden, waar op de Parade een fragment uit werd vertoond. Een laatste variatie op de Mar &amp; Sien-voorstellingen over de levensloop van twee vriendinnen, die Kok en Strooker in 1978 en in 1997 creëerden. Mar en Sien zitten nu op een bankje in een park en praten over hun vriendschap en hun samenwerking. Marja Kok draagt de onderwerpen aan. Shireen Strooker, die de macht over de taal dan al grotendeels is verloren, reageert met een lach, een gestameld woord, een kwaaiige stomp als iets haar niet lijkt te bevallen of een knuffel. En soms reageert ze helemaal niet. Ontroerend is dat beide vrouwen zoeken, naar een gedeelde herinnering, naar contact. ‘Kijk, hier speelden we dat we oud waren,’ zegt Mar als ze Sien een mapje zwart-witfoto’s laat zien van hun tweeën in een vroege Werkteaterproductie. Geduldig kijkt ze toe als Shireen Strooker probeert het plastic mapje door te kijken maar haar vingers dienst weigeren. Een tafereel dat zo uit een vroegere voorstelling had kunnen komen. Want dat is altijd de kracht geweest van het collectief: de pijn en wreedheid van de dagelijkse werkelijkheid vatten in uitgezuiverde miniaturen waarvan de schoonheid en de precisie troostend werkt. Iconische scènes heeft dat opgeleverd, zoals de afstandelijke dokter (Hans Man in ’t Veld) uit de ziekenhuisproductie <span class="Cursief">Opname</span>, die zich verzet tegen het verlangen van de ten dode opgeschreven kankerpatiënt (Helmert Woudenberg) om naar het huwelijk van zijn zoon te gaan en dan toch op de avond dat hij deze meneer De Waal betrapt met zijn jas aan, voor zijn patiënt bukt om zijn veters te strikken. Of de wilde dans uit de tentvoorstelling <span class="Cursief">Bos en Lucht</span>, waarbij een verstandelijk gehandicapte jongen (Frank Groothof) een spastisch meisje in een rolstoel (Marja Kok) woest rondzwiert, waarna ze bij wijze van tongzoen het speeksel uit elkaars open monden met hun vingers oplepelen.</p>
<h5 class="tussenkop">Van nature niet echt aangepast</h5>
<p class="tekst">In de film Mar &amp; Sien vertelt Kok aan Strooker over de Werkteater-website die inmiddels in de lucht is. Een gul overzicht van alles wat de groep heeft gedaan, met registraties en verfilmingen van voorstellingen, oude werkverslagen en zelfs hele boeken over het Werkteater die je kunt downloaden. ‘Nu hebben we eindelijk een nalatenschap,’ zegt Kok tegen Strooker, die van blijdschap in snikken uitbarst. De timing is cynisch: nu de wereld ruimschoots toegang heeft tot de Werkteatergeschiedenis, raakt één van de kopstukken van de groep er juist genadeloos van afgesloten.</p>
<p class="tekst">‘Ze is noodgedwongen heel volgend geworden,’ zegt Devika Strooker, de dochter van Shireen die de website mede heeft opgezet. ‘De ander is haar motor geworden, en dat is een extreem verschil met wie zij vroeger was. Haar hele leven is zíj een motor geweest.’ Devika is de oudste dochter uit Strookers eerste huwelijk met acteur en regisseur Ton Lensink, uit haar relatie met Peter Faber kwamen nog twee halfbroers. Bij het opruimen van haar moeders huis vond ze dozen met foto’s uit de tijd dat ze zelf nog een baby was. ‘Daarop zie je wat een durf Shireen altijd heeft gehad. Dat ze van nature niet echt aangepast was. Je kon met haar altijd veel pret en avontuur beleven. En ze was beeldschoon. Mijn hele leven heb ik gehoord dat ik een hele mooie moeder had. Op die oude foto’s zíé je dat. Ik vond ook brieven van hotemetoten uit de kunst en literatuur die schrijven dat ze vroeger zo verliefd op haar waren.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Shireen Strooker, die de macht over de taal dan al grotendeels is verloren, reageert met een lach of een knuffel.</q></p>
<p class="tekst">Haar donkere, exotische uiterlijk had Shireen Strooker van haar moeder, een hoogopgeleide Indiase Parsi die, in zijden sari, voor een Noord-Hollandse veldwachterszoon naar Nederland kwam. In de Haagse buitenwijk waar het gezin zich vestigde, waren moeder en dochter in die tijd een ware bezienswaardigheid. Maar van haar schoonheid had Shireen Strooker in het begin van haar acteursloopbaan ook last. Op de toneelschool, waar ze op de middelbare school al dolgraag naartoe wilde omdat ze zich als kind al uitleefde in dramatische rollen (‘aanstelleritis’, noemde ze dat zelf), kreeg ze bij een overgangsrapport van een docent te horen dat hij haar oppervlakkig vond. ‘Je bent zó mooi, maar daarachter zit helemaal niets,’ verwoordde Strooker de kritiek in een Vrij Nederland-interview met Ischa Meijer. Toneelschool-directeur Willy Pos adviseerde haar van school te gaan, omdat ze met haar exotische uiterlijk geen ‘engagement’ bij een gezelschap zou kunnen krijgen. Het waren mede-acteurs als Ramses Shaffy – die haar inprentte dat de toneelwereld zat te wachten op buitenbeentjes zoals zij (en hij) – die Shireen Strooker de moed gaven om door te zetten. Maar bij de rollen die ze aanvankelijk bij de gevestigde groepen te spelen kreeg, werd ze getypecast als ‘vlotte, sexy iemanden’, zoals ze het zelf uitdrukte.</p>
<figure id="post-295513 media-295513" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/09/Schermafbeelding-2015-08-18-om-13.19.41_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Shireen met de cast van <em>Een zwoele zomeravond</em>, linksboven Marja Kok. Foto: ANP/Spaarnestad Photo</figcaption></figure>
<h5 class="tussenkop">De groep van Shireen Strooker</h5>
<p class="tekst">Van de twaalf Werkteaterleden die theatermaker Jan Joris Lamers in 1970 bij elkaar bracht, was Strooker de actrice met de meeste ervaring. ‘Ze noemden ons in het begin de groep van Shireen Strooker, want die was toch de bekendste van iedereen,’ zegt Cas Enklaar in een documentaire over het Werkteater. Ze had langzamerhand grotere, dragende rollen gekregen, televisie-uitzendingen van toneelstukken hadden haar een naam gegeven en <span class="Cursief">De Telegraaf</span> berichtte regelmatig over haar in de societyrubriek. Maar in de starre, conventionele toneelwereld kon de initiatiefrijke Strooker moeilijk haar ei kwijt. Ze zocht het experiment bij jonge gezelschappen als De Nieuwe Komedie en Centrum, wierp zich op als vertaler van moderne toneelstukken en ging samen met mimespeler Peter Faber studenten regisseren, waarbij ze de overdadige decors en kostuums uit het traditionele toneel overboord gooiden en teksten tot leven brachten door fysiek spel in het kale zaallicht. Zelfs het latere Werkteaterprincipe dat alle spelers elkaars rollen konden overnemen, pasten Faber en Strooker in die studentenvoorstellingen al toe.</p>
<p class="tekst">De vechtlust waarmee ze altijd voor het vernieuwende theater is opgekomen, zorgde ervoor dat ze in het jaar dat het Werkteater werd opgericht bij Centrum vertrok, na een conflict waarbij zij de enige was die zich uit durfde te spreken. Na het stuklopen van haar relatie met Ton Lensink zorgde ze intussen alleen voor Devika. ‘In september ontslag nemen, zonder uitkering, met een kind – dat gaat heel ver,’ zei ze tegen Ischa Meijer.</p>
<p class="tekst">Als Hans Man in ’t Veld haar moet typeren, roemt hij haar onverschrokkenheid. Toen het pas opgerichte Werkteater misschien subsidie zou krijgen van het toenmalige ministerie van CRM, toog hij samen met Strooker naar een bijeenkomst van de KVP waar Marga Klompé, de minister van Cultuur, zou spreken. De discussie ter plekke ging over de godslasterlijke kunst van Gerard Reve, en tot verbazing van Man in ’t Veld stond Strooker ineens op en verdedigde vol vuur de vrijheid van de kunstenaar. ‘Ze steunde daarmee het beleid van Klompé, maar niet om strategische redenen,’ zegt Man in ’t Veld. ‘Ik had iets tegen de minister gezegd om bij haar in het gevlij te komen, maar daar was Shireen totaal niet mee bezig. Na de vergadering wist ze ineens niet of ze er wel goed aan had gedaan, maar mevrouw Klompé kwam naar haar toe en bedankte haar. En voordat ze zich weer omdraaide zei ze: met die subsidie van jullie komt het wel goed.’<br />
Bijzonder is dat het Werkteater, op basis van een ingediend plan, twee jaar financieel werd ondersteund zonder de verplichting om met producties naar buiten te treden. Het theatrale en persoonlijke onderzoek dat de groep in die periode deed, middels fysieke trainingen, improvisatiesessies en groepsgesprekken (onder leiding van een zogenaamde andragoog), zou het fundament leggen voor het volstrekt vernieuwende toneel dat het Werkteater bijna twintig jaar lang zou produceren. Het materiaal voor hun voorstellingen waren de spelers zelf: wat zij meemaakten, wat zij om zich heen zagen, waar zij zich over opwonden. Ze zochten hun publiek op met straattheater en met tentvoorstellingen. In de geest van de tijd onderzochten ze machtsstructuren en speelden ze in gevangenissen, bejaardentehuizen en gesloten instellingen om bij de nagesprekken het personeel en de inwonenden uit te dagen elkaars rollen te spelen. Vanuit een personage het publiek uitdagen om mee te doen en te denken, daar was Shireen Strooker ontzettend goed in, zegt Hans Man in ’t Veld.</p>
<p class="tekst">De gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen was voor Strooker vanzelfsprekend, haar moeder was een vrijgevochten juriste.</p>
<p class="tekst">Kinderen die de Werkteaterleden al dan niet met elkaar kregen, waren altijd welkom in het eigen gebouw op het Amsterdamse Kattengat. ‘Bij de opnames van de film <span class="Cursief">Camping</span> stond iedereen met z’n gezin op de camping en speelde dan overdag een iets ander gezin,’ lacht Devika Strooker, die zegt ondanks een altijd werkende moeder een warme, liefdevolle jeugd te hebben gehad. ‘Ze vond het wel pittig hoor. Ze kon de zorg goed overdragen, we hadden oppassen die ook in huis woonden, maar ik weet dat ze daarin soms verscheurd was.’</p>
<p class="tekst">Het kwam door hun gedeelde idealisme dat het verregaand gedemocratiseerde collectief ondanks onderlinge ruzies, liefdesverhoudingen en echtscheidingen zo lang heeft bestaan. ‘Wij waren helemaal niet zo bevriend met elkaar, maar wij waren solidair,’ zei Shireen Strooker in 2005 in een <span class="Cursief">Volkskrant</span>-interview. ‘Hoe verschillend ook, op de speelvloer kozen we onvoorwaardelijk voor elkaar.’</p>
<h5 class="tussenkop">Een matriarchaat</h5>
<p class="tekst">Bij het Werkteater kon Strooker al haar passie en haar talenten kwijt. Bij de verfilmingen van de theaterstukken ontpopte zij zich tot regisseur. En bij de toneelstukken die zonder regisseur uit improvisaties ontstonden, was zij vaak de ‘stimulator’ die opdrachten en feedback gaf. Hans Man in ’t Veld: ‘Marja en Shireen waren daar veel beter in dan de mannen. Zij waren een heel sterk duo, het Werkteater was toch een matriarchaat. Ik weet nog dat Gerard, Joop, Cas en ik een keer met z’n vieren een stuk hadden gemaakt over homoseksualiteit. We wisten niet hoe we verder moesten, Gerard durfde niet meer, die stapte eruit. Toen heeft Shireen er een middagje naar zitten kijken en aanwijzingen gegeven. Het werd een enorm succes, we hebben het nog jaren gespeeld, tot in het buitenland.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">De Werkteater-spelers zochten hun publiek op met straattheater, en in gevangenissen en bejaardentehuizen.</q></p>
<p class="tekst">In de ontelbare rollen die Strooker bij het Werkteater speelde, kon ze al haar innerlijke tegenstrijdigheden uitleven. Het ene moment speelde ze het wilde, onaangepaste kind waar haar strenge ouders zo’n moeite mee hadden. Dan was ze een wulpse danseres die pronkte met haar exotische schoonheid. In een volgend stuk was ze een totaal geremd bejaard vrouwtje dat in elkaar kromp bij de intimiteiten van een medebewoner uit het tehuis. ‘Ik heb iets hoerigs in me én iets puriteins. Dat wil, móét ik met elkaar verzoenen,’ zei ze tegen Ischa Meijer.</p>
<p class="tekst">Haar hang naar het spirituele – met haar laatste grote liefde Bram Vermeulen heeft ze nog tv-programma’s gemaakt over leven na de dood – kon Strooker in haar rollen benoemen én relativeren. Bij de televisie-uitzending van <span class="Cursief">Hallo Medemens</span> (1980) waarin ze als deftige, tikje zweverige presentatrice via fysieke aanraking contact zocht met een uitgenodigd stel verschoppelingen die de uitzending hilarisch verstoorden, hield ze een televisiekabel op naar de kijkers en riep sinister: ‘Dit is een mágische slang!’</p>
<p class="tekst">‘Het Werkteater is wat werk betreft misschien wel haar gelukkigste periode geweest,’ zegt Devika Strooker. ‘Daarna was ze ook altijd vol van nieuwe projecten, maar dat was moeizamer. Ze moest ploeteren om subsidie te krijgen.’</p>
<p class="tekst">Met jonge acteurs richtte Shireen Strooker Werkteater II op toen de groep uit elkaar begon te vallen, en daarna Stichting Strooker. Ze ging terug naar het klassieke repertoire, maar bleef ook voor en met doelgroepen werken, maakte bijvoorbeeld stukken over aids. Acteren deed ze sporadisch, ze was heel onzeker buiten de veiligheid van een vertrouwde groep. In Tsjechovs <span class="Cursief">De Meeuw </span>van de jonge regisseur Jeroen van den Berg speelde ze in 1995 een geweldige, woeste versie van diva-actrice Arkadina en een van haar laatste rollen was de dementerende moeder in Voskuils <span class="Cursief">Maarten en Nicolien</span>, waar ze een ontroerend miniatuurtje van maakte.</p>
<h5 class="tussenkop">Mysterieuze zigeunerin</h5>
<p class="tekst">In de jaren negentig werd ze ineens als regisseur gevraagd bij het Nationale Toneel en bij een aantal vrije producties, waarbij grote acteurs als John Kraaijkamp sr, Mary Dresselhuis en Anne-Wil Blankers genoten van haar open blik op spelen en theater maken.</p>
<p class="tekst">In de laatste jaren dat Strooker nog thuis kon wonen, viel het haar dochter op hoeveel jonge theatermensen haar kwamen bezoeken, ‘uit pure dankbaarheid voor de manier waarop ze hen heeft geïnspireerd’. Zo iemand is acteur Daan Schuurmans, die in 2006 door Strooker werd geregisseerd bij de vrije productie <span class="Cursief">Petit Crimes</span>. ‘Ik was een beetje huiverig om weer theater te gaan doen na een periode van vooral film en televisie. Maar Shireen heeft me de lol in het toneelspelen weer teruggegeven,’ zegt hij. ‘Ze heeft me geleerd om te vertrouwen op mijn intuïtie, op invallen die ik bij de repetities kreeg en die daarna in het stuk belandden.’ Bij het eerste gesprek viel hij meteen voor die ‘mysterieuze zigeunerin’, voor de vrijheid en authenticiteit van het meisje op blote voeten dat ze op haar zeventigste nog was. ‘Ze zag me écht,’ zegt hij. Toen het uit was met zijn toenmalige geliefde, belde Schuurmans haar een keer midden in de nacht op. ‘Ze had kunnen zeggen: het is half drie, oma slaapt. Maar ze zei: je bent aan een queeste begonnen. En aan het eind van die reis staat een nieuwe jonkvrouw op je te wachten.’<br />
Bij zijn huwelijk in 2011 met zijn nieuwe jonkvrouw was Strooker nog net in staat om erbij te zijn. ‘Ze liet een lied van Bram Vermeulen voor ons horen en kroop als een kind op mijn schoot,’ zegt Schuurmans ontroerd.</p>
<p class="tekst">In het tv-programma <span class="Cursief">Sporen</span> dat ook op de Werkteater-website staat, vertelt Shireen Strooker dat ze als kind besloot om geen dag een saai leven te hebben. ‘Dat is gelukt,’ zegt haar dochter Devika. ‘Nu zie ik haar soms zitten en denk: ze heeft nu best veel saaie dagen. Maar of zij dat erg vindt, weet ik niet.’</p>
<div class="info-box">
<p class="kader"><span class="30_Kadertekst_Naam Kapitaal">Theatervernieuwer</span> Shireen Strooker (1935) was in 1970 een van de oprichters van het Werkteater, en bleef daar tot 1986 lid van. Daarna richtte ze haar eigen gezelschap op, Stichting Strooker, maar ze regisseerde ook bij Het Nationale Toneel en Joop van de Ende. Samen met Frans Weisz regisseerde ze <em>Een zwoele zomeravond</em> (1982), waarin ze ook de hoofdrol vertolkte.</p>
</div>


