De meeste films deugen niet

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

Paul van Ostaijen als scenarist
Rond 1921 schreef de Vlaamse dichter Paul van Ostaijen (1896-1928) het filmscenario De bankroet jazz, dat meer aandacht in Duitsland en Frankrijk kreeg dan op eigen bodem. Onlangs verscheen dit werk voor het eerst in een publieksuitgave, voorzien van een mooie facsimile van het handschrift. Bovendien maakten Frank Herrebout en Leo van Maaren alsnog een verfilming van het scenario, opgebouwd uit beelden uit het archief van het Filmmuseum. De dvd met deze verfilming en een achtergronddocumentaire is aan het boek toegevoegd.
Of Van Ostaijen zelf het script wilde laten verfilmen, is niet bekend. Wel nam hij het scenario als literair genre zeer serieus: de scènes zijn minutieus uitgewerkt en decors en muziek beschreven, en de tekst bevat aanwijzingen voor regisseur en cameraman.
In vijf delen, achtenvijftig scènes, laat Van Ostaijen in de straten van Berlijn een dadarevolutie ontketenen die zich, onder begeleiding van jazzmuziek, als een lopend vuurtje door de stad verspreidt om uiteindelijk heel Europa te transformeren in een dansende mensenmassa die de bestaande orde opheft. Dankzij de bevrijdende werking van jazzmuziek ontstaat een Europese dadarepubliek, met de prins van Monaco als &#8216;erepresident&#8217; en Charlie Chaplin als minister van Financiën. Voortaan wordt er niet meer gewerkt, alleen nog maar gedanst en iedereen renteniert. Er klinken leuzen als &#8216;Jazz verzoent de volken&#8217; en &#8216;Dada redt Europa!&#8217;. Maar in werkelijkheid slaat de inflatie toe. Wanneer Chaplin een brandend aandelencertificaat uit zijn raam laat neerdwarrelen, wordt de boodschap snel begrepen: de bevolking volgt juichend zijn voorbeeld en de gehele staatsrijkdom gaat in vlammen op. Het scenario eindigt met een &#8216;volledige jazz&#8217; en het totale faillissement van Europa.
De bankroet jazz is vooral interessant omdat er veel thema&#8217;s uit Van Ostaijens werk samenkomen, zoals het omarmen van nieuwe technologische ontwikkelingen en een voorliefde voor film en jazz. In de jaren twintig werd jazz zowel geassocieerd met artistieke vernieuwing als met subversiviteit.
Het is geen toeval dat het verhaal in Berlijn gesitueerd is. Toen de Eerste Wereldoorlog ten einde liep, was Van Ostaijen genoodzaakt Antwerpen te ontvluchten. Gezien zijn activistisch verleden als flamingant wachtte hem na de oorlog vervolging. Daarom besloot hij naar Berlijn uit te wijken, op dat moment een bruisende metropool waar de artistieke voorhoede van Europa zich had verzameld. Maar er heerste ook een gespannen sfeer waarin feest, chaos en revolutie naadloos in elkaar overliepen. Vlak na zijn aankomst in 1918 vond in Berlijn de novemberrevolutie plaats waarbij duizenden mensen om het leven kwamen. Tijdens zijn jaren van ballingschap voelde hij zich vaak neerslachtig en geïsoleerd. Hij zat financieel aan de grond, had als dichter last van de taalbarrière en zocht nieuwe uitdrukkingswijzen die pasten bij de veranderende tijden.
De bankroet jazz valt te lezen als de weerslag van Van Ostaijens zoektocht. De dadaïstische en revolutionaire activiteiten waar hij in Berlijn getuige van was, zijn er op kritische wijze in verwerkt. Het scenario is ook een afrekening met de idealen uit zijn eigen activistische verleden. De harde Berlijnse realiteit leerde hem dat idealisme ook een gevaarlijke naïviteit in zich herbergt. De bankroet jazz begint als een vrolijke utopische toekomstvisie, maar slaat om in het tegendeel. Wat de totale bevrijding had moeten worden, loopt &#8211; zonder dat het volk het doorheeft &#8211; uit op het bankroet van Europa.V
Paul van Ostaijen, ‘De bankroet jazz’, scenario en dvd met verfilming en documentaire, Uitgeverij IJzer, 127 pag., € 29,50

Vrolijk failliet van Europa