Geweigerd op de universiteit

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

De mysteriën van Hamsun
De Noorse schrijver Knut Hamsun maakte in 1890 naam met Honger, het delirerende verslag van een rare, straatarme zenuwlijer met ambities. Zeer meeslepend, maar als roman misschien ook wat eendimensionaal. Hamsun revancheerde zich met zijn volgende boek, Mysteriën, een diamant waarin alle facetten van zijn schrijverschap terug te vinden zijn. Een roman als een uitroepteken mét een groot vraagteken erachter. Zijn gedroomde boek, zegt Robert Ferguson in zijn Hamsun-biografie met de veelzeggende titel Enigma.
Hoofdpersonage Johan Nagel in Mysteriën heeft namelijk geen eenduidige drijfveer. Hij komt en verdwijnt als de raadselachtige leugenaar die het dorp waarin hij verbleef in opschudding brengt. Hij is een bizarre fantast zonder doel, een zwerver door innerlijke landschappen: die van hemzelf en die van anderen. Intelligent, doortrapt en charmant tegelijkertijd.
De roman speelt zich af in een Noors kustplaatsje, waar Nagel zich na aankomst uitgeeft voor &#8216;agronoom&#8217; (boer) op doorreis. Hij wordt er opgenomen in de kring van notabelen die gefascineerd zijn groteske verhalen aanhoren en fel met hem in discussie gaan. Nagel raakt er verliefd op de mooie dochter van de dominee die reeds verloofd is met een marineofficier op werkreis.
Hamsun zag zijn boek als een aanval op de simplistische karakterpsychologie in de literatuur: &#8216;De held van Mysteriën is een poseur, een pathologisch fenomeen, deels gek deels geniaal.&#8217; Kortom: een vat vol tegenstrijdigheden. Johan Nagel is inderdaad een van de meest raadselachtige figuren uit de wereldliteratuur. Je krijgt, net als de personages in het boek, niet echt vat op hem en dat intrigeert.
Mysteriën is een pleidooi voor de verbeelding, voor symboliek en poëzie. Maar er is beslist ook de existentiële walging die Nagel doorvoelt. &#8216;Gôôôd, wat is het allemaal uitzichtloos,&#8217; roept hij uit. Het dorp is een misbaksel van een gat, vol kleingeestige lieden. Wat deed hij er verdomme eigenlijk? Ook voor de lezer blijft dat in raadselen gehuld. Nagel weet zich een vreemdeling die het leven &#8216;onbegrijpelijk ellendig&#8217; vindt. Ja, alles was &#8216;treurig en hopeloos&#8217; &#8211; om één alinea later &#8216;een geëxalteerd gevoel van geluk&#8217; te beleven. Als lezer pik je het moeiteloos.
Maar het gaat natuurlijk om de verbeelding. En daarmee zit het wel goed. Neem bijvoorbeeld de gruwelijke sprookjes &#8216;Uit India&#8217;, die Nagel vertelt aan de vrouw die hij aanbidt. Ze zijn, zegt Nagel, &#8216;ontsproten aan koortsig steigerende gedachten&#8217;. De eigen Noorse sprookjes zijn Nagel te boers, dat is de &#8216;fantasie te voet&#8217;. Hamsun liet zijn personages zeer vrij associëren, wat levendig proza oplevert, vooral ook omdat ze vaak erg expressief zijn. Of dronken.
Zoals de passage waarin een raaskallende Nagel het kamermeisje van zijn hotel vraagt zich het proto-Dalineske beeld van een man voor te stellen wiens wenkbrauwen langzaam uitvallen (&#8216;Kun je dat beeld vasthouden?&#8217;). Puur surrealisme!
Maar het gaat ook gewoon om prachtige pagina&#8217;s, zoals die waarin Johan Nagel een mislukte zelfmoord pleegt, een even belachelijke als vernederende ervaring. Hij begrijpt het niet. Zichzelf niet en niets niet. Zoals Hamsun begreep dat de mens nooit begrepen zou kunnen worden, dat er altijd weer een dubbele bodem was. Of een driedubbele, omdat de leugen en de pose ook zo hun effecten hebben.
Hamsun zelf was, behalve heel dubbel, helaas ook al te menselijk. In de roman klinkt reeds de &#8216;stem van het bloed&#8217; als een onheilspellende echo van Nietzsche. Hamsun, die in 1920 de Nobelprijs voor literatuur kreeg, wilde meer zijn dan een schrijver. Bewonderend keek hij op naar &#8216;echte leiders&#8217;, zoals Mussolini en Hitler. En zo raakte het pad van deze ad fundum boerse man langzamerhand overwoekerd met onkruid en doornstruiken. Als in een gruwelijk sprookje.
Knut Hamsun, ‘Mysteriën’, vertaald door Marianne Molenaar, De Geus, 317 pagina’s, € 19,90

Een raadselachtige leugenaar