De meeste films deugen niet

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

Opnieuw relevant

Joris Luyendijk

Joris Luyendijks afscheidsbrief aan Engeland

<p>Je hebt angst, angst en dan heb je angst. Als mens, moeder en oorlogscorrespondent ervoer Hesna Al Ghaoui de emotie in misschien wel al haar vormen en manifestaties. Ze schreef er een boek over dat niet alleen prachtig en indringend is, maar ook gewoon nuttig. <em>De kracht van angst</em> heet het, maar het had ook ‘De macht van de angst’ kunnen heten – in het Engels pak je die twee betekenissen wel in één woord mee. Op het ene moment ontkom je als jonge oorlogsverslaggever voor de Hongaarse tv op een haar na aan de dood in Darfur, Libië of Afghanistan. Op het andere moment ben je een gevierd schrijver en spreker in het Europese lezingen­circuit.</p>
<h5>Veel te slim voor tv</h5>
<p>Al Ghaoui en ik leerden elkaar kennen toen ik in 2016 in Boedapest was ter gelegenheid van de Hongaarse vertaling van mijn boek over de Londense bankenwereld. Bij een etentje met journalisten schoof ze aan, als enige vrouw. De financiële journalisten aan tafel introduceerden haar fluisterend als iemand die ‘veel te slim is voor tv’.</p>
<p>We hadden direct een klik, zoals mensen met ervaring in oorlogsgebieden die bijna altijd hebben. Wie heelhuids terugkomt uit een gewapend conflict is een <em>survivor</em> – zelfs al was je in dat conflict slechts toeschouwer. Want ook in die hoedanigheid kende je momenten waarin je besefte: ik sta hierbij, ik kijk ernaar en zo meteen ga ik misschien dood. Je hebt mensen om je heen ook echt dood zien gaan, wetend: het verschil tussen hun lot en het mijne was een combinatie van privilege en toeval. De raket, kogel of bom sloeg namelijk in op de plek waar zij stonden, lagen of zaten, en ik niet.</p>
<p>Daar hadden we het over, die avond. Hoe je over die existentiële angst zelfs met je beste vrienden en je meest naaste familie in Amsterdam of Boedapest nooit echt zult kunnen praten. Voor het thuisfront – om het zo dan maar te noemen – zijn oorlogservaringen een verhaal; pixels op een scherm, letters in een krant. ‘Indrukwekkend, hoor, meneer Luyendijk, ineens komt het wel heel dichtbij.’</p>
<blockquote><p>Wie heelhuids terugkomt uit een gewapend conflict is een survivor, een overlevende – zelfs al was je in dat conflict slechts toeschouwer.</p></blockquote>
<h5>Burgerleven</h5>
<p>En dat is het precies: het verhaal komt dichtbij, maar contact met die werkelijkheid blijft uit. Europa is nu al zo lang veilig en welvarend dat je een heel bestaan kunt uitdienen zonder ooit bewust in acuut levensgevaar te raken. Laat staan het soort levensgevaar waarbij je weet dat een ander mens bezig is met doelgerichte pogingen een einde te maken aan jouw leven.</p>
<p>Militairen hebben de term <em>civil life</em>, het burgerleven, als contrast voor de ervaringen in ‘het veld’, en ook Al Ghaoui gebruikt het woord als we elkaar deze zomer opnieuw spreken. Ze is op tournee door Vlaanderen en Nederland voor de vertaling van haar boek en heeft de vergissing gemaakt haar twee kleine kinderen mee te nemen. Die zijn inmiddels volstrekt afgedraaid en hetzelfde geldt voor haar man die het allemaal mag opvangen. Het is lunchtijd en nu liggen ze alledrie te slapen in het hotel. Eindelijk kan Al Ghaoui twee uurtjes werken zonder zorg of schuldgevoel. Lekker praten over angst.</p>
<h5>Terugkomers en thuisblijvers</h5>
<p>In de twee uur die volgen, hebben we het over angst als brandstof, over het geluk van een opvoeding gebaseerd op vertrouwen in plaats van dwang of angst, en natuurlijk over de lessen die ze trok uit haar jaren als oorlogsverslaggever in het Midden-Oosten.</p>
<p>Het is een ingewikkelde verhouding tussen terugkomers en thuisblijvers, merkte Al Ghaoui steeds als ze in die jaren even terug was in Boedapest.</p>
<blockquote><p>&#8216;Ik ben bang, natuurlijk ben ik dat. Het zou dom van me zijn om dat niet te zijn, of ik zou een psychopaat zijn.&#8217;</p></blockquote>