Shireen Strooker, ‘directrice’ van het Werkteater

Jacob Derwig: ‘Ik was bezig een minder leuke versie van mezelf te worden’

<div class="lead">
<p>Marijn van der Jagt, toneelrecensent van Vrij Nederland, neemt afscheid van de grote actrice Ellen Vogel.</p>
</div>
<p>De kaarsrechte houding en mooie dictie die het handelsmerk werden van haar acteursschap, kreeg Ellen Vogel mee van thuis. Haar ouders waren allebei voordrachtskunstenaar, en rechtop zitten en duidelijk spreken vonden ze van het grootste belang. Maar in de voetsporen van haar ouders aan het toneel gaan, vond ze kinderachtig, en dus meldde ze zich bij de tekenacademie.</p>
<p>Toen zag ze haar jongere broer, die wél het acteursvak had gekozen, aan een scène repeteren. ‘Dat kan ik ook,’ dacht ze, ‘en dat ga ik ook dóén.’</p>
<p>Ze kon het. Tot op heel hoge leeftijd zou Ellen Vogel met haar lage, prettig lijzige stem en haar lange, statige lichaam personages vertolken, waarbij beheersing voorop stond maar daaronder het gevoelensleven kon zinderen. Bij haar debuut na de toneelschool, die ze wegens tuberculose niet kon afmaken – wat ze niet erg vond want ze had toch een hekel aan school – werd haar talent meteen herkend, en ze zou een kwart eeuw lang louter grote rollen spelen in de Amsterdamse Stadsschouwburg. Eerst bij Comedia, daarna bij de Nederlandse Comedie.</p>
<p>De televisie, te beginnen met haar rol de Couperusverfilming <em>Kleine Zielen</em> (1969) maakte haar tot een bekendheid bij het grote publiek, maar het toneel bleef de basis en de bron van haar acteursschap. ‘Een cirkel van aandacht,’ noemde ze in een interview de wisselwerking tussen spelers en publiek. ‘En dat is een heerlijk gevoel.’</p>
<p>Bij de rollen die ze kreeg aangeboden, stond haar chique voorkomen haar wel eens in de weg. Zelf vond ze zichzelf helemaal niet chique, kwam eerlijk uit voor haar onmogelijke gedrag bij premières, kon uit pure onzekerheid een opgewonden standje zijn. Maar die passie, en zelfs een onderhuidse rebellie, klonk ook door in haar toneelspel, hoe minutieus gecontroleerd en vormgegeven dat ook was. Een groot acteur zijn is óók een kwestie van persoonlijkheid.</p>
<p>Over haar vermogen om zowel uit te blinken in tragedies als in komedies, zei ze ooit: &#8216;Als je geen gevoel voor humor hebt, kun je geen tragische rollen spelen. Je moet je bewust blijven van de betrekkelijkheid van grote smarten want hoe vreselijk jammerklachten ook zijn, ze kunnen snel ridicuul worden. En blijspelen zijn alleen maar leuk als je ze bloedserieus neemt. Speel je ze met een knipoog dan blijft er niets over.’</p>
<p>Dat er ook van toneel niets overblijft dan de herinnering van de mensen die erbij waren, vond Ellen Vogel juist de schoonheid van het vak. Nu is zij zelf zo’n herinnering geworden.</p>


Ellen Vogel: Statige beheersing, waaronder het zinderde

<div class="lead">
<p>Meral Polat maakt een bliksemcarrière als actrice. Niet gek, want ze trekt het publiek als een magneet naar zich toe.</p>
</div>
<p>‘Ik zal je een geheim vertellen,’ zegt Meral Polat (32). In het café van Mozaïek, een multicultureel centrum in haar Amsterdamse woonwijk Bos en Lommer, zit ze bij te komen van de vorige nacht: een avondje dansen met vrienden. Dat komt er veel te weinig van, zo druk heeft ze het. Als freelance actrice die ook zelf voorstellingen maakt, is Polat momenteel overal te zien. Ze is op tournee met de weemoedige muziektheaterproductie <em>Ochtendzee</em>, gemaakt met haar eigen band Merals Harem, maar ook met de nieuwste Wim T. Schippers-voorstelling. Tussendoor speelt ze ook nog <em>Who’s afraid of Romeo &amp; Julia?</em>, waarin zij en een klasgenoot van de toneelschool zich hardop afvragen waarom ze maar geen geliefde kunnen vinden. Onlangs stond ze op het Holland Festival in de voorstelling <em>Niet meer zonder jou</em>. In de bioscoop kom je haar nu tegen in de jeugdfilm <em>De Boskampi’s</em>, als de eigenares van een Italiaans delicatessenwinkeltje. Afgelopen tv-seizoen speelde Polat in de politieserie <em>Noord Zuid</em> het jongste lid van een afdeling moordzaken. En bovendien had ze de hoofdrol in de sterke telefilm <em>Undercover</em>: een politievrouw die infiltreert in een Turks- Nederlands misdaadsyndicaat.</p>
<p>En je snapt helemaal waarom Meral Polat zo gewild is: ze is zo’n acteur die het publiek als een magneet naar zich toe trekt. Met de sprankeling in haar ogen, de streling van haar donkere stem en haar prachtige dictie, met de schoonheid van haar verschijning: een bos ravenzwarte krullen, een mooi gezicht, een lijf met wulpse rondingen. Op de een of andere manier laat ze het publiek  direct in haar ziel kijken. Elke gevoelswending die zij en haar personages ondergaan, beleven wij mét haar.</p>
<h5>Ongemak en opstandigheid</h5>
<p>Zingt Polat in <em>Who is afraid of Romeo &amp; Julia</em> een Turks lied over het verlangen naar een verdwenen geliefde, dan raakt ze je – ook als je geen woord van de tekst verstaat – eerst met haar hoop, dan met haar wanhoop. En als in de laatste echoënde zinnen een rauw verdriet haar heldere stem doet breken en haar ogen doet vollopen, huil je met haar mee.</p>
<p><q class="pull-right">Ze genoot van haar eerste auditie. ‘Als een aapje van honderd kilo stuiterde ik daar rond.’</q></p>
<p>Toont de stoere politievrouw die ze in <em>Undercover</em> speelt zichzelf voor het eerst aan haar mannelijke collega in haar uitdagende, laag uitgesneden ‘infiltratie-kleding’, dan klinkt er in haar nurkse vraag ‘Is het goed zo?’ van alles door: ongemak, een feministische opstandigheid, maar ook een speelse brutaliteit. Zelfs van een bordkartonnen personage als de operazangeres uit Wim T. Schippers’ <em>Hoogwater voorheen Laagwater</em> weet Polat een aandoenlijk figuurtje te maken. Krijgt ze tijdens haar begin-aria ineens een zieltogende Wim T. in haar armen, dan weet ze de absurdistisch abstracte klanken die ze zingt te kleuren met irritatie, moederlijke bezorgdheid en dan met een geestig uitvergrote paniek.</p>
<p>Zorgt Meral Polat in het aangrijpende <em>Niet meer zonder jou</em> voor een moment van vrolijkheid, dan is meteen iederéén vrolijk. In deze heftige voorstelling van theatergroep Zina roept schrijfster-theatermaakster Nazmiye Oral haar streng islamitische moeder ter verantwoording voor de manier waarop die Orals westerse leefwijze altijd heeft afgekeurd. Als de moeder aan het publiek voordoet hoe zij bij haar bezoek aan het bedevaartsoord Mekka zeven keer rondom de heilige kubus heeft gelopen, springt Polat achter haar en nodigt de toeschouwers uit om aan te sluiten in een hilarische polonaise over de speelvloer. De bruisende feestmodus van Polat is daarbij zo aanstekelijk, dat het publiek haar uitnodiging niet kan weerstaan.<br />
Al haar (gespeelde) emoties hebben een zuivere intensiteit. En dat is niet alleen het vakmanschap van een geschoolde actrice.</p>
<h5>&#8216;Ik dacht: dit is waar ik hoor&#8217;</h5>
<p>Het acteursgeheim waarover Meral Polat vertelt in het café van Mozaïek, ontdekte ze toen ze auditie deed voor de toneelschool. Het moet de reden zijn geweest dat ze werd aangenomen, want het meisje uit Zaandam had nog nauwelijks op het toneel gestaan. De kans dat het onervaren, dikke propje – ‘Allochtoon en honderd kilo!’ – naar de volgende ronde zou mogen, was niet bepaald groot. Maar Meral Polat was zó verrukt over de wereld waarin ze belandde, dat ze helemaal vergat om auditie te doen. ‘Het was ongelooflijk wat ik daar zag. Jongens die balletdansend door de gangen huppelden, leraren en studenten die aan een tafeltje samen een sigaretje zaten te roken… Voor mij was dat een  totaal nieuwe wereld! In Zaandam had ik voortdurend te maken met de regels die in de Turkse gemeenschap golden, over wat je allemaal niet mag doen en hoe een meisje zich moet gedragen. En ik dacht alleen maar: waaauuw! Een soort Alice in Wonderland-gevoel. Maar ik dacht ook: dit is waar ik hoor.’</p>
<p>Bij de verschillende auditieronden was Meral Polat voornamelijk aan het genieten van alles wat ze mocht doen: ‘Als een aapje van honderd kilo stuiterde ik daar rond.’ En het geheim waar ze toen achter kwam, is dit: ‘Wees in het moment. Wees gewoon híér, en voel vreugde over wat je aan het doen bent, wat het doel daarvan ook is. Dat had ik tijdens die audities. En achteraf denk ik dat de mensen van de toneelschool dat in mij hebben gezien. We komen allemáál weleens in situaties waarin je auditie moet doen, of waarin je een test moet ondergaan. Dat is doodeng, en dan zijn we allemaal bezig met: ik moet het halen, ik moet slagen. Die gedachte heb je ook als je op het toneel stapt. Maar genieten van het moment – wat mij ook niet altijd lukt, hoor – werkt voor mij bevrijdend. En als ik vrij ben, kan ik alles laten zien wat een rol nodig heeft. Dat werkt besmettelijk, altijd.’</p>
<p><q class="pull-right">Zó mooi dat mijn vader teksten voor mij schrijft in een taal die hij niet mocht spreken</q></p>
<p>Regisseur Johan Doesburg moet dat ook in Meral Polat hebben gezien toen hij haar in 2008 een centrale rol gaf in de locatievoorstelling <em>Hollandse Spoor</em> van het Nationale Toneel. Doesburg bevolkte het Haagse station Hollands Spoor met een keur aan bonte personages die komen en gaan. Tussen alle zwervers en keurige reizigers, dronken Hagenezen en depressieve studenten zat Polat de hele voor- stelling lang op een bankje. In een witte laboratoriumjas, haar wilde haren braafjes glad- gestreken, speelde ze de Turkse apothekers- assistente Hayat. Naar het station gekomen om de trein naar Amsterdam te nemen voor een zangauditie; een YouTube-filmpje waarop ze een liedje zong had haar de uitnodiging bezorgd. Anders dan de actrice die haar speelde, wist Hayat niet waar ze de moed vandaan moest halen om naar haar allereerste auditie te gaan. Bang voor de teleurstelling van haar ouders, die haar apotheker wilden zien worden – ‘een halve dokter!’ – en even bang voor het ongewisse avontuur was ze gestrand op het station. Daar keek ze naar alle passanten, met een open blik, grinnikend om hun gekte, meelevend met hun verhalen, en gaf de losse montagevoorstelling een emotioneel centrum en een kloppend hart. Ondanks de problemen van Hayat, die opgezocht werd door woedende familieleden die haar sommeerden naar huis te komen, wás ze daar op dat station, genietend van wat er allemaal gebeurde. Het Haagse  publiek, in de vorm van de Vrienden van de  Koninklijke Schouwburg en het Nationale  Toneel, beloonde Polat voor deze rol met de Guido de Moorprijs.</p>
<figure id="post-6990 media-6990" class="align-none">
<figure style="width: 1199px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/07/meraltweede.jpg" alt="" width="1199" height="874" /><figcaption class="wp-caption-text">Foto: Jeroen Hofman</figcaption></figure>
</figure>
<p>&nbsp;</p>
<h5>Samen met vader op het toneel</h5>
<p>Wie Meral Polat in het theater een beetje heeft gevolgd, weet inmiddels dat haar ouders heel anders tegenover haar theaterambities stonden dan die van Hayat uit <em>Hollandse Spoor</em>. Het was haar vader die aan zijn zestienjarige dochter, die een toerisme-opleiding deed en niet gelukkig was, vroeg waar ze nou écht van droomde. Hij kwam aanzetten met het inschrijfformulier van de toneelschool, zijn dochter wist niet eens dat zoiets bestond. In <em>Niet meer zonder jou</em> spreekt Nazmiye Oral de vader van Meral, die als muzikant op zijn Turkse saz de voorstelling begeleidt, daarover aan. Haar vraag naar wat er gebeurde toen zíjn dochter wilde uitvliegen, beantwoordt meneer Alihson Polat met een gebaar: hij steekt zijn pink in de lucht. De betreffende dochter geeft uitleg bij dat gebaar. ‘Er zijn mensen die hun pink zouden geven om op deze opleiding te komen,’ heeft hij tegen haar gezegd. ‘Dus als je dit wilt, ga er dan ook voor.’</p>
<p>Het verhaal over de pink komt ook voor in <em>Who is afraid of Romeo &amp; Julia</em>, waarin Meral Polat en haar boezemvriend Eran Ben Michael het huwelijk van hun uit Turkije en Israël geëmigreerde ouders afzetten tegen hun eigen moeizame zoektocht naar de ware liefde. En als Polat deze zomer met haar vader op de Parade te gast is in de huiskamer die Loes Luca daar heeft ingericht, zal de pink van meneer Polat vast ook weer langskomen. Loes Luca, die in haar huiskamer elke avond verschillende gasten ontvangt, nodigt wanneer Meral en haar vader komen ook haar moeder uit. Ze gaan liederen zingen: Luca en haar moeder Hollandse smartlappen, en de Polatjes de Turkse en Koerdische liedjes die Meral al jarenlang ten gehore brengt in voorstellingen en bij optredens met Merals Harem.</p>
<p><span style="font-family: Floris, serif; font-size: 1em; font-weight: normal; color: #333333; line-height: 1.556em;">Dat de in Zaandam geboren Polat ook in het Turks zingt, is niet zo gek. Turks is de taal die bij haar thuis gesproken werd, en ze schrijft er zelf prachtige liedteksten in. Het Koerdisch is voor haar specialer. Polats ouders – die elkaar grappig genoeg tegenkwamen bij een buurthuisuitje naar de Efteling, een sprookje dat uit elkaar spatte toen ze na een slecht huwelijk uit elkaar gingen – zijn allebei Koerdisch, maar ze spreken zó’n ander dialect dat ze elkaar niet kunnen verstaan. Polat: ‘Ze spraken alleen Koerdisch als ze iets wilden bespreken wat mijn broertje en ik niet mochten horen. Maar dan zeiden ze de hele tijd: “Hè? Wat zeg je? Bedoel je soms… Wat?” Haha, dus dat schoot niet erg op.’ </span>De Koerdische liedjes die Meral zingt, zijn door haar vader geschreven en verbinden hem en zijn dochter opnieuw met de cultuur van zijn vaderland, dat Meral alleen kent van familiebezoekjes in de vakantie.</p>
<p>Voor Meral Polat is het optreden op de Parade een opstapje naar een voorstelling die ze samen met haar vader wil maken. ‘Ik wil écht een keer zijn verhaal vertellen. Mijn vader mocht vroeger geen muziek maken. Artiest worden was uitgesloten, dan was je gek! Zijn familie komt uit het oosten van Turkije, en op zijn negende jaar is hij in Istanbul in een garage gaan werken. Hij was de oudste van acht broers en zussen. Als puber had hij een saz gekocht, en die heeft mijn opa een keer kapot geslagen. Ik vind het zó mooi dat hij zijn dochter heeft gestimuleerd om op de planken te gaan staan. En dat hij nu voor mij teksten schrijft in de taal die hij vroeger niet mocht spreken. In zijn tijd mochten Koerden in Turkije ook hun eigen muziek niet laten horen. Dat speelt nog steeds: in april is er in Turkije nog een meisje opgepakt omdat ze in het Koerdisch zong. Zijn muziek is in mij weer gaan leven en het wordt iets van nú, omdat ik nu leef.’<br />
Dat het zingen voor Polat zo’n essentieel onderdeel is van haar kunstenaarschap, is dus terug te voeren op haar vader. Die ging bij thuiskomst na een dag hard werken ter ontspanning gitaarspelen en zingen. ‘Zoals andere vaders een kruiswoordpuzzel maken of achter de Playstation kruipen, zo pakte mijn vader zijn saz.’</p>
<p><q class="pull-right">Mijn ouders hebben de liefde altijd boven het belang van de gemeenschap gesteld</q></p>
<p>Maar het was bij de vrouwenbijeenkomsten van haar moeder dat de kleine Meral de kracht van haar eigen zangstem ontdekte. ‘Mijn moeder had altijd vriendinnen over de vloer, om samen deegwaren te maken en te praten. Ik werd dan uit mijn kamer geroepen om te komen zingen. Dat vond ik heel leuk, voor de rest vond ik er niks aan bij die vrouwen. Ik zong dan een oud Turks liedje waarvan ik zelf de betekenis niet begreep, maar ik had wél door dat ik met het verhaal dat ik vertelde iets teweegbracht. Sommige vrouwen gingen huilen, en na afloop kreeg ik allemaal natte zoenen en kneepjes in mijn wang. En toen dacht ik al: dit is blijkbaar iets dat ik kán!’</p>
<h5>Compleet vrij zijn</h5>
<p>Wat Meral Polat vindt in het contact met het publiek, bezingt ze in <em>Who’s afraid of Romeo &amp; Julia</em> in een ontroerend lied dat ze zelf schreef: ‘Ik kijk u aan/ alle ogen op mij/ een brede lach/ ik hoor erbij.’ Tijdens die voorstelling zoekt ze in het publiek een man die haar hand vasthoudt en iets liefs tegen haar zegt. Bij haar publiek vindt ze meer vervulling dan op het liefdespad; tot grote wanhoop van haar ouders is ze nog steeds vrijgezel. (‘Bij gebrek aan kleinkinderen komen mijn ouders zelfs met cadeautjes aan voor mijn twee poezen!’) Haar zoektocht daarin kan iets te maken hebben met opgroeien in twee culturen, want ze valt op Turkse macho’s, maar is daar weer veel te vrijgevochten voor. Haar toneelschoolvriend Eran Ben Michael verklapt in hun gezamenlijke voorstelling dat Meral ooit een medium bezocht. Die zei: jouw enige taak in het leven is om compleet vrij te zijn.</p>
<p>Als actrice en theatermaker belichaamt Meral Polat die vrijheid. Vast in dienst gaan bij een gezelschap is niks voor haar, ze kiest de rollen uit die haar iets te bieden hebben, werkt aan voorstellingen mee als de makers haar aanspreken en zet intussen haar eigen projecten op touw. Last van stereotiepe ‘allochtone’ rollen die haar worden aangeboden heeft ze nog nooit gehad. Ze is daar gewoon niet mee bezig. En met de rollen die ze de afgelopen jaren heeft gespeeld, bestrijkt ze een breed palet. Ze was Anne Frank in de vrije productie <em>Anne en Goebbels</em>, zette in <em>Moord in de Kerststal</em> van het Ro Theater een heerlijk nukkige hoogzwangere Maria neer, struinde in <em>Don Juan</em> van het Noord Nederlands Toneel in bruidsjurk rond als de explosieve bedrogen eega van Don Juan: ‘Ik ben zo verdrietig! En ik ben kwaad! En ik ben zoooo geil!’ De pittige, sexy Italiaanse die ze is in de bioscoopfilm <em>De Boskampi’s</em> staat lijnrecht tegenover het woeste, verwaarloosde straatkind Pace dat Polat speelde in de jeugdvoorstelling <em>Ontspoord</em> van de Toneelmakerij. Een rol waarvoor ze op kickboksen ging, wat de schrijvers van politieserie <em>Noord Zuid</em> haar stugge politievrouw ook lieten doen. En ja, Meral Polat speelt ook rollen waarin ze haar Turkse achtergrond maximaal kan inzetten. Zoals die van politieagente Nurgül uit  <em>Undercover</em>, die op haar achtentwintigste nog bij haar ouders woont en haar uiterste best doet om haar werk te combineren met de zorg voor haar zieke vader die van haar wordt verwacht. Die spagaat herkent ze, ondanks de bijzondere opstelling van haar ouders, die ‘de liefde altijd boven het belang van de gemeenschap hebben gesteld’: ‘Zo ben ik op mijn drieëntwintigste pas het huis uit gegaan, en niet op mijn achttiende met slaande deuren. Dat had ik kunnen doen. Maar ik dacht: ik wil jullie bij me, en jullie willen mij bij je. Dus ik wil best wachten. Want ik wil dat jullie mij naar mijn nieuwe huis brengen.’</p>
<p>In het café van cultureel centrum Mozaïek wijst Meral Polat naar het zwartharige meisje achter de bar. ‘Zij zit ook in die spagaat, dat weet ik zeker. Maar dat is niet alleen iets van allochtone gezinnen. Ik denk dat jij dat ook hebt met jouw ouders, alleen in een andere vorm.’ Het tekent het auteurschap van Meral Polat: van iets particuliers weet zij altijd iets universeels te maken.</p>
<p>Als ze weg moet, om te oefenen met muzikant Beppe Costa, met wie ze <em>Ochtendzee</em> maakte en met wie ze die avond in het tv-programma van het Holland Festival een Italiaans en een Turks lied zal vertolken, schuift ze haar koffiekoekje naar de interviewster. Of ze niet van de koekjes is? ‘Ik ben héél erg van de koekjes!’ roept ze uit. Maar ze moet weer een beetje oppassen. ‘Ik ben nogal grenzeloos, dus ook met eten. Ik doe alles met dezelfde overgave.’</p>
<p><em>Op 28 juli en 8 en 9 augustus is Meral Polat met haar vader te gast bij Loes Luca op de Parade, www.deparade.nl</em><br />
<em>‘Who’s afraid of Romeo &amp; Julia’ van Theater Rast staat van 12 t/m 16 augustus op de Boulevard  in Den Bosch, www.rast.nl </em><br />
<em>‘Hoogwater voorheen Laagwater’ van  de Veen fabriek/Female Economy speelt van  19 t/m 27 augustus in Bellevue Amsterdam,  tournee in oktober en november,  www.veenfabriek. nl</em><br />
<em>‘Ochtendzee’ is op tournee van 17 september  t/m 31 oktober, www.allesvoordekunsten.nl</em></p>
<p>&nbsp;</p>


