De VVD heeft geen idee

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

De stemmen van Vrij Nederland

<p>David Černý’s culturele centrum MeetFactory is gevestigd in een groot voormalig fabriekspand aan de rand van het centrum van Praag, vlakbij het ietwat afgelegen treinstation Smichovské Nadrazi; een grijs, vervallen, overblijfsel uit de Sovjetperiode. Om er te komen moet je aan de overkant van het spoor uit de tram stappen, een stuk verderop de brug oversteken en nog wat oude garages passeren. Boven de ingang hangen aan de wit met groene muur twee glinsterende rode auto’s aan haken met de neus naar beneden. Werk van Černý.</p>
<p>Op het meisje achter de bar na is er op dit tijdstip, maandag namiddag, niemand te vinden in de MeetFactory. Het barmeisje reageert verbaasd op de zin ‘ik heb een afspraak met David Černý.’ Ze pakt de telefoon, belt en overhandigt hem. Aan de lijn is Černý.<br />
‘Wij hadden toch woensdag afgesproken?’<br />
Er klinkt wat geritsel en gemompel; hij zoekt zijn agenda, zegt hij. Eventjes blijft het stil en dan ineens roept hij uit: ‘Ik ben een idioot! U heeft helemaal gelijk, het was vanmiddag. Ik heb woensdag met een paar Franse journalisten afgesproken, mijn fout.’<br />
Černý stelt voor de dag erop, dinsdagavond, af te spreken in zijn stamkroeg op Kampa-eiland, in het historische centrum van Praag, aan de Moldau. Twee uur voorafgaande aan die afspraak gaat de telefoon. Černý maakt zich met hese stem kenbaar.<br />
‘Ik heb een verzoekje,’ zegt hij langzaam. ‘Ik heb me gisteren bezat. Heel erg zelfs. En zoals u zich kunt voorstellen, voel ik me beroerd. Ik schat dat mijn intellectuele niveau op zo’n vijftig procent zit. Kunnen we onze afspraak verzetten naar morgen? Vandaag kan ik waarschijnlijk geen zinnig woord uitbrengen.’</p>
<h4>roze sovjettank</h4>
<p>David Černý. Veel Pragenaren zijn hem wel eens tegen het lijf gelopen in een of andere kroeg. Iedereen kent zijn kunst, die geliefd is én wordt verafschuwd, precies zoals de 47-jarige kunstenaar het zelf het liefste heeft. Van ironie en rebelleren heeft hij zijn handelsmerk gemaakt. Als student aan de kunstacademie in Praag schilderde hij in 1991 een Sovjettank roze. De tank stond in het centrum op een plein ter nagedachtenis aan de bevrijding van Tsjecho-Slowakije door het Sovjetleger in 1945. In één klap wist Tsjechië wie David Černý was. De Russische ambassade maakte bezwaar, de tank werd weer in de originele staat hersteld, om niet veel later door een stel sympathiserende Tsjechische parlementariërs toch weer roze te worden geschilderd. De tank is inmiddels weggehaald van het plein en nu te zien (in het roze) in een legermuseum even buiten de Tsjechische hoofdstad.<br />
Als Černý over communisten praat, heeft hij het steevast over ‘de bolsjewieken’. Zijn sterk anticommunistische houding maakte hem niet alleen bekend in 1991, maar heeft altijd als een rode draad door zijn carrière gelopen. De frustratie over de ontwikkeling van de Tsjechische politiek na de val van het IJzeren Gordijn in 1989 en het feit dat zijn land volgens hem nooit echt afstand heeft genomen van Rusland, vormen de inspiratie voor veel van zijn sculpturen. Maar het had niet veel gescheeld of Černý was nog voor de val van de muur naar het Westen vertrokken. ‘Ik had serieuze plannen om weg te gaan. Naar Amerika, of Canada,’ zegt hij.<br />
Het is inmiddels woensdagavond als de afspraak dan toch plaatsvindt. Černý wilde niet in zijn stamkroeg afspreken. Te rokerig, dat kan zijn zware hoofd nog niet helemaal hebben. Het wordt café Art &amp; Food, in een zijstraatje aan de voet van de Petrin-heuvel in het centrum van Praag. Černý zelf woont er om de hoek. De muren zijn tot aan het plafond behangen met schilderijen en boven het vuur in de open haard wordt een ham geroosterd. Op een plateau naast de ingang zingt een meisje Tsjechische liedjes, begeleid door een jongen op de piano.</p>
<h4>russofiel</h4>
<p>Černý is, in overeenstemming met zijn achternaam (Černý betekent zwart), gekleed in een vale, zwarte spijkerbroek en een zwarte jas. Ook zijn schoenen zijn zwart, net als zijn halflange haar dat altijd een beetje warrig zit. Hij wordt hartelijk begroet door de serveerster op een manier waaruit blijkt dat hij ook in dit café regelmatig komt. Eigenlijk wil hij niet drinken, de kater heeft zijn lijf nog niet helemaal verlaten, verontschuldigt hij zich bij de serveerster. Maar als zij zegt dat ze een goede witte wijn heeft, gaat hij overstag en bestelt hij een flesje voor de tafel. En mineraalwater om de wijn mee te verdunnen. Dan voelt het toch niet helemaal als drinken.<br />