<p>‘Ze vroegen me: “Hoe kan het dat je niet bang bent als je naar die oorlogsgebieden gaat?” Ik keek hen aan en antwoordde: “Ik ben bang, natuurlijk ben ik dat. Het zou dom van me zijn om dat niet te zijn, of ik zou een psychopaat zijn.” Bij psychopaten werkt het angstcentrum in de hersenen namelijk niet goed. Dan zeiden ze verbaasd: “Echt?” De reactie die ik op hun gezicht zag, was teleurstelling. Waarom? Waarom gaan ze ervan uit dat ik niet bang ben? Mijn eerste gedachte was: misschien denken ze dat ik het recept heb voor een angstloos leven. Maar een psycholoog vertelde me: “Hesna, het is heel simpel. Zolang zij denken dat jij niet bang bent, is het oké voor jou om naar oorlogsgebieden te gaan. Zodra ze weten dat jij ook angsten hebt, verliezen ze elk excuus om niet aan de slag te gaan met hun eigen angsten.”&#8217;</p>
<p>&#8216;Dit was zo’n interessant en belangrijk inzicht voor mij, dat ik begon na te denken over mijn burgerleven. Misschien zijn er ook voor mij gebieden waarop ik alibi’s heb, excuses bedenk, me verstop achter gewoontes, want dat is wat velen van ons doen. We verstoppen ons achter gewoontes, omdat we bang zijn voor verandering.’</p>
<figure id="attachment_440891" aria-describedby="caption-attachment-440891" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-440891" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/VN-Hesna-Al-Ghaoui-1-©Annaleen-Louwes-1280x1707.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/VN-Hesna-Al-Ghaoui-1-©Annaleen-Louwes-320x427.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/VN-Hesna-Al-Ghaoui-1-©Annaleen-Louwes-640x853.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/VN-Hesna-Al-Ghaoui-1-©Annaleen-Louwes-1280x1707.jpg 1280w" alt="Hesna Al Ghaoui" width="1280" height="1707" /><figcaption id="caption-attachment-440891" class="wp-caption-text">&#8216;Ik zag hoe tijdens een oorlog angst de beste en de slechtste kwaliteiten in mensen omhooghaalde.&#8217;</figcaption></figure>
<h5>Over blokkades heen</h5>
<p>‘Angst is een factor en geen feit.’ Een pakkende zin die Al Ghaoui veel gebruikt om je eraan te herinneren dat je niet je angsten bent. Je hebt ze, en dus spelen ze een rol. Maar welke rol dat wordt, kun je in grotere mate zelf bepalen dan menigeen in een donker moment zal durven hopen.</p>
<p>Het gaat erom de angst niet weg te drukken, maar deze in te zetten. Daarvoor moet je ’m eerst in de ogen kijken, ofwel: je moet je angst voor je angst overwinnen. Ook het schrijfproces valt daaronder: ‘Het vergde veel moed om over mijn eigen angsten en demonen te praten. Ik had tijd nodig om ze te overdenken en te bedenken hoe ik ze kon verpakken.’</p>
<p>Angst is nuttig als signaal dat er gevaar dreigt, of dat je je bedreigd voelt. Wie op zijn werk opziet tegen bepaalde taken of situaties kan die angst omdraaien: welke vaardigheden mis ik kennelijk nog, dat ik hier zo bang voor ben?</p>
<blockquote><p>&#8216;Mijn eerste ervaring in een oorlogsgebied was in Darfur, toen de burgeroorlog op zijn hevigst was. Er kwamen kwaliteiten in mij naar boven waar ik geen weet van had.&#8217;</p></blockquote>
<p>Angst kan je over blokkades heen trekken, op de werkvloer in een groot glimmend gebouw ergens aan een snelweg in het rijke en stabiele Westen, maar ook in een oorlogsgebied. ‘In mijn jeugd was ik heel langzaam met alles,’ vertelt Al Ghaoui.</p>
<p>‘Ik droomde over de toekomst en dacht na over het verleden, de keuzes die ik had gemaakt. Ik denk dat ik daarom zo langzaam was; ik was nooit in het nu. Mijn eerste ervaring in een oorlogsgebied was in Darfur, toen de burgeroorlog op zijn hevigst was. Dat was een heel choquerende ervaring voor mij. Wat opvallend was, was dat ik efficiënt en snel kon werken. Er kwamen kwaliteiten in mij naar boven waar ik geen weet van had. En waarom? Omdat ik gedwongen werd om in het nu te zijn. Als je in zo’n situatie niet in het nu bent, honderd procent mentaal en fysiek, dan neem je verkeerde beslissingen en dan overleef jij of je collega het niet.’</p>
<h5>Onderzoek je angsten</h5>
<p>Omarm en onderzoek je angsten dus. Maar wat nu als je niks kunt doen aan dat gevaar waarvan die angst het signaal is? Al Ghaoui begon halverwege de jaren nul van deze eeuw als Midden-Oostenjournalist, net nadat ik zelf was gestopt. Precies op het moment dat journalisten zelf doelwitten werden, zoals Al Ghaoui zegt.</p>