Actrice Meral Polat: ‘Ik ben nogal grenzeloos’

<div class="wpg-element paragraph">
<p>FOTODOCUMENT</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Ze wilde een fotoreportage maken over armoede in Nederland. Daarvoor hoefde Carla Kogelman niet ver te zoeken. Op tien minuten fietsen van haar Amersfoortse woning, zo bleek uit een onderzoek van Defence for Children, ligt een wijk die als een van de armste van Nederland uit de bus kwam. Bij nadere bestudering van de cijfers bleek tot Kogelmans grote verbazing dat die ‘armste wijk van Nederland’ nauwelijks bewoners heeft. Postcodegebied 3819, dat in het rapport uit 2012 opvallend hoog scoorde op het aantal voortijdige schoolverlaters, tienermoeders en mishandelde kinderen, is een groene ruimte die voornamelijk wordt gebruikt voor sport en recreatie. ‘Met bejaardentehuizen, een schoongeveegde camping annex bungalowpark, een paar nonnen en een handvol rijke villa’s,’ aldus Kogelman. ‘Een gebied met meer bomen dan mensen.’ Dat er in de wijk Birkhoven/Bokkeduinen ook een asielzoekerscentrum zit, zorgde voor de relatief hoge scores op de armoede-indicatoren. Het is maar hoe je een rapport leest, en hoe je de uitkomsten daarvan naar buiten brengt… </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Geluksgevoel<br /></h3>
<p>Wat Kogelman aantrof in postcodegebied 3819 waren sportende en spelende kinderen, veelal in groepsverband. Scoutingclubs, rugby- en hockeyteams, een reikicursus die kinderen de natuur liet beleven. ‘Kinderen leren daar om sociaal en weerbaar en mondig te zijn,’ zegt Kogelman, ‘en dat is zó belangrijk en waardevol. Die kinderen zijn onze toekomst.’ <br />En zo werd een fotoserie die over armoede in Nederland zou gaan een document over een rijkdom aan mogelijkheden en faciliteiten, en over hoe kinderen daar gebruik van maken. Een serie vol energieke, uitgelaten, spelende of sportende kinderen, die een geluksgevoel oproept, en bij de volwassen bekijker ook een zekere weemoed. De foto’s lijken tijdloos, alsof de 54-jarige fotografe in Birkhoven/Bokkeduinen ook iets van haar eigen jeugd heeft teruggezocht. Nergens een smartphone, tablet of iPod met oortjes te bekennen. Wel kinderen die met elkaar bokspringen, in een zwembad plonzen, met scouting een vuurtje stoken of in de kleedkamer luisteren naar de rugbytrainer. Daar zijn ook kinderen bij uit het asielzoekerscentrum – de enige kinderen op de foto’s die ook echt in het postcodegebied wonen – zoals het meisje in het balletpakje dat bij haar opvoering voor het eerst van haar leven in een theater was. Maar die AZC-bewonertjes zijn in Kogelmans serie niet te onderscheiden van hun leeftijdgenoten: ‘Ze zíjn ook net als die andere kinderen.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Veerkracht<br /></h3>
<p>Dat de foto’s zwart-wit zijn, draagt bij tot de nostalgische sfeer van de serie. Maar dat geldt voor al het werk van Kogelman, die sinds haar afstuderen in 2011 aan de Amsterdamse Foto-academie al verschillende grote prijzen won met haar zwart-witportretten en reportagefoto’s. ‘Kleuren leiden soms zo af,’ zegt ze. ‘En mijn stelling is: een kleurenfoto die het in zwart-wit niet houdt, is geen goede foto.’ Kogelman fotografeert weliswaar in kleur, maar zet dat in de computer om in zwart-wit. Het voordeel van die digitale omzetting is dat ze de afstemming van de licht- en donkertinten daarbij kan verfijnen. De selectie van de omgezette foto’s gebeurt in een later stadium: ‘Ik ben iemand van véél klikken.’ <br />Kogelman kan wel lang wachten voordat ze de camera ter hand neemt. Ze investeert tijd in het contact met de mensen die ze fotografeert, maar als ze eenmaal begint te klikken, is het belangrijk dat ze haar een beetje vergeten. Bij jonge mensen gaat dat gemakkelijker dan bij volwassenen, wat een reden kan zijn dat ze zo’n belangrijk deel van haar foto’s aan kinderen wijdt. Maar dat heeft ook een andere oorsprong: ze is aan de Sociaal Pedagogische Opleiding geschoold tot ‘inrichtingswerkster’, oftewel groepsleidster voor kinderen die in een instelling zijn geplaatst. ‘Of zij nou moeilijk zijn of hun ouders is vers twee,’ zegt ze. Een opmerking waar haar betrokkenheid in doorklinkt met kinderen die net als zijzelf een zware, door familiedrama’s getekende jeugd te boven moeten komen. <br />Na die opleiding rolde Kogelman als producente het theater in, waar ze achter de schermen altijd fotografeerde. De acteursportretten die ze al jaren maakt voor het Theaterfestival zijn daar een erfenis van. Maar ook de reportageserie over twee zusjes die opgroeien in een Oostenrijks dorpje (<span class="Cursief">Ich Bin Waldviertel</span>) waarmee ze in 2014 de World Press Photo-prijs kreeg in de categorie ‘Observed Portrait’ was een opdracht van een theaterfestival in die regio. Na 25 jaar werken in het theater heeft de fotografie het gewonnen. En hoewel ze haar sportfoto’s en portretten met evenveel passie maakt, zijn het de opgroeiende kinderen die haar het meeste treffen. Het is niet de idylle van haar eigen jeugd die doorklinkt in haar serie over het Amersfoortse postcodegebied 3819. Uit de beweeglijke energie en de overgave die van haar foto’s afspat, spreekt een hoopvolle eigenschap waar kinderen van alle tijden over beschikken. Veerkracht.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="30_Kadertekst_Bladwijzer Tussenkop zwart">Winnaar VN-fotoverhaal<br /></span>Carla Kogelman (1961) is een van de vier winnaars van de competitie voor documentaire fotografie georganiseerd door Vrij Nederland en DuPho, de vakorganisatie voor fotografen. De opdracht is ingesteld ter ondersteuning van beginnende fotografen die graag verhalen maken in Nederland. </p>
</p></div>