Hij vertelt verder over zijn emigratieplannen van meer dan vijfentwintig jaar geleden. ‘Weet je, in de tijd dat ik weg wilde, werd er niet meer geschoten op mensen die probeerden de grens over te steken. Daarom wilde ik gaan. Ik had meegedaan aan tientallen demonstraties tegen de bolsjewieken, mijn paspoort was al eens ingenomen. Ik ben nooit vastgezet, maar die kans werd wel steeds groter. En toen was het ineens november ’89. We hebben twee weken lang aan één stuk door gefeest.’<br />
Maar dat het einde van het communisme uiteindelijk toch een tegenvaller voor hem werd, daar kwam hij al snel achter. De Tsjechische politiek is hem tot op de dag van vandaag blijven teleurstellen. Hij gaat rechtop zitten als de huidige president Miloš Zeman ter sprake komt. Zeman is in Tsjechië vaak in opspraak geraakt door zijn openlijk pro-Russische houding. ‘Die man, wat een vreselijk zwijn is dat,’ roept Černý uit. Hij schudt zijn hoofd en neemt een slok van zijn witte wijn met mineraalwater. ‘Zeman is een russofiel, ik vind het onbegrijpelijk.’ Hij zucht en haalt zijn schouders op. ‘Aan de andere kant heeft die creatuur daar in de burcht de mensen een beetje wakker geschud. Er wordt weer geprotesteerd.’</p>
<h4>Onderdrukking</h4>
<p>Niet alleen in de straten van Praag wordt er ongenoegen geuit over president Zeman en zijn sympathie voor Rusland. Černý maakte al in de herfst van 2013 zijn standpunt over de leider van zijn land duidelijk. In de aanloop naar de Tsjechische parlementsverkiezingen in dat jaar stond de communistische partij bovenaan in de peilingen en voor het eerst sinds 1989 dreigden de communisten weer in de regering te komen (wat uiteindelijk niet gebeurde). Černý gaf de schuld aan president Zeman en plaatste een twaalf meter hoge, paarse middelvinger in de Moldau. De vinger, die de titel ‘FUCK him’ kreeg, wees richting de burcht, het politieke hart van Tsjechië, en dreef een week lang op een vlot in de rivier.<br />
Ook al wil hij het zelf niet helemaal op die manier omschrijven, Černý lijkt er zijn persoonlijke missie van te hebben gemaakt om te blijven schoppen tegen het communisme. Hij komt uit een artistiek, anticommunistisch nest. Černý’s moeder was kunstrestaurateur, zijn vader grafisch ontwerper en schilder. Het lukte beide ouders om te overleven tijdens het communistische regime, daarom emigreerde het gezin niet naar het Westen. Maar de onderdrukking en beperkingen mogen volgens Černý niet zomaar vergeten worden. Toch ziet hij het hij om zich heen gebeuren dat jongeren sympathiseren met het communisme. ‘We zijn zestig jaar lang onderdrukt geweest,’ legt hij uit. ‘Nu zie ik die extreem-linkse jeugd in dit land protesteren en ik kan het niet begrijpen, want dit kunnen we ons vanwege onze geschiedenis simpelweg niet veroorloven. Die kinderen protesteren in principe tegen hun eigen ouders. Het is een verlies van ons verleden.’<br />
Overigens beperkt Černý zich in zijn politiek kritische kunst niet alleen tot Tsjechië. Met zijn controversiële werk Entropa wist men in de rest van Europa in 2009 ook ineens wie hij was. In dat jaar was Tsjechië voorzitter van de Europese Unie. Het land, met toen aan het hoofd president Václav Klaus, die bekend stond om zijn sterk anti-Europese houding, bood Brussel een kunstwerk van Černý aan. Eigenlijk had Černý de opdracht gekregen om met kunstenaars uit alle EU-landen samen te werken, maar hij negeerde die opdracht en fabriceerde als grap eigenhandig Entropa, waarop elk land belachelijk wordt gemaakt. Zo werd Duitsland afgebeeld als een snelweg in de vorm van een hakenkruis, in Polen zwaaiden priesters met regenboogvlaggen en Nederland was een ondergelopen land waar slechts een paar minaretten nog uit het water staken. Het werk riep veel reacties op. Sommige landen voelden zich beledigd. ‘Ja, volgens mij heeft Merkel wel aan de telefoon gehangen,’ grinnikt Černý. ‘Ik was vlak voor de onthulling ’s nachts na een feestje van mijn fiets gevallen en had mijn sleutelbeen gebroken. Ik ben geopereerd, maar dat ging allemaal zo snel en chaotisch dat ik er in de tijd van de onthulling fysiek gewoon helemaal doorheen zat. Daarom heb ik al die reacties maar een beetje over me heen laten komen. Ik ben vlak na de onthulling naar de VS vertrokken voor een lange vakantie.’<br />
Černý koos voor banale stereotypen over de EU-landen om het motto van het Tsjechische voorzitterschap, ‘Europa zonder grenzen’, op de schop te nemen. ‘Ik vind het idee van een Europa zonder grenzen mooi,’ zegt hij. ‘Maar ik denk dat volledige eenheid een onrealistisch ideaal is; landen zullen hun eigen belang altijd voorop stellen. Ik bedoel, ik voel me graag Europaan, maar uiteindelijk ben ik gewoon een Tsjech.’</p>
<p>&nbsp;</p>


Kunstenaar David Černý