<p>‘Afghanistan was de ergste plek. Omdat je nooit wist wat er ging gebeuren. Als de omgeving kalm en stil was, liep je het meest gevaar. We konden bijvoorbeeld nooit langer dan twintig minuten op één plek een interview houden – dat is hoeveel tijd het kostte voordat ze onze locatie wisten, en dus voordat journalisten op een bepaalde plek gekidnapt werden. Het was heel stressvol, ook al werkte ik meestal met burgers die met ons mee reisden en ook al was ik daar als burger en niet met het leger.&#8217;</p>
<p>&#8216;We hadden geen gewapende mensen om ons heen, zodat we niet opvielen, en toch liepen we steeds gevaar.&#8217;</p>
<p>&#8216;Eén keer heb ik besloten om met het leger mee te gaan, omdat ik wilde weten hoe zij omgingen met angst, omdat zij wel drie of vier uur lang op dezelfde plek bleven, en maanden, soms zelf jaren, in het land waren. Toen zat ik in een konvooi dat vanachter werd aangevallen. Ze konden ons niet opblazen, omdat we mobiele stoorzenders in onze wagens hadden, maar de arme Afghaanse soldaten die ons vergezelden, hadden die niet.&#8217;</p>
<blockquote><p>Ik denk dat de meeste angsten, die de meest traumatiserende effecten op ons hebben, in verband staan met situaties waarin je geen controle hebt.</p></blockquote>
<p>&#8216;Het leger vertelde ons: “Ze jagen op ons, dus wees voorbereid. Houd je ogen open, want alles kan gebeuren, en we moeten nog drieënhalf uur in dit konvooi doorbrengen.” Het was een van de verschrikkelijkste ervaringen van mijn leven, omdat je geen controle hebt. Ik denk dat de meeste angsten, die de meest traumatiserende effecten op ons hebben, in verband staan met situaties waarin je geen controle hebt. Als je in een gebied bent, filmt, met mensen praat, heb je ten minste nog de illusie van controle.’</p>
<h5>Onder tafel</h5>
<p>Zo loopt een mens posttraumatische stressstoornis op, en dus lag ook Al Ghaoui nog jaren later voor ze het doorhad bij een onverwacht geluid onder de tafel: dekking zoeken. Dat vinden mensen best raar, op een camping in Zuid-Frankrijk of een Hongaars vakantiepark. Of ze zag wandelend door Boedapest vanuit haar ooghoek een graafmachine passeren en dan was haar eerste gedachte: o mijn god, ze gaan weer huizen verwoesten. Alsof ze nog steeds door Gaza liep.</p>
<p>Toch is <em>De kracht van angst</em> niet pessimistisch. Evenmin is het de getuigenis van een slachtoffer, of zo’n boterzacht zelf-optimalisatieverhaal waarmee je aan de Amerikaanse Westkust erg ver kunt komen (Succes is een keuze! Willen is kunnen! Het leven is een feest!). <em>De kracht van angst</em> is een eerlijk boek over de overeenkomsten tussen angsten die je hebt in het gewone leven en de angsten in ongewone situaties zoals oorlogsgebieden. En wat je daarmee moet en kan.</p>
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/angst-kennen-bondgenoot/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new"><span class="article-embed__image" style="background-image:url(https://www.vn.nl/wp-content/uploads/fly-images/419921/HH-5179030_preview-520x520-cc.jpg);"></span><span class="article-embed__content"><span class="article-embed__read-more">Lees ook</span><span class="article-embed__title">Een voorpublicatie van <em>De kracht van angst</em></span><span class="article-embed__date">3 februari 2019</span></span></a>
<p>‘Toen ik in oorlogsgebieden was, kon ik het me permitteren om bang te zijn, ik hoefde me er niet voor te schamen. Wie zou er niet bang zijn om dood te gaan in een oorlog? Maar in mijn burgerleven schaamde ik me wel voor mijn angsten, net als ieder ander.&#8217;</p>
<blockquote><p>&#8216;Angst kan ons naar onze beste kwaliteiten duwen, en tegelijk kan het het dier, de agressie en de paniek in ons omhooghalen.&#8217;</p></blockquote>