Idylle in de ‘armste’ buurt

<p>‘Ik zal je een geheim vertellen,’ zegt Meral Polat (32). In het café van Mozaïek, een multicultureel centrum in haar Amsterdamse woonwijk Bos en Lommer, zit ze bij te komen van de vorige nacht: een avondje dansen met vrienden. Dat komt er veel te weinig van, zo druk heeft ze het. Als freelance actrice die ook zelf voorstellingen maakt, is Polat momenteel overal te zien. Ze is op tournee met de weemoedige muziektheaterproductie Ochtendzee, gemaakt met haar eigen band Merals Harem, maar ook met de nieuwste Wim T. Schippers-voorstelling. Tussendoor speelt ze ook nog Who’s afraid of Romeo &amp; Julia?, waarin zij en een klasgenoot van de toneelschool zich hardop afvragen waarom ze maar geen geliefde kunnen vinden. Onlangs stond ze op het Holland Festival in de voorstelling Niet meer zonder jou. In de bioscoop kom je haar nu tegen in de jeugdfilm De Boskampi’s, als de eigenares van een Italiaans delicatessenwinkeltje. Afgelopen tv-seizoen speelde Polat in de politieserie Noord Zuid het jongste lid van een afdeling moordzaken. En bovendien had ze de hoofdrol in de sterke telefilm Undercover: een politievrouw die infiltreert in een Turks- Nederlands misdaadsyndicaat.</p>
<figure id="post-6147 media-6147" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/07/Meral_Polat55715_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/07/Meral_Polat55715_preview-320x427.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/07/Meral_Polat55715_preview-640x854.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Foto: Jeroen Hofman</figcaption></figure>
<p>En je snapt helemaal waarom Meral Polat zo gewild is: ze is zo’n acteur die het publiek als een magneet naar zich toe trekt. Met de sprankeling in haar ogen, de streling van haar donkere stem en haar prachtige dictie, met de schoonheid van haar verschijning: een bos ravenzwarte krullen, een mooi gezicht, een lijf met wulpse rondingen. Op de een of andere manier laat ze het publiek  direct in haar ziel kijken. Elke gevoelswending die zij en haar personages ondergaan, beleven wij mét haar.</p>
<h4>Polonaise</h4>
<p>Zingt Polat in Who is afraid of Romeo &amp; Julia een Turks lied over het verlangen naar een verdwenen geliefde, dan raakt ze je – ook als je geen woord van de tekst verstaat – eerst met haar hoop, dan met haar wanhoop. En als in de laatste echoënde zinnen een rauw verdriet haar heldere stem doet breken en haar ogen doet vollopen, huil je met haar mee.</p>
<p>Toont de stoere politievrouw die ze in Undercover speelt zichzelf voor het eerst aan haar mannelijke collega in haar uitdagende, laag uitgesneden ‘infiltratie-kleding’, dan klinkt er in haar nurkse vraag ‘Is het goed zo?’ van alles door: ongemak, een feministische opstandigheid , maar ook een speelse brutaliteit.</p>
<p>Zelfs van een bordkartonnen personage als de operazangeres uit Wim T. Schippers’ Hoog- water voorheen Laagwater weet Polat een aandoenlijk figuurtje te maken. Krijgt ze tijdens haar begin-aria ineens een zieltogende Wim T. in haar armen, dan weet ze de absurdistisch abstracte klanken die ze zingt te kleuren met irritatie, moederlijke bezorgdheid en dan met een geestig uitvergrote paniek.</p>
<p>Zorgt Meral Polat in het aangrijpende Niet meer zonder jou voor een moment van vrolijkheid, dan is meteen iederéén vrolijk. In deze heftige voorstelling van theatergroep Zina roept schrijfster-theatermaakster Nazmiye Oral haar streng islamitische moeder ter verantwoording voor de manier waarop die Orals westerse leefwijze altijd heeft afgekeurd. Als de moeder aan het publiek voordoet hoe zij bij haar bezoek aan het bedevaartsoord Mekka zeven keer rondom de heilige kubus heeft gelopen, springt Polat achter haar en nodigt de toeschouwers uit om aan te sluiten in een hilarische polonaise over de speelvloer. De bruisende feestmodus van Polat is daarbij zo aanstekelijk, dat het publiek haar uitnodiging niet kan weerstaan.</p>
<p>Al haar (gespeelde) emoties hebben een zuivere intensiteit. En dat is niet alleen het vakmanschap van een geschoolde actrice.</p>
<h4>Alice in Wonderland</h4>
<p>Het acteursgeheim waarover Meral Polat vertelt in het café van Mozaïek, ontdekte ze toen ze auditie deed voor de toneelschool. Het moet de reden zijn geweest dat ze werd aangenomen, want het meisje uit Zaandam had nog nauwelijks op het toneel gestaan. De kans dat het onervaren, dikke propje – ‘Allochtoon en honderd kilo!’ – naar de volgende ronde zou mogen, was niet bepaald groot. Maar Meral Polat was zó verrukt over de wereld waarin ze belandde, dat ze helemaal vergat om auditie te doen. ‘Het was ongelooflijk wat ik daar zag. Jongens die balletdansend door de gangen huppelden, leraren en studenten die aan een tafeltje samen een sigaretje zaten te roken… Voor mij was dat een  totaal nieuwe wereld! In Zaandam had ik voortdurend te maken met de regels die in de Turkse gemeenschap golden, over wat je allemaal niet mag doen en hoe een meisje zich moet gedragen. En ik dacht alleen maar: waaauuw! Een soort Alice in Wonderland-gevoel. Maar ik dacht ook: dit is waar ik hoor.’</p>
<p>Bij de verschillende auditieronden was Meral Polat voornamelijk aan het genieten van alles wat ze mocht doen: ‘Als een aapje van honderd kilo stuiterde ik daar rond.’ En het geheim waar ze toen achter kwam, is dit: ‘Wees in het moment. Wees gewoon híér, en voel vreugde over wat je aan het doen bent, wat het doel daarvan ook is. Dat had ik tijdens die audities. En achteraf denk ik dat de mensen van de toneelschool dat in mij hebben gezien. We komen allemáál weleens in situaties waarin je auditie moet doen, of waarin je een test moet ondergaan. Dat is doodeng, en dan zijn we allemaal bezig met: ik moet het halen, ik moet slagen. Die gedachte heb je ook als je op het toneel stapt. Maar genieten van het moment – wat mij ook niet altijd lukt, hoor – werkt voor mij bevrijdend. En als ik vrij ben, kan ik alles laten zien wat een rol nodig heeft. Dat werkt besmettelijk, altijd.’</p>
<p>Regisseur Johan Doesburg moet dat ook in Meral Polat hebben gezien toen hij haar in 2008 een centrale rol gaf in de locatievoorstelling Hollandse Spoor van het Nationale Toneel.</p>
<p>Doesburg bevolkte het Haagse station Hollands Spoor met een keur aan bonte personages die komen en gaan. Tussen alle zwervers en keurige reizigers, dronken Hagenezen en depressieve studenten zat Polat de hele voor- stelling lang op een bankje. In een witte laboratoriumjas, haar wilde haren braafjes glad- gestreken, speelde ze de Turkse apothekers- assistente Hayat. Naar het station gekomen om de trein naar Amsterdam te nemen voor een zangauditie; een YouTube-filmpje waarop ze een liedje zong had haar de uitnodiging bezorgd. Anders dan de actrice die haar speelde, wist Hayat niet waar ze de moed vandaan moest halen om naar haar allereerste auditie te gaan. Bang voor de teleurstelling van haar ouders, die haar apotheker wilden zien worden – ‘een halve dokter!’ – en even bang voor het ongewisse avontuur was ze gestrand op het station. Daar keek ze naar alle passanten, met een open blik, grinnikend om hun gekte, meelevend met hun verhalen, en gaf de losse montagevoorstelling een emotioneel centrum en een kloppend hart. Ondanks de problemen van Hayat, die opgezocht werd door woedende familieleden die haar sommeerden naar huis te komen, wás ze daar op dat station, genietend van wat er allemaal gebeurde. Het Haagse  publiek, in de vorm van de Vrienden van de  Koninklijke Schouwburg en het Nationale  Toneel, beloonde Polat voor deze rol met de Guido de Moorprijs.</p>
<h4>Ware liefde</h4>
<p>Wie Meral Polat in het theater een beetje heeft gevolgd, weet inmiddels dat haar ouders heel anders tegenover haar theaterambities stonden dan die van Hayat uit Hollandse Spoor. Het was haar vader die aan zijn zestienjarige dochter, die een toerisme-opleiding deed en niet gelukkig was, vroeg waar ze nou écht van droomde. Hij kwam aanzetten met het inschrijfformulier van de toneelschool, zijn dochter wist niet eens dat zoiets bestond. In Niet meer zonder jou spreekt Nazmiye Oral de vader van Meral, die als muzikant op zijn Turkse saz de voorstelling begeleidt, daarover aan. Haar vraag naar wat er gebeurde toen zíjn dochter wilde uitvliegen, beantwoordt meneer Alihson Polat met een gebaar: hij steekt zijn pink in de lucht. De betreffende dochter geeft uitleg bij dat gebaar. ‘Er zijn mensen die hun pink zouden geven om op deze opleiding te komen,’ heeft hij tegen haar gezegd. ‘Dus als je dit wilt, ga er dan ook voor.’</p>
<p>Het verhaal over de pink komt ook voor in Who is afraid of Romeo &amp; Julia, waarin Meral Polat en haar boezemvriend Eran Ben Michael het huwelijk van hun uit Turkije en Israël geëmigreerde ouders afzetten tegen hun eigen moeizame zoektocht naar de ware liefde. En als Polat deze zomer met haar vader op de Parade te gast is in de huiskamer die Loes Luca daar heeft ingericht, zal de pink van meneer Polat vast ook weer langskomen. Loes Luca, die in haar huiskamer elke avond verschillende gasten ontvangt, nodigt wanneer Meral en haar vader komen ook haar moeder uit. Ze gaan liederen zingen: Luca en haar moeder Hollandse smartlappen, en de Polatjes de Turkse en Koerdische liedjes die Meral al jarenlang ten gehore brengt in voorstellingen en bij optredens met Merals Harem.</p>
<h4>De kracht van haar zangstem</h4>
<p>Dat de in Zaandam geboren Polat ook in het Turks zingt, is niet zo gek. Turks is de taal die bij haar thuis gesproken werd, en ze schrijft er zelf prachtige liedteksten in. Het Koerdisch is voor haar specialer. Polats ouders – die elkaar grappig genoeg tegenkwamen bij een buurthuisuitje naar de Efteling, een sprookje dat uit elkaar spatte toen ze na een slecht huwelijk uit elkaar gingen – zijn allebei Koerdisch, maar ze spreken zó’n ander dialect dat ze elkaar niet kunnen verstaan. Polat: ‘Ze spraken alleen Koerdisch als ze iets wilden bespreken wat mijn broertje en ik niet mochten horen. Maar dan zeiden ze de hele tijd: “Hè? Wat zeg je? Bedoel je soms… Wat?” Haha, dus dat schoot niet erg op.’</p>
<p>De Koerdische liedjes die Meral zingt, zijn door haar vader geschreven en verbinden hem en zijn dochter opnieuw met de cultuur van zijn vaderland, dat Meral alleen kent van familiebezoekjes in de vakantie.</p>
<p>Voor Meral Polat is het optreden op de Parade een opstapje naar een voorstelling die ze samen met haar vader wil maken. ‘Ik wil écht een keer zijn verhaal vertellen. Mijn vader mocht vroeger geen muziek maken. Artiest worden was uitgesloten, dan was je gek! Zijn familie komt uit het oosten van Turkije, en op zijn negende jaar is hij in Istanbul in een garage gaan werken. Hij was de oudste van acht broers en zussen. Als puber had hij een saz gekocht, en die heeft mijn opa een keer kapot geslagen. Ik vind het zó mooi dat hij zijn dochter heeft gestimuleerd om op de planken te gaan staan. En dat hij nu voor mij teksten schrijft in de taal die hij vroeger niet mocht spreken. In zijn tijd mochten Koerden in Turkije ook hun eigen muziek niet laten horen. Dat speelt nog steeds: in april is er in Turkije nog een meisje opgepakt omdat ze in het Koerdisch zong. Zijn muziek is in mij weer gaan leven en het wordt iets van nú, omdat ik nu leef.’</p>
<p>Dat het zingen voor Polat zo’n essentieel onderdeel is van haar kunstenaarschap, is dus terug te voeren op haar vader. Die ging bij thuiskomst na een dag hard werken ter ontspanning gitaarspelen en zingen. ‘Zoals andere vaders een kruiswoordpuzzel maken of achter de Playstation kruipen, zo pakte mijn vader zijn saz.’</p>
<p>Maar het was bij de vrouwenbijeenkomsten van haar moeder dat de kleine Meral de kracht van haar eigen zangstem ontdekte. ‘Mijn moeder had altijd vriendinnen over de vloer, om samen deegwaren te maken en te praten. Ik werd dan uit mijn kamer geroepen om te komen zingen. Dat vond ik heel leuk, voor de rest vond ik er niks aan bij die vrouwen. Ik zong dan een oud Turks liedje waarvan ik zelf de betekenis niet begreep, maar ik had wél door dat ik met het verhaal dat ik vertelde iets teweegbracht. Sommige vrouwen gingen huilen, en na afloop kreeg ik allemaal natte zoenen en kneepjes in mijn wang. En toen dacht ik al: dit is blijkbaar iets dat ik kán!’</p>
<h4>Vrijgezel</h4>
<p>Wat Meral Polat vindt in het contact met het publiek, bezingt ze in Who’s afraid of Romeo &amp; Julia in een ontroerend lied dat ze zelf schreef: ‘Ik kijk u aan/ alle ogen op mij/ een brede lach/ ik hoor erbij.’ Tijdens die voorstelling zoekt ze in het publiek een man die haar hand vasthoudt en iets liefs tegen haar zegt. Bij haar publiek vindt ze meer vervulling dan op het liefdespad; tot grote wanhoop van haar ouders is ze nog steeds vrijgezel. (‘Bij gebrek aan kleinkinderen komen mijn ouders zelfs met cadeautjes aan voor mijn twee poezen!’) Haar zoektocht daarin kan iets te maken hebben met opgroeien in twee culturen, want ze valt op Turkse macho’s, maar is daar weer veel te vrijgevochten voor. Haar toneelschoolvriend Eran Ben Michael verklapt in hun gezamenlijke voorstelling dat Meral ooit een medium bezocht. Die zei: jouw enige taak in het leven is om compleet vrij te zijn.</p>
<p>Als actrice en theatermaker belichaamt Meral Polat die vrijheid. Vast in dienst gaan bij een gezelschap is niks voor haar, ze kiest de rollen uit die haar iets te bieden hebben, werkt aan voorstellingen mee als de makers haar aanspreken en zet intussen haar eigen projecten op touw. Last van stereotiepe ‘allochtone’ rollen die haar worden aangeboden heeft ze nog nooit gehad. Ze is daar gewoon niet mee bezig. En met de rollen die ze de afgelopen jaren heeft gespeeld, bestrijkt ze een breed palet. Ze was Anne Frank in de vrije productie Anne en Goebbels, zette in Moord in de Kerststal van het Ro Theater een heerlijk nukkige hoogzwangere Maria neer, struinde in Don Juan van het Noord Nederlands Toneel in bruidsjurk rond als de explosieve bedrogen eega van Don Juan: ‘Ik ben zo verdrietig! En ik ben kwaad! En ik ben zoooo geil!’ De pittige, sexy Italiaanse die ze is in de bioscoopfilm De Boskampi’s staat lijnrecht tegenover het woeste, verwaarloosde straatkind Pace dat Polat speelde in de jeugdvoorstelling Ontspoord van de Toneelmakerij. Een rol waarvoor ze op kickboksen ging, wat de schrijvers van politieserie Noord Zuid haar stugge politievrouw ook lieten doen. En ja, Meral Polat speelt ook rollen waarin ze haar Turkse achtergrond maximaal kan inzetten. Zoals die van politieagente Nurgül uit  Undercover, die op haar achtentwintigste nog bij haar ouders woont en haar uiterste best doet om haar werk te combineren met de zorg voor haar zieke vader die van haar wordt verwacht. Die spagaat herkent ze, ondanks de bijzondere opstelling van haar ouders, die ‘de liefde altijd boven het belang van de gemeenschap hebben gesteld’: ‘Zo ben ik op mijn drieëntwintigste pas het huis uit gegaan, en niet op mijn achttiende met slaande deuren. Dat had ik kunnen doen. Maar ik dacht: ik wil jullie bij me, en jullie willen mij bij je. Dus ik wil best wachten. Want ik wil dat jullie mij naar mijn nieuwe huis brengen.’</p>
<p>In het café van cultureel centrum Mozaïek wijst Meral Polat naar het zwartharige meisje achter de bar. ‘Zij zit ook in die spagaat, dat weet ik zeker. Maar dat is niet alleen iets van allochtone gezinnen. Ik denk dat jij dat ook hebt met jouw ouders, alleen in een andere vorm.’ Het tekent het auteurschap van Meral Polat: van iets particuliers weet zij altijd iets universeels te maken.</p>
<p>Als ze weg moet, om te oefenen met muzikant Beppe Costa, met wie ze Ochtendzee maakte en met wie ze die avond in het tv-programma van het Holland Festival een Italiaans en een Turks lied zal vertolken, schuift ze haar koffiekoekje naar de interviewster. Of ze niet van de koekjes is? ‘Ik ben héél erg van de koekjes!’ roept ze uit. Maar ze moet weer een beetje oppassen. ‘Ik ben nogal grenzeloos, dus ook met eten. Ik doe alles met dezelfde overgave.’</p>
<p>Op 28 juli en 8 en 9 augustus is Meral Polat met haar vader te gast bij Loes Luca op de Parade, www.deparade.nl<br />
‘Who’s afraid of Romeo &amp; Julia’ van Theater Rast staat van 12 t/m 16 augustus op de Boulevard  in Den Bosch, www.rast.nl<br />
‘Hoogwater voorheen Laagwater’ van  de Veen fabriek/Female Economy speelt van  19 t/m 27 augustus in Bellevue Amsterdam,  tournee in oktober en november,  www.veenfabriek. nl<br />
‘Ochtendzee’ is op tournee van 17 september  t/m 31 oktober, www.allesvoordekunsten.nl</p>
<p>&nbsp;</p>


Actrice Meral Polat: ‘Dit is blijkbaar iets dat ik kán’

<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="02_Bovenkop_Rood">Cilla &#038; Rolf Börjlind</span> </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het Zweedse echtpaar Cilla en Rolf Börjlind heeft naam gemaakt met het schrijven van scenario’s. Zeer veel </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>thrillers van Martin Beck en Arne Dahl bewerkten zij voor film en televisie. In 2013 kwam hun eerste eigen misdaadboek uit: Springvloed, het begin van een succesvolle serie waarvan inmiddels het derde deel Zwarte Dageraad is verschenen. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Is er voor jullie veel veranderd sinds jullie zelf thrillers zijn gaan schrijven? <br /></h3>
<p>Cilla: ‘We hebben er een totáál ander leven door gekregen. Scriptschrijvers krijgen niet veel aandacht. Nu staan we ineens in de belangstelling, en praten we bijvoorbeeld nu met jou. Omdat onze boeken ook vertaald zijn, krijgen we ook uitnodigingen uit het buitenland en zijn we veel op reis.’ <br />Rolf: ‘Het heeft ook veel voor ons als schrijvers betekend. De boeken zijn een uitlaatklep voor onze eigen fantasie. En voor onze kritiek op maatschappelijke misstanden; voor ons is dat het begin van een nieuwe thriller. Voor een scriptschrijver die boeken bewerkt, staat alles grotendeels al vast, en er zijn veel beperkingen waarmee je rekening moet houden. Je bent bezig met de opnametijd die een scène kost en vooral met het budget waar de filmers binnen moeten blijven.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Heeft het schrijven van een boek ook beperkingen? <br /></h3>
<p>Rolf: ‘Het is veel moe</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>ilijker om een boek te schrijven. Je kunt </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>niet meer leunen op de muziek, de acteurs, de locaties, die moet je allemaal in woorden oproepen. We hebben ook echt moeten zoeken naar onze eigen stem, naar de taal die bij ons past.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Waarom hebben de hoofstukken in jullie boeken eigenlijk geen titels of nummers?<br /></h3>
<p>Cilla: ‘Dat is een bewuste keuze om de flow van de vertelling gaande te houden. We houden de scènes binnen de hoofdstukken wel kort, en werken veel met cliffhangers. In die zin blijven we misschien scriptschrijvers.’<br />Rolf: ‘In een eerdere versie hadden de hoofdstukken wel nummers, maar na een gesprek met onze uitgever hebben we toch besloten om die weg te halen. In Zweedse thrillers is het momenteel trouwens heel gebruikelijk om hoofdstukken niet te nummeren.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Van ‘Springvloed’ wordt een tv-serie gemaakt, waar jullie zelf de scenario’s voor schrijven. Hoe is het om jullie eigen boeken te bewerken? <br /></h3>
<p>Cilla: ‘Dat is zo leuk</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>! We zijn nog bezig: de</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p> opnames van de eerste afleveringen zijn al begonnen, maar wij zijn nu zo’n beetje op de helft. Als je boeken van andere schrijvers voor film of televisie bewerkt, is het moeilijkste dat je personages en gebeurtenissen moet schrappen. Maar omdat we van Springvloed een tv-serie maken van tien afleveringen is dat nu helemaal niet aan de hand. We hebben zelfs van alles kunnen toevoegen!’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Zijn jullie tijdens het schrijven van de drie Rö</h3>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>nni</h3>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>ng/Stilton-boeken bezig geweest met het besef dat de boeken zouden worden verfilmd?<br /></h3>
<p>Cilla: ‘Nee, totaal niet. We hebben deze boeken helemaal geschreven zoals wij dat wilden.’ <br />Rolf: ‘In de herfst </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>beginnen we aan ons vierde boek over Olivia Rönning en Tom Stilton. Tegen die tijd zijn onze personages tot leven gekomen in de serie. Het wordt i</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>nteressant om dan weer over ze te gaan schrijven…’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>In de Rönning/Stilton</h3>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>-s</h3>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>erie zijn jullie heel terughoudend in het beschrijven van geweld. Is dat een bewuste keuze?<br /></h3>
<p>Cilla: ‘We houden niet van geweld. Wij zijn niet zo van het beschrijven van gemartelde lichamen, het gaat ons om de raadsels, de verhalen en de personages. Bij het schrijven van scenario’s hebben we uitgebreide geweldsscènes altijd zo veel mogelijk vermeden, maar ja, soms tref je een regisseur die daar wél van houdt. Tegelijk hebben we van lezers gehoord dat ze de beginscène van Springvloed, waarin een in het zand begraven vrouw in het springtij verdrinkt, heel heftig vonden. Maar daar komt geen bloed bij kijken. De heftigheid zit ’m in het beeld dat met woorden in het hoofd van de lezer is opgeroepen.’</p>
</p></div>


‘We houden niet van geweld’

<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="02_Bovenkop_Rood">Sarah hilary</span> </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De Engelse Sarah Hilary debuteerde een jaar geleden als thrillerschrijver met Onder mijn huid, over de daadkrachtige maar door het leven getekende rechercheur Marnie Rome en haar zachtmoedige politiepartner Noah Jake. Intussen is deel drie van haar succesvolle serie al in aantocht. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>‘Onder mijn huid’ speelt zich af rondom een opvanghuis voor mishandelde vrouwen. Waarom heeft u huiselijk geweld als thema genomen voor een thriller? <br /></h3>
<p>‘Misdaadboeken zijn heel geschikt om dat wat we verborgen willen houden</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p> aan het licht te brengen. Om vragen te stellen die niemand durft te stellen. Je zou thrillers ook kunnen zien als een genre waarin uiteindelijk de rechtvaardigheid zegeviert en de orde wordt hersteld, maar ik ben bang dat ik daar niet op uit ben. Ik vind het interessanter om de lezer te verleiden om op een andere manier naar de wereld te kijken. Van huiselijk geweld weten we dat het bestaat, maar we zijn afgestompt voor de realiteit ervan. En eigenlijk weten we er niks vana</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>f, terwijl het écht gebeurt. Onder mijn huid gaat over de complexiteit ervan: soms is er iets heel anders aan de hand dan je in eerste instantie denkt.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Wat opvalt in de eerste twee boeken over rechercheurs Marnie Rome en Noah Jake is dat de slechteriken geen seriemoordenaars zijn, maar gehavende mensen. <br /></h3>
<p>‘Ik snap de fascinatie voor seriemoordenaars; Silence of the Lambs is een van mijn favoriete boeken. Maar de kans dat je in het dagelijks leven een seriemoordenaar tegenkomt, of zelfs iemand die een seriemoordenaar heeft ontmoet, is heel klein. En ik vind het eerlijk gezegd angstaanjagender hoe onze maatschappij omgaat met mensen die het niet redden. In het derde deel van mijn serie, dat net af is, ga ik trouwens ook een beetje in de richting van de seriemoordenaar, maar wel vanuit het uitgangspunt dat het iemand is die jij en ik zouden kunnen zijn.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>I</h3>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>n uw biografie staat dat u ‘eigenaardige’ tekstjes schrijft voor een reis-website. Wat moet ik me daarbij voorstellen?<br /></h3>
<p>‘Ik werk twee dagen per week voor Sawdays, een site die bijzondere overnachtingsplekken over de hele wereld aanbeveelt. Geen luxe hotels, wel zigeunercaravans en opmerkelijke bed &#038; breakfasts. Ik ga alleen naar plekken in Engeland</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>, hoor; </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>nu mijn boeken een succes zijn, reis ik meer dan ik in al die tijd voor Sawdays heb gedaan. Het heeft me wel geholpen bij de lange weg die ik heb afgelegd om de schrijver te worden die ik als kind al wilde zijn. In een paar zinnen moet je de essentie van een plek oproepen, en ik ben altijd op zoek naar originele bewoordingen.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Wat maakte die weg naar het schrijverschap lang?<br /></h3>
<p>‘Ik wilde altijd misdaadverhalen schrijven, maar werd in beslag genomen door mijn gezin en mijn werk als internetschrijver. En bovendien dacht ik dat ik niet goed was in het bedenken van plots. Totdat een vriendin tegen me zei: “Maar wat is nou helemaal een plot? Dat is alleen maar een rijtje kleerhangers waar je het verhaal dat je écht wil</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>t vertellen aan ophangt.” Toen ben ik er eindelijk voor gaan zitten en ben uitgevers gaan bestoken met mijn manuscripten. En bij afwijzingen vroeg ik om adviezen ter verbetering. Aanvankelijk had ik alleen mannelijke hoofdpersonen, daar kon ik het makkelijkst over fantaseren omdat ze ver weg van mij stonden. Er was één uitgever, die van Val McDermid en Mo Hayder, die vond dat ik met een sterk vrouwelijk karakter moest komen. In Engeland zijn de lezers van misdaadboeken voornamelijk vrouwen, en die houden van sterke vrouwen. Toen heb ik van Marnie Rome, een bijfiguur uit een van mijn eerdere verhalen, een hoofdpersoon gemaakt. En ik heb gemerkt dat een plot ook uit de personages kan ontstaan. Bij mijn derde boek over Marnie had ik heel weinig uitgestippeld toen ik begon te schrijven. Het verhaal begon uit zichzelf wendingen te nemen die zelfs mij hebben verbaasd.’</p>
</p></div>


‘Mijn weg was lang’

<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="02_Bovenkop_Rood">Joe Hill</span> </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Joe Hill schreef jarenlang (onuitgegeven) boeken onder pseudoniem voor hij in 2007 ontmaskerd werd als de zoon van Stephen King. In dat jaar kwam zijn eerste succesvolle thriller uit: Heart Shaped Box (Zwart hart), gevolgd door Hoorns, dat afgelopen jaar als film uitkwam, en </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>NOS4A2. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>U laat mysterieuze dingen gebeuren in uw boeken. Heeft u net als uw vader een voorkeur voor het onverklaarbare dat de werkelijkheid ontstijgt?<br /></h3>
<p>‘Ik heb me lang verzet tegen mijn voorkeur voor horror. Pas bij mijn eerste verhalenbundel gaf ik daar</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>aan toe. Dat blijkt toch het genre dat bij mij past. Maar voor mij gaat horror over het naar buiten brengen van een innerlijk landschap, vanuit het idee dat iederéén in twee werelden leeft: in de fysieke werkelijkheid en in de wereld van zijn gedachten. Mijn personages beschikken over een “vehikel” waarmee zij elementen uit die onstoffelijke wereld in de buitenwereld kunnen brengen. Voor Jude uit Zwart hart is dat het kostuum van een dode man dat ze online koopt, voor Vic uit NOS4A2 haar magische fiets, en voor Ish uit Hoorns zijn het de duivelshoorns</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p> waar hij op een ochtend mee wakker wordt.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Ish kan door zijn </h3>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>hoorns </h3>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>andere mensen hun geheimen laten opbiechten. Hoe kwam u op dit idee?<br /></h3>
<p>‘Ik begon Hoorns te schrijven toen ik zelf in een nogal depressieve periode zat. Vanuit die somberte bedacht ik hoe het zou zijn als van elke persoon die je tegenkomt zijn diepste duisternis kan zien. Dat werd later de kracht van de duivelshoorns. Het interessante is: ik had verwacht dat Ish aan al die geheimen ten onder zou gaan, maar tot mijn verrassing bleek hij er een soort plezier aan te beleven. Dat Ish op een ochtend met die </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>hoorns wakker wordt, is mijn variatie op Kafka’s Die Verwandlung. Kafka’s Gregor Samsa voelde zich al een betekenisloos ongedierte voordat hij in een ongedierte veranderde. Ish wordt door zijn omgeving gedemoniseerd omdat hij ervan wordt verdacht dat hij zijn vriendinnetje heeft vermoord. Hij wordt de duivel die hij zich daarvoor al voelde.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Als kind wilde u speciale-effectenmaker worden bij de film. Hebt u zich bij de opnames van </h3>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>‘Hoorns’</h3>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3> met de speciale effecten bemoeid? <br /></h3>
<p>‘Ik heb er bij de film vooral voor gezorgd dat ik niemand voor de voeten liep. Ik had mijn versie van het verhaal vertel</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>d, nu was de beurt aan de filmmakers. Maar ik ben natuurlijk wel op de set gaan kijken. En bij de afdeling speciale effecten hebben ze voor mij een extra paar hoorns gemaakt, dezelfde die Daniel Radc</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>liffe draagt in de film. Daar heb ik een paar dagen mee rondgelopen. Ik ben nog steeds dol op speciale effecten. Maar eigenlijk creëer ik die nu op papier.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>De boeken die u onder pseudoniem schreef, werden heel lang door uitgevers afgewezen. Waar haalde u het doorzettingsvermogen vandaan om toch als Joe Hill te blijven schrijven?<br /></h3>
<p>‘Ik wilde als schrijver gewaardeerd worden om wat ik kon, niet omdat ik toevallig familie was van een beroemdheid. Toen ik dat eenmaal </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>besloten had, was dat voornemen te belangrijk om het op te geven. Bovendien meet je het streven om de beste schrijver te worden die je kunt zijn niet af aan het feit of je uitgegeven wordt of niet. Ik heb wel een paar duizend afwijzingen gekregen. Dat heeft me de beste ervaring opgeleverd die je als schrijver kunt krijgen. Ik had het geluk dat mijn ouders mij altijd zijn blijven ondersteunen. De stripverhalen, die ik ook al heel lang schrijf, werden trouwens wel uitgegeven. Ik voel me nog steeds allereerst een schrijver van stripverhalen, die zijn het leukst en het makkelijkst om te bedenken. De korte verhalen komen op de tweede plaats, en dan pas de boeken. Een boek schrijven is heel moeilijk. Maar als het lukt, is wel heel vervullend.’ </p>
</p></div>