<p>&#8216;Ik had gezien dat tijdens een oorlog angst de beste en de slechtste kwaliteiten in mensen omhooghaalde. Dit zette me aan het denken. Het zou misschien ook zo kunnen werken in het burgerleven: angst kan ons naar onze beste kwaliteiten duwen, en tegelijk kan het het dier, de agressie en de paniek in ons omhooghalen. Wat is hierin bepalend? Waar hangt het vanaf? Het karakter van iemand, de persoonlijkheid zelf, of de omstandigheden, het type gevaar? Dit zijn de vragen die ik had, en waarom ik besloot om angst te gaan onderzoeken.’</p>
<h5>Verslavende werking</h5>
<p>En de verslavende werking van angst? Ik vond het verschrikkelijk om tijdens een uitgaansverbod in de Gazastrook met een zo duidelijk mogelijk bord ‘pers’ om mijn nek door een verlaten straat te lopen, beide armen in de lucht en wetend dat minstens één Israëlische scherpschutter mij in het vizier had: één onverwachte beweging en wie weet wat er gebeurt. Dan wil je niet struikelen over al die puinzooi die er op straat ligt. Naar beneden kijken dus, maar je wilt ook zien wat er om je heen gebeurt.</p>
<blockquote><p>Angst is een even fantastische als verschrikkelijke sensatie. Het is ook totaal de verkeerde soort energie.</p></blockquote>
<p>Het gekke is nu dat ik dat gevoel van extreme angst van destijds ergens nog steeds mis. Want je bent zo geconcentreerd dat je helemaal leeft, zoals bij meditatie, wanneer je volledig samenvalt en opgaat in je lichaam en het heden. Je verleden is weg, en dus ook pijn die daar zit, en hetzelfde geldt voor je toekomst – waar de zorgen rondspoken. Het is een even fantastische als verschrikkelijke sensatie. Het is ook totaal de verkeerde soort energie.</p>
<p>Daarom zitten zoveel van onze collega’s aan de drugs en de drank, knikt Al Ghaoui, en zijn ze vaak gescheiden. Al Ghaoui bleef dit lot bespaard, misschien omdat ze anders in elkaar zit, maar waarschijnlijker omdat ze het er met haar boek heeft uitgeschreven.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<h5>Emotioneel geweld tegen mannen</h5>
<p>Dus wat nu? Hoewel ze harde noten kraakt over de manier waarop sommige politici in Europa en Amerika angst voor de komst van vluchtelingen bijvoorbeeld inzetten voor electoraal gewin, is ze tot haar opluchting in Hongarije niet verschrikkelijk aangepakt. Uiteraard kwamen de onvermijdelijke reacties ‘ga terug naar je eigen land’ – altijd anoniem – van mensen die door haar naam niet beseffen dat haar vader weliswaar in Syrië is geboren, maar dat ze zelf geboren en getogen Hongaars is.</p>
<p>Misschien omdat ze angst van alle kanten benadert, is haar boek in het diep gepolariseerde Hongarije niet opgevat als een politiek statement, maar als een populair-wetenschappelijk werk met een basis in haar eigen ervaringen.</p>
<blockquote><p>&#8216;Mijn ouders hebben ook altijd opengestaan voor het feit dat ik mijn grenzen verkende. Ze moedigden me aan: “Ga het doen, vertrouw op jezelf. Ik vertrouw je.”&#8217;</p></blockquote>
<p>Een man had het boek veel moeilijker kunnen schrijven, geeft ze toe, want voor mannen is het benoemen van hun angsten nog altijd taboe – een vorm van emotioneel geweld tegen mannen dat tegenwoordig eindelijk wat meer aandacht en ruimte krijgt. En een monoculturele Hongaar had het boek evenmin kunnen schrijven, vermoedt ze.</p>
<p>‘Ik reisde al vanaf mijn eerste jaar door het Midden-Oosten, leerde over hun waarden en hoe anders die kunnen zijn, maar tegelijkertijd hoe erg we op elkaar lijken, ongeacht waar we vandaan komen. Er zijn een aantal kernpunten die hetzelfde zijn, omdat we mensen zijn. Hierdoor was ik als Midden-Oostencorrespondent niet bang om een cultuur te betreden die anders was dan de onze. Mijn ouders hebben ook altijd opengestaan voor het feit dat ik mijn grenzen verkende. Ze zeiden me niet: “Doe dit niet.” Ze waren eerder geneigd me aan te moedigen als ik op het punt stond iets te beslissen: “Ga het doen, vertrouw op jezelf. Ik vertrouw je.” Dat is ontzettend belangrijk.’</p>
<div class="info-box">
<p>Hesna Al Ghaoui, <em><a href="https://uitgeverijpluim.nl/nieuws/de-kracht-van-angst-hesna-al-ghaoui/" target="_blank" rel="noopener">De kracht van angst</a>,</em> Uitgeverij Pluim, € 23,99</p>
</div>


Joris Luyendijks afscheidsbrief aan Engeland

Oorlogsjournalist Hesna Al Ghaoui: ‘Angst is een factor en geen feit’