‘Horror past bij mij’

<div class="lead">Voor ‘de pornopera’ analyseerde componiste Huba de Graaff kreunfragmenten uit porno. Maar behalve over het bedrijven van de liefde gaat haar compositie óók over vrijheid van meningsuiting. ‘Het zou toch prachtig zijn als je op een zomeravond in de stad overal vrouwen hoort klaarkomen.’</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In het repetitielokaal klinkt luid gekreun over de geluidsinstallatie. Het is duidelijk een vrouw in opgewonden toestand. ‘Oooh, mmmmm, oh my God!’ Even is het zoeken waar het geluid vandaan komt. De repetitie is nog niet begonnen; de verschillende medewerkers aan de voorstelling zijn nog bezig met hun voorbereidingen en spreken hier en daar nog wat met elkaar. Heeft een van de licht- of geluidsmannen die geconcentreerd achter een laptop zitten, per ongeluk een gedownload filmpje opgezet? Nee. Het gekreun komt uit de zendmicrofoon van actrice Soetkin Demey, die ergens op een stoel in een A4-schrift zit te turen, terwijl haar hand langs de regels glijdt. Het is de partituur van het muziekstuk dat straks in z’n geheel ten gehore wordt gebracht. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Voor Demey staan daar muzieknoten in, maar vooral heel veel wonderlijke tekens: pijlen die naar voren of naar achteren wijzen, rijen haakjes die een terugtrekkende of uitstotende beweging suggereren. Het zijn zuchten en uitblazingen, oplopende en dalende kreunen, lange of hortende inademingen. Het ‘oh my God!’ dat Demey alvast liet horen, is een van de weinige herkenbare zinnen in de nieuwste opera van componiste Huba de Graaff. Het (letterlijk) opwindende muziektheaterstuk draagt de titel <span class="Cursief">De Pornopera</span>, en de tekst bestaat voornamelijk uit de geluiden die mensen maken als ze druk bezig zijn met het bedrijven van de liefde. </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-9279 media-9279" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/06/1dbbe91f-71f8-43b6-95d8-8f7721fb42e4_Pornopera_DSC9883_preview.jpg" alt="Huba de Graaff. Foto: Adrie Mouthaan." /><figcaption>Huba de Graaff. Foto: Adrie Mouthaan.</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Echt weer iets voor Huba de Graaff. Al bijna dertig jaar maakt de Amsterdamse componiste met regelmaat muziektheaterproducties die de grenzen van het genre vrolijk oprekken. Een compositie voor twee sopranen en 128 telefoons. Een ‘luidsprekeropera’ die voornamelijk door bewegende geluidsboxen wordt uitgevoerd. Een ‘afluisteropera voor zachtzingende mannen’ over de paranoïde baas van een geheime vleeskeuringsdienst. Vaak zijn het eigen producties van een bescheiden omvang, die De Graaff opzet vanuit haar gezelschap WILco dat nu een jaar of tien bestaat. Dan is ze toch net wat vrijer in het uitleven van haar ideeën. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Zelfbedachte instrumenten </b><br />De Graaff heeft viool gestudeerd aan het conservatorium, maar daar was ze veel te dwars voor, zegt ze. ‘Dat bleek een opleiding te zijn voor topsporters, het had in mijn ogen niks met kunst te maken.’ Bij haar studie compositie aan het Haags Conservatorium, waar Louis Andriessen, Dick Raaijmakers en Gilius van Bergeijk lesgaven, vond ze de artistieke vrijheid die ze zocht: zelf muziek bedenken, met tapes en computers of met zelfbedachte instrumenten. ‘Ik heb niet zo veel voor orkesten geschreven,’ zegt De Graaff, ‘want je werkt liever met mensen die aardig zijn dan dat je zo’n heel orkest tegenover je krijgt. Ik heb een keer een muziekstuk voor een punkband uitgeschreven voor een groot orkest. Een punkcompositie, die het Rotterdams Philharmonisch heeft uitgevoerd. Geweldig, dan wordt zo’n orkest ineens iets heel anders. Maar zij waren niet zo blij met die herrie van mij.’</p>
<p>Twee jaar geleden kwam De Graaff met een ‘apera’, met zangpartijen die gebaseerd waren op de melodieuze geluiden die apen maken. Een geestige, brutale voorstelling over een muziekliefhebber die bij een ongeïnteresseerde Oostblok-kassière, gespeeld door De Graaff zelf, een peperduur kaartje moest kopen voor een opera. Vervolgens kwam de man er tot zijn grote woede achter dat de zangers vanwege de kunstbezuinigingen vervangen waren door apen. De partituur werd gezongen door het Egidiuskwartet: vier heren achter muziekstandaarden, verkleed als een stel apen in jacquet. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>‘Ga door, ga door!’ </b><br /><span class="Cursief">De</span> <span class="Cursief">Pornopera</span> komt voort uit hetzelfde onderzoek naar de oorsprong van de zangkunst als <span class="Cursief">Apera</span>. ‘Zingen is toch iets vreemds,’ stelt ze later in een café. ‘Het is niet vanzelfsprekend. Wij zitten hier nu te praten, en het zou raar zijn als ik ineens begin te zingen. En operazang heb ik altijd bijzónder raar gevonden. Op een gegeven moment vroeg ik mijzelf af: is zang nou iets dat heel diep in ons mensen zit, of is het hogere kunst? Toen kwam de Apera uit de mouw: zang is er nog vóór de spraak. Dat kun je horen aan de apengeluiden die ik in de dierentuin ben gaan opnemen, en die polyfonische melodieën bleken te bevatten. Maar je ziet het ook aan demente bejaarden en aan stotterende mensen, zang zit dieper in ons dan spraak. Eerst ga je zingen en later komt de rest. Mijn volgende vraag was heel simpel: wat zit er dan weer vóór de zang? Nou, als je begint met zingen, sluiten de stembanden zich. Als je dat langzaam doet, dan kom je bij de kreun. Er zijn zangpedagogen die het zingen helemaal laten opbouwen vanuit het kreunen. Ik ben dus op zoek gegaan naar kreungeluiden, en waar haal je die vandaan? In de tenniswereld wordt heel wat afgekreund, er zijn popzangers die het heel goed doen. En dan heb je natuurlijk de seksuele kreun.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Tussendoor komt er altijd een stukje spraak -&#8216;Godsamme, ga door, ga door!&#8217;- en dan gaat het weer verder met de vervolgopbouw.</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Uit haar eigen slaapkamerpraktijk kon De Graaff niet putten. ‘Ik ben beroepsgedeformeerd,’ lacht ze. ‘Als je denkt dat ik thuis geluid bij het vrijen maak, ho maar. Dan ben ik de hele tijd naar mezelf aan het luisteren, vreselijk is dat.’ Haar WILco-partner Erik-Ward Geerlings, die meestal de teksten voor hun producties schrijft maar niet meewerkte aan <span class="Cursief">De Pornopera</span>, bezorgde Huba de Graaff een uitgebreide collectie porno-audio. ‘De beelden hoefde ik er niet bij, het is veel interessanter om naar porno te luisteren.’ De componiste zocht een stuk of tien fragmenten uit waarvan ze de kreungeluiden analyseerde en categoriseerde. ‘Die pornofragmenten hadden allemaal dezelfde opbouw: ademen, hijgen, kreun omhoog, kreun omlaag, inhouden en weer laten gaan, meestal in twee fases. Tussendoor komt er altijd een stukje spraak – ‘Godsamme, ga door, ga door!’ – want dan neemt het controlecentrum het even over, en dan gaat het weer verder met de vervolgopbouw. Totdat er uiteindelijk uit volle borst gezongen wordt: ‘Aaaaaaah.’ Ze zeggen niet voor niks: je moet voor het zingen de kerk uit. En dan is de stem ook werkelijk bevrijd.’ Enthousiast doet De Graaff de verschillende geluiden voor in het drukbezette café. ‘We doen even <span class="Cursief">When Harry met Sally,’ </span>zegt ze halverwege, verwijzend naar de film waarin actrice Meg Ryan midden in een New Yorks restaurant haar boezemvriend Billy Crystal voordoet hoe overtuigend vrouwen een orgasme kunnen faken</p>
<p>Langs de lijnen van die geanalyseerde opbouw schreef De Graaff een kreuncompositie voor een vrouw en een man. In de voorstelling wordt die gezongen door acteurs Soetkin Demey, een Brusselse theatermaakster die zelf heel fysieke voorstellingen maakt, en Hans Dagelet die al eerder zong in een voorstelling van De Graaff. Die compositie duurt heel wat langer dan de gemiddelde wip. ‘Bij de opera maken ze ook altijd iets héél groots van een kleine gebeurtenis. Dus wij nemen de anderhalve minuut in de aanloop naar en tijdens het orgasme, en die laten we dan een uur duren. Het moment vlák voor het orgasme, dat er geen houden meer aan is, duurt ook heel lang. Te lang eigenlijk. Hans en Soetkin moeten daarbij zó hard werken, het is razend moeilijk en absurd tegelijk. Ze kregen tijdens de repetities de hele tijd de slappe lach.’ </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-9279 media-9279" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/06/dbb0aecb-bd38-46a2-a7c6-0b80025ba8f4_Pornopera_DSC9781_preview.jpg" alt="Demey. Foto: Adrie Mouthaan" /><figcaption>Demey. Foto: Adrie Mouthaan</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Kreuncompositie </b><br />Twee harpistes begeleiden in de voorstelling het minutieus voorgeschreven gekreun van de twee zangers. De harpklanken zijn vrij kaal en repetitief, en het ritmische spel met het gekreun, dat soms staccato is en soms ineens even melodieus, is spannend en opzwepend. De Graaff: ‘De harpistes vertegenwoordigen met hun vingers de seksuele handeling: ze strelen de snaren, ze tokkelen. Ze doen eigenlijk de hele tijd dezelfde noten, heel sensueel.’</p>
<p>De twee harpistes, Ekaterina Levental en Eva Tebbe, stonden mede aan de basis van <span class="Cursief">De Pornopera</span>. Zij kwamen aan met de Griekse mythe die de eigentijdse kreuncompositie toch een klassiek thema geeft. Het is een verhaal uit <span class="Cursief">Metamorfosen</span> van Ovidius, over het jonge meisje Myrrha dat hopeloos verliefd is op haar eigen vader en er met een list voor zorgt dat hij in het donker met haar naar bed gaat zonder dat hij weet dat zij het is. Hans Dagelet vertelt dit verhaal aan het begin, met een ernstige stem, alsof de schokkende gebeurtenis zojuist heeft plaatsgevonden en hij op een persconferentie de feiten op een rijtje zet. ‘Je vader haten is al slecht, maar passie voor je vader voelen nog veel slechter,’ stelt Ovidius (in de vertaling van Marietje d’Hane-Scheltema). Zijn Myrrha weet dat en lijdt onder haar foute liefde, maar ze vraag zich wél af waarom daar in de natuur niet zulke strenge regels voor gelden. ‘Een koe verwekt geen schande als zij haar vader laat begaan, een hengst gebruikt zijn kind als vrouw, een bok beklimt de geiten die hij zelf verwekt heeft… Wat een geluk dat zoiets mag!’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Bij de opera maken ze ook altijd iets héél groots van een kleine gebeurtenis. Wij laten de anderhalve minuut in aanloop naar het orgasme een uur duren.&#8217; </p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Uit pure wanhoop probeert Myrrha een eind aan haar leven te maken, maar haar voedster vindt haar en verzint het plan om het verboden verlangen in het geheim te verwezenlijken. Ze zegt tegen de vader dat ze een meisje voor hem heeft gevonden, dat net zo oud is als zijn dochter. Na de liefdesnacht gaat alles mis: Myrrha wordt gestraft door de goden, vlucht weg en verandert in een boom. </p>
<p>De mythe paste goed bij De Graaffs idee voor een kreunopera, want seksgeluiden horen ook bij datgene wat zich afspeelt in het verborgene. ‘Terwijl een kreunende vrouw zoiets moois kan zijn. Voor ons gaat de voorstelling ook over vrijheid van meningsuiting. De vrijheid om te roepen: ik ben verliefd op mijn vader, ik wil met mijn vader naar bed. Wat natuurlijk helemaal niet kán en mag, maar waarom mag je het niet hardop dénken of erover fantaseren? De vrijheid om onsmakelijke seksgeluiden te laten horen. Het zou toch prachtig zijn als op een zomeravond in de stad, als alle ramen openstaan, je overal vrouwen hoort klaarkomen.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Stemkunstenaars</b><br />Ekaterina Levental en Eva Tebbe speelden harp in een eerdere productie van Huba de Graaff, en ze wilden graag méér doen op het podium. De Graaff: ‘In onze gesprekken hadden we het over kreunen en seks, maar op de een of andere manier belandden we de hele tijd bij vaders en dochters. Daarom hebben we Hans Dagelet erbij gehaald, dat is echt zo’n vaderfiguur.’ De harpistes vertolken in <span class="Cursief">De Pornopera</span> de twee voedsters, die het meisje bijstaan en opzwepen met hun harpspel én met kreungeluiden. Om een actrice te vinden voor de rol van het meisje, hielden de theatermakers audities. De Graaff: ‘Daar kwamen echte stemkunstenaars op af, die de klankgedichten van Kurt Schwitters fantastisch konden uitvoeren. Maar bij Soetkin Demey gebéurde er echt iets als ze kreunde. Kreunen is dan naar binnen gericht. Als je zelf probeert te kreunen, dan luister je ook naar jezelf. Kreunen is naar binnen gericht terwijl operazang extreem naar buiten is gericht. Dat is logisch, want operazangers worden getraind om de achterste rijen te bereiken, het is zingen vanuit een holle resonantie. Opera’s worden ook geschreven voor inwisselbare zangers. Maar kreunen is iets heel intiems, het is van binnen verscheuren. Daar zit je hele lichaam en je persoonlijkheid in. Luister maar eens naar het kreunen van Donna Summer, dat kan niemand anders haar nadoen.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Woeste gebeurtenis</b><br />Regisseur Sanne van Rijn laat Soetkin Demey en Hans Dagelet midden op een klein, rond podium staan met de partituur in de hand, als in een klassieke <span class="Cursief">recital</span>. Het intrigerende is dat de kreungeluiden, waar de acteurs al hun inlevingsvermogen op loslaten, daardoor ook iets kunstmatigs en theatraals houden. Het is heel intiem, maar heeft ook de overdrijving van een porno-demonstratie. De Graaff: ‘Vanuit mijn Wim T. Schippers-achtige kunstgevoel had ik me van tevoren iets voorgesteld met bloot, en met plafonds die naar beneden komen zetten op het moment van klaarkomen, want dat is toch een woeste gebeurtenis. Maar Sanne maakt er iets heel minimalistisch van, dit wordt pornópera voor de connaisseur. Hans loopt wel boos weg als hij erachter komt dat hij met zijn dochter heeft gevreeën. Hij laat Soetkin zo maar achter, die staat daar dan een beetje boom-achtig alleen.’</p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-9279 media-9279" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/06/2c82a2d6-1d95-48f3-be2e-e59a1dc5f832_Pornopera_DSC9799_preview.jpg" alt="Dagelet. Foto: Adrie Mouthaan" /><figcaption>Dagelet. Foto: Adrie Mouthaan</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In het muziekstuk heeft het meisje duidelijk de overhand, en de harpistes ondersteunen háár gekreun. Huba de Graaff: ‘Als je naar porno luistert, hoor je ook vooral de vrouwen. De man is in mijn compositie vooral het contrapunt. Ik heb ergens gelezen dat de geluiden die vrouwen tijdens de seksdaad maken, ook een functie hebben. Ze schijnen daar de mannen mee te helpen om klaar te komen.’ Om het vrouwelijk orgasme in klank op te roepen, verwerkte De Graaff ook heel diepe, elektronische geluiden in haar compositie, die in golven gaan en komen. ‘Ik ben ook nog op zoek naar een soort filter over het geluid, om iets te krijgen dat lijkt op de enorme contracties die de baarmoeder maakt als een vrouw klaarkomt.’ </p>
<p>Historisch gezien waren de grote componisten altijd mannen. De Graaff: ‘Tijdens het maken van <span class="Cursief">De Pornopera</span> besefte ik eens dat in de westerse muziek al die mannen – de Bruckners en Brahmsen, de Mahlers en Wagners – altijd al orgasmes hebben gesublimeerd. Al die orkestrale kettingstoten, al die heftige slotakkoorden. Ik had nooit iets met Bruckner, maar toen ik me dit realiseerde, vond ik het ineens razend interessante muziek. En het grappige is: als je er eenmaal zo naar gaat luisteren, kan je er niks anders meer in horen.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element kader">
<p><span class="Cursief">‘De Pornopera’ gaat in première op de Rotterdamse Operadagen en speelt op 29 en 30 mei in de Rotterdamse Schouwburg. Tournee vanaf september: www.wilco.nu</span></p>
</p></div>


‘Ze zeggen niet voor niks: je moet voor het zingen de kerk uit’

<div class="wpg-element paragraph">
<p>In een Engelstalige lezing voor TED legt Huba de Graaff uit hoe ze apengezang transformeerde in muziek. Het Egidius-kwartet levert live de voorbeelden in oorstelende meerstemmige zang die bewijst dat De Graaffs aanpak meer is dan een gimmick. En intrigerend om te zien: vier mannen, ruim voorzien van apenhaar maar in keurig jacquet (in de volksmond een ‘apenpakkie’). De Graaff, die vindt dat componisten hun werk vaker eigenhandig zouden moeten toelichten, zingt zelf de de oorspronkelijke apenmelodieën.</p>
<p><iframe width="640" height="360" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/DeSBmXsKhIY?feature=player_detailpage" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></p>
</p></div>


Video: Apera

<div class="lead">Drie premières in anderhalve maand en een ouder stuk bovenaan in de canon van het Nederlandstalige toneel: toneelschrijver Tom Lanoye is overal. Als geen ander zet hij de poëtische rijkdom van een eeuwenoude theatertaal in voor een hedendaags of persoonlijk verhaal.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Hoe invloedrijk kan een toneelschrijver zijn? Dat de eeuwenoude botten van de Engelse vorst Richard III afgelopen week alsnog een plechtige herbegrafenis kregen, was óók een daad tegen Shakespeare. Die maakte van de manke, gebochelde vorst in het toneelstuk dat zijn naam draagt de ultieme slechterik. En dat zou niet kloppen met de feiten. Maar dat er in Nederland en in Vlaanderen mensen zijn die bij het horen van de naam Richard III meteen aan het woord ‘modderfokker’ denken, komt door Tom Lanoye. In <span class="Cursief">Ten Oorlog</span>, </p>
<p>Lanoyes acht uur durende filering van Shakespeares oorlogsdrama’s, die in 1997 in première ging en ook in een Duitse versie een publiekssucces was, werkte de Vlaamse schrijver koning na koning(in) af in een crescendo van bloedwraak op bloedwraak, om uiteindelijk terecht te komen bij Risjaar Modderfokker Den Derde, gespeeld door acteerkanon Jan Decleir. De toenemende moordlust die Lanoye in de serie koningsdrama’s liet zien, ging gelijk op met een toenemende taallust. De bloemrijke mengelmoestaal die Lanoye Shakespeares heersers liet spreken, kwam tot een hoogtepunt bij de woordspuwende, bijna rappende Risjaar die zich net als zijn twee ‘bruurs’ bediende van een blufferige Hollywood-filmheldentaal, doorspekt met smakelijk Vlaams: ‘I fear meneer, you see the case verkeerd. Godbloddiefokking ranzende rottenis.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Ritmisch genot</b><br />In Engeland kunnen ze nog zo hun best doen om het beeld van Richard III te nuanceren, de inktzwarte, duivelse Risjaar van Tom Lanoye is bij ons voorlopig nog niet vergeten. Onlangs werd <span class="Cursief">Ten Oorlog </span>na een enquête onder kenners verkozen tot het ‘best speelbare Nederlandse toneelstuk’ ooit geschreven. De uitverkiezing, georganiseerd door de afdelingen Theaterwetenschap van diverse universiteiten, zorgde wel voor gemopper. De populariteit van Lanoyes tekst zou nauw samenhangen met de legendarische marathonvoorstelling van regisseur Luc Perceval. Er was ook een hoogleraar die voorstelde om <span class="Cursief">Ten Oorlog</span> te diskwalificeren omdat het een bewerking is, en ‘we anders moeten concluderen dat Shakespeare de beste schrijver van Nederland is’. En als het de bedoeling was om de heropvoering van het Nederlandstalige toneelstuk te stimuleren, dan stelt de winnaar toneelmakers voor een uitdaging: de serie van acht stukken moet in z’n geheel worden opgevoerd om het effect ervan te ervaren. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>De stukken zijn evenveel Shakespeare als Lanoye, want die twee werken op elkaar in en stoken elkaar op als partners in crime</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Maar wie de stukken opnieuw leest, wordt weer geraakt door de glasheldere analyse van machtsspelletjes, wraakzucht en ophitserij die Lanoye in bedwelmende bewoordingen heeft vervat. Het is evenveel Shakespeare als Lanoye, want die twee werken op elkaar in en stoken elkaar op als partners in crime. Zelfs in het eerste toneelstuk dat Tom Lanoye in 1989 schreef, is Shakespeare niet ver weg. In <span class="Cursief">De Canadese Muur</span> draagt de slechterik die het huishouden betreedt van een voormalig voetbaltalent die een slechtlopende verftent runt, de naam Richard. En hij loopt mank. Lanoye schreef het stuk samen met Herman Brusselmans. Dat het over voetbal ging, kwam door Brusselmans. Dat de twee beginnende toneelschrijvers zich ter voorbereiding verdiepten in Shakespeares <span class="Cursief">Richard III</span>, kwam ongetwijfeld door Lanoye. <span class="Cursief">De Canadese Muur</span> was het startpunt van een reeks volkse familiedrama’s van Lanoyes hand die door een criticus omschreven werden als ‘hard-boiled, op z’n Amerikaans’. Lanoyes thema’s zijn er al in te herkennen: de beknelling van het familiebedrijf, machtscomplotten die aan het licht komen, de liefde als een strijdperk vol frustraties en teleurstellingen, verborgen homoseksualiteit en gefnuikte verlangens naar een groots, meeslepend leven via het kunstenaarschap. Maar de taal heeft nog weinig poëzie. Dat kwam pas echt toen Lanoye zich waagde aan het bewerken van klassieke toneelstukken, toen hij het ritmische genot ontdekte van de alexandrijn, de jambe en het blanke vers die hij momenteel hanteert met de flow van een rapper. </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-11317 media-11317" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/04/008c00f3-8502-4c42-a2b9-765495b582d4_GAZ-beeld-highres-%28c%29-Loic-Lavenu-%28AKA-x0il%29_preview-kopie.jpg" alt="&lt;i&gt;GAZ&lt;/i&gt;. Foto: Loic/Lavenu" /><figcaption><i>GAZ</i>. Foto: Loic/Lavenu</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In die eerste toneelstukken gebruikt hij nog de plot om op een feest de serveerster die droomt van een zangcarrière aan het zingen te krijgen. Zo’n logische motivering heeft Lanoye nu al lang niet meer nodig. In Brussel ging vorige week zijn politieke drama<i>Rue Ravage</i> in première, een uitzinnige revue over de leider van een voormalig linkse partij die het contact met de kiezers en zijn gedachtengoed is verloren. Lanoye zette de revue op samen met regisseur Josse de Pauw, die ook de partijleider speelt, en met muzikant Peter Vermeersch, die een twaalfkoppig orkest aanvoert. Speeches en politiek gekonkel, familieruzies in het gezin van de partijleider en partijvergaderingen gaan in het met juichende recensies ontvangen spektakel hand in hand met muzikale optredens. Alle hoofdpersonen zingen door Lanoye geschreven liederen in het Frans en Vlaams op bekende en nieuw gecomponeerde muziek, orkestleider Vermeersch zit mee aan de vergadertafel en het orkest speelt tevens de partijleden. De Vlaamse critici zien in Lanoyes revue de neergang van hun socialistische partij sp.a weerspiegeld. Als de voorstelling straks in Nederland te zien is, denkt het publiek meer aan de PvdA, voorspelde een Vlaamse criticus. Tegelijkertijd is het een koningsdrama en een familieverhaal ineen, want de opvolger die klaarstaat om de partijleider van zijn troon te stoten, is zijn eigen zoon. ‘Ideologisch is onze beweging tegen koningshuizen, maar het stikt er evengoed van de dynastieën,’ stelt de rivaal van de zoon.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Sterke vrouwen </b><br /><i>Rue Ravage</i> is de tweede van drie premières die gloednieuwe stukken van Tom Lanoye in anderhalve maand beleven. En wie op basis van het voorgaande denkt dat Lanoye voornamelijk schrijft over machtswellustige mannetjes, heeft het mis. <span class="Cursief">GAZ</span>, de voorstelling die op 17 april in première gaat bij Theater Malpertuis in het Vlaamse Tielt, is de aangrijpende monoloog van de moeder van een zoon die na zijn bekering tot de islam een terroristische aanslag heeft gepleegd. Lanoye schreef de tekst ter herinnering aan de eerste gasaanval in de geschiedenis van de mensheid. Die werd op 17 april 1915 uitgevoerd door de Duitsers, die toen Tielt bezet hielden, en was gericht tegen het Algerijnse leger. Meer dan duizend mensen kwamen daarbij om. ‘Bijna een kwart van deze slachtoffers was geboren in Afrika,’ schrijft Lanoye in zijn verantwoording. Het is tekenend voor de brede maatschappelijke visie van Lanoye dat hij met <span class="Cursief">GAZ</span> de geschiedenis dóórtrekt, zoals hij ook in <span class="Cursief">Ten Oorlog</span> deed, om uit te komen bij de jeugdige Syriëgangers van nu. En het is tekenend voor zijn liefde voor vrouwen dat hij in zijn ‘<span class="Cursief">Pleidooi van een gedoemde moeder</span>’, die gespeeld zal worden door topactrice Viviane de Muynck, de moeder van zo’n jongen tegen alle vooroordelen over haar opvoedingskwaliteiten in het geweer laat komen.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Wanneer vrouwen in de klassieke stukken die Lanoye bewerkt geen hoofdrol hebben, zorgt hij daar zelf wel voor</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De vrouwen die in de stukken van Lanoye naast alle mannen staan, zijn doorgaans de sterkste figuren. En als ze in de klassieke stukken die Lanoye bewerkt geen hoofdrol hebben, zorgt de bewerker daar zelf wel voor. Bij zijn <span class="Cursief">Hamlet</span>-bewerking die Toneelgroep Amsterdam vorig seizoen opvoerde, stond Lanoye erop dat de Prins van Denemarken door een actrice werd gespeeld. Preciezer moest dat Abke Haring zijn, de actrice die eerder Jeanne d’Arc speelde in zijn ijzingwekkend mooie in extatische verzen geschreven tweeluik <span class="Cursief">Bloed &#038; Rozen</span> over martelaar Jeanne d’Arc en kindermoordenaar Gilles de Rais uit 2011. Het was Lanoye die Abke Haring zo ver kreeg dat ze voor de rol van Jeanne haar lange haren afknipte, en dat stoere korte kapsel kwam bij haar Hamlet-vertolking opnieuw van pas. (Hoe invloedrijk kan een toneelschrijver zijn?) </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Moeder-zoon-thema</b><br />Bij Abke Harings Hamlet ging het om haar androgyne jeugdigheid: Lanoye zag de titelfiguur van <span class="Cursief">Hamlet versus Hamlet</span> als een stuurloze twintiger, en de ranke maar stoere actrice was in zijn ogen de ideale vertolkster van ‘zijn’ jonge prins. Bij <span class="Cursief">Koningin Lear</span>, Lanoyes nieuwste bemoeienis met de sekseverhoudingen op het Shakespeare-front, is het de vrouwelijkheid van hoofdrolspeelster Frieda Pittoors die de thema’s in het stuk richting geeft en kleur. </p>
<p>Het eindbeeld van de voorstelling, geregisseerd door Eric de Vroedt, benadrukt dat nog eens. De oude koningin zit in een pietà op het toneel met haar jongste zoon levenloos in haar armen. Ze kan niet geloven dat hij dood is, vraagt om een spiegeltje om te kijken of hij misschien nog ademt en luistert aan zijn mond in de hoop dat daar nog woorden uit komen. Dan vraagt ze haar trouwe dienaar om haar te helpen ‘met die stomme knopen’, want haar vingers krijgen die niet meer open. Bij Shakespeare zijn dat de knopen van Cordelia’s hooggesloten kleding. In het begin van het stuk heeft de koning zijn jongste dochter verstoten omdat ze hem niet kon of wilde zeggen hoeveel ze van haar vader houdt, en nu zij dood is, wil hij haar alsnog ademruimte geven. Lanoye, die in zijn bewerkingen even brutaal eigenzinnig is als tekstgetrouw, laat zijn koningin wanhopig aan haar eigen knoopjes frummelen. Met hulp van haar dienaar opent de 67-jarige Pittoors haar blouse en haalt een borst tevoorschijn, waar ze de lippen van haar dode zoon tegenaan zet. ‘Kijk toe,’ zegt ze terwijl hij ‘drinkt’, tegen het publiek en haar door ruzie uiteengevallen familie. ‘Kijk toe. Zie hier. Naar hem. Zijn lippen. Kijk: hij leeft. Hij leeft!’</p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-11317 media-11317" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/04/365da6b9-0136-4da8-b2c5-815298d8082b_KVS_ReveuRavage%C2%A9DannyWillems15DW9007_preview.jpg" alt="&lt;i&gt;Rue Ravage &lt;/i&gt;:Uitzinnige revue over de leider van een voormalig linkse partij. Foto: Danny Willems" /><figcaption><i>Rue Ravage </i>:Uitzinnige revue over de leider van een voormalig linkse partij. Foto: Danny Willems</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het is de adembenemende afronding van het moeder-zoon-thema waar Lanoye zijn actuele bewerking van Shakespeares klassieker over liefde en bezit, ouderschap en aftakeling op heeft gestoeld. Zijn Elisabeth Lear staat aan het hoofd van een bankiersmultinational, waarvan de geldstromen en investeringsconstructies zo ondoorzichtig en speculatief zijn geworden, dat niemand in het familiebedrijf er nog grip op heeft. Lears angst voor de ineenstorting van haar levenswerk valt samen met het verlies van haar verstandelijke vermogens: de kindse verwarring waar Shakespeares koning aan het eind van het stuk in vervalt, is bij Lanoye oprukkende dementie. </p>
<p>De jaloezie van Lears twee oudste dochters op de jongste oogappel Cordelia motiveert Lanoye vanuit de praktijk van een hardwerkende alleenstaande moeder. De bankdirecteur die haar eerste twee zonen verwaarloosde, nam wél de tijd om van haar nakomeling te genieten. Ze ontsloeg er zelfs de nanny voor, klagen de twee oudsten. Maar als bij de verdeling van haar erfgoed de oogappel weigert om zijn moederliefde in gepaste bewoordingen te vervatten en hij haar bankiersethiek schoffeert door in derdewereldlanden het microkrediet te gaan ondersteunen, ontsteekt Elisabeth Lear in woede. Ze heeft het altijd al geweten: haar jongste was nog maar net geboren of hij beet al in de borst die hem voedde. ‘Jij bent een blamage der natuur,’ sist ze tegen de jongen, over wie zijn broers fluisteren dat hij een nicht is. Dus als zij haar Cornald na zijn dood opnieuw haar borst aanbiedt, is het alsof ze met dit gebaar alles wil goedmaken en overdoen. Ze neemt de schuld op zich van wat zij verkeerd heeft gedaan, maar eigent zich het kind dat zíj het leven heeft geschonken, ook opnieuw toe. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Bankaandelen in blanke verzen</b><br />Dat de voorstelling <span class="Cursief">Koningin Lear</span> niet zo’n overweldigende gebeurtenis is als <span class="Cursief">Hamlet versus Hamlet</span> komt deels door de fantasieloze regie van Eric de Vroedt. Die laat de acteurs in een kale ruimte met elkaar kissebissen, en de storm die buiten en in het hoofd van Lear raast, is in zijn handen een duf regenbuitje. Maar de setting die Lanoye bedacht, een wolkenkrabber in een wereldstad waarin geleidelijk aan wordt afgedaald, spreekt ook minder tot de verbeelding dan het schimmenkasteel van Hamlet waar Guy Cassiers een duister spiegelpaleis vol fluisteringen en afluisteringen van maakte. In de lange, doorwrochte verantwoording van zijn grote ingrepen die Lanoye voor het tekstboek van <span class="Cursief">Koningin Lear</span> schreef, zegt hij een uitkleding van Shakespeares meesterwerk te willen vermijden, hoewel hij er één van de twee elkaar spiegelende verhaallijnen helemaal heeft uitgehaald. De voorstelling doet niet helemaal recht aan de zorgvuldigheid waarmee Lanoye de overgebleven verhaallijn diepgang geeft. </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-11317 media-11317" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/04/1cf1ca56-9973-473e-9204-b0b066621650_koningin_lear_14_15%C2%A9_Jan_Versweyveld-3_preview-kopie.jpg" alt="Frida Pittoors in &lt;i&gt;Koningin Lear&lt;/i&gt;. Foto: Jan Versweyveld" /><figcaption>Frida Pittoors in <i>Koningin Lear</i>. Foto: Jan Versweyveld</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Met zijn bewerking van <span class="Cursief">King Lear</span> bewijst Tom Lanoye opnieuw dat hij in staat is om de poëtische rijkdom van een eeuwenoude theatertaal in te zetten voor een verhaal over een complex, hedendaags thema als de perversiteit van ons financieringssysteem. Zelfs een opsomming van bankaandelen giet hij in blanke verzen waarin de woorden ritme en schoonheid krijgen: ‘Ons aandeel in de Bank van Zwitserland / De PPS-contracten met Chinezen / De vastgoedgroep gevestigd in Osaka / De aardgasdeals – als je er wijs uit raakt.’ Zijn kritiek op de topbank als hedendaags feodaal ‘familiebedrijf’ met heersers en kroonprinsen weerspiegelt de analyse van Joris Luyendijks nieuwste boek over bankiers dat naast literatuur over Shakespeare op zijn bronnenlijst staat. Bovendien spreekt uit zijn bewerking de kunde en het ogenschijnlijke gemak waarmee hij een klassiek toneelstuk over zijn eigen thema’s kan laten vertellen. Net als Cornald uit <span class="Cursief">Koningin Lear</span> is hij een nakomertje uit een groot gezin, met een dominante moeder die hem aanbad maar hem in eerste instantie kil afwees toen hij zijn homoseksualiteit aan haar bekende. </p>
<p>Elisabeth Lear is óók de moeder uit zijn roman <span class="Cursief">Sprakeloos</span>, zijn aanklacht tegen de wrede dementie die zijn moeder aan het eind van haar leven beroofde van haar allergrootste kracht: haar spraak. De rol-omkering in <span class="Cursief">Koningin Lear</span> geeft hem de kans om af te rekenen met een grillig, scherp getongd moederbeest, maar ook om een monument op te richten voor alle hardwerkende moeders van haar generatie. De oogst van een leven lang ploeteren in de slagerij van haar man, waarvoor Josée Verbeke haar veelbelovende carrière als directiesecretaresse vaarwel had gezegd, was nog niet eens een eigen pensioentje. Intussen had ze wél vijf kinderen grootgebracht. Als Frieda Pittoors aan het eind van <span class="Cursief">Koningin Lear</span> haar volwassen dode zoon aan de borst legt – ‘Kijk toe. Hij lééft!’ – is dat een verbeelding van de verontwaardiging waarmee Lanoyes moeder in <span class="Cursief">Sprakeloos</span> haar schrale beloning voor het moederschap verwoordt: ‘Veertig jaar beenhouwerin en een moeder van vijf alstublieft, allemaal gestudeerd mijnheer, allemaal een diploma van het een of ander, en allemaal hogerop gekomen – dankzij wie?’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Zij het woord? Hij het vlees</b><br />Nou is Tom Lanoye als zoon juist scheutig met het geven van credits aan zijn moeder. Zijn liefde en eerbied voor het toneel heeft hij van haar, een bevlogen actrice in het plaatselijke amateurgezelschap die onder het strijken haar teksten oefende terwijl de kleine Tom haar mocht overhoren. Zijn taalvaardigheid heeft hij van haar geërfd én afgekeken. Zijn moeder, die non-stop praatte en ook thuis bedreven was in potjes toneelspel om haar zin te krijgen, was een meester in het vertellen van (roddel)verhalen, ‘elke keer met nagenoeg dezelfde bewoordingen en gebaren, haar kleine epos slechts mondjesmaat bijschavend, op zoek naar nét iets meer effect zonder de glans van de vorige keer te verliezen, zoals een verteller uit verdwenen beschavingen zou doen.’ De orale traditie waar Lanoyes jeugd tussen de volkse slagerijbezoekers van doordrenkt was, maakte dat deze schrijver zo graag het podium opzoekt, als voorlezer van zijn eigen werk en als vervaardiger van toneelstukken. ‘Zij het woord? Hij het vlees,’ vat hij in <span class="Cursief">Sprakeloos</span> de harmonieuze rolverdeling samen van zijn ratelende moeder en zijn zwijgende vader. In het eindtafereel van <span class="Cursief">Koningin Lear </span>bevestigt het tonen van de borst van Frieda Pittoors niet alleen de fysieke schoonheid van een oudere actrice, maar ook Lanoyes liefde voor de vleselijkheid van het toneel dat de wereld van zijn moeder én zijn vader verenigt.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element kader">
<p>‘Koningin Lear’ is t/m 18 april op tournee, www.tga.nl. ‘Rue Ravage’ is t/m 28 mei in België op tournee en staat 15 mei in Groningen, www.kvs.be. GAZ is van 17 t/m 24 april te zien in Tielt, www.malpertuis.be </p>
</p></div>


Godbloddiefokking goed

<div class="wpg-element paragraph">
<p>FOTODOCUMENT</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De soldaat met de blauwe helm leunt gehurkt tegen een muurtje in Sarajevo. Dat de kogels hem daar om de oren vlogen, kun je op de foto niet zien. Dat weet alleen Raoul Janssen. Hij weet ook nog precies wat hij dacht op het moment dat de foto werd genomen: ‘Ik wou dat ik thuis was.’ Het knuffelbeestje dat uit zijn borstzak steekt, kreeg Janssen van zijn ouders. ‘Dat is mijn beschermengeltje’. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Dimitri Valentijn projecteerde snapshots uit het privébezit van getraumatiseerde oorlogsveteranen op de muren en vitrages van hun Nederlandse woning. De bank en de plant voor de projectie van de gehurkte blauwhelm staan in het huis van Raoul Janssen. Hij is al lang weer thuis. Maar niet helemaal, vertelt de projectie op de achterwand. Een deel van hem is nog altijd dáár, waar hij makkers verloor en onschuldige kinderen zag sterven. <br />Dimitri Valentijn diende zelf zeven jaar als Rode Baret in het leger. Hij werd nooit uitgezonden. Toen het zover was, kon hij niet mee vanwege een blessure, en daar baalde hij van. Hij leerde wel mannen kennen die in een oorlogsgebied waren geweest. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>kapotgeschoten <br /></h3>
<p>Een van die mannen was Serge Janssen (geen familie van Raoul) die ook met Dutchbat 1 in Bosnië had gezeten. Een rustige jongen die nuchter deed over zijn ervaringen en die het legerwerk waar Valentijn zich voor inzette, afdeed als ‘gewoon’. <br />Inmiddels weet Valentijn wat er achter die ogenschijnlijk relaxte houding verborgen zat. Zestien jaar na zijn uitzending werd Serge gediagnostiseerd als een veteraan met een posttraumatische stress stoornis (PTSS). Het begon tien jaar na zijn uitzending naar Bosnië. Hij had onverklaarbare lichamelijke klachten, sliep slecht en was verschrikkelijk moe terwijl hij de hele tijd enorm ‘alert’ was. <br />Dat het toen nog vier jaar duurde voordat hij door kreeg wat er met hem aan de hand was, kwam doordat er weinig bekend was over PTSS, ‘maar ik liep er zelf ook voor weg’. <br />In 2008 is hij voor het eerst teruggegaan naar Srebrenica, waar veel gebouwen nog net zo beschadigd waren als toen. Zoals het gebouw op de projectie in zijn huiskamer, waar zijn zoontje voor staat. Dat was totaal kapotgeschoten en toch woonden daar nog mensen. Hij gaat nu regelmatig terug en heeft een band opgebouwd met de plaatselijke bevolking. ‘In het dagelijks leven ben ik over het algemeen emotieloos door de gebeurtenissen van toen, maar als ik dáár ben, is het gevoel er wel.’<br />Binnenkort is het twintig jaar geleden dat Srebrenica viel, en Serge Janssen gaat weer naar de herdenking. Elk jaar staan daar weer nieuwe kisten uitgestald met de lijken van vermoorde mannen die dat jaar zijn geïdentificeerd. ‘In 2010 stonden er 778 kisten. Bizar als je dan bedenkt dat jij in datzelfde gebouw hebt geslapen.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>zo ziek in je hoofd<br /></h3>
<p>Naast collega’s die Dimitri Valentijn uit zijn diensttijd kende, zocht hij met behulp van Robert van der Holst van de organisatie Wounded Warriors ook andere veteranen met PTSS. Sommigen meldden zich spontaan bij hem aan omdat ze aandacht voor PTSS zo belangrijk vinden. ‘PTSS bestaat al duizenden jaren,’ zegt Raoul Janssen, die over zijn ervaringen een boek schreef met de titel <span class="Cursief">De verborgen waarheid</span> en lezingen geeft voor studenten psychologie, bij het politiecorps en vooral voor collega’s van het leger waar hij nog steeds werkt. ‘De afgelopen jaren is defensie er hard op vooruit gegaan in de opvang van uitgezonden militairen, maar als je kijkt naar de vragen die ik bij mijn lezingen krijg en de verhalen die ik hoor, moet er nog steeds veel gebeuren.’ <br />Hij wijt het mede aan de machocultuur bij defensie dat hij vijftien jaar rondliep met verschijnselen van PTSS, ‘terwijl het een half jaar na mijn uitzending al zichtbaar was’. Als iemand vroeg naar zijn ervaringen, ontplofte hij. ‘Ik was verbaal heel agressief en sloot me helemaal af van de buitenwereld. Ik heb twee zonen; als die met elkaar knokten, verdroeg ik dat geen seconde. Ik had geen kort lontje, ik had helemáál geen lontje.’ <br />Zijn oudste zoon zorgde ervoor dat Raoul Janssen over zijn ervaringen ging schrijven. Die vroeg toen hij 13 was: ‘Wat heb je meegemaakt, pappa, dat je zo ziek in je hoofd bent geworden?’ Zijn behandeling, die zo zwaar was dat hij zich twee keer van het leven wilde beroven, heeft hem zo geholpen dat hij – in tegenstelling tot Serge Janssen – weer in staat is om te werken. Maar als je hem vraagt of zijn oudste zoon, die nu 19 is, net als zijn vader in het leger gaat, is zijn antwoord: ‘Ik hoop van niet.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="30_Kadertekst_Bladwijzer Tussenkop zwart">Dimitri Valentijn<br /></span>Dimitri Valentijn (1978) studeerde, na zeven jaar Rode Baretten, onlangs af aan de Fotoacademie Amsterdam. Hij is een van de vier winnaars van de competitie voor documentaire fotografie georganiseerd door VN en DutchPho, de vakorga-nisatie van fotografen. </p>
</p></div>
