Tot voor kort was Jian Ghomeshi, voormalig radio- en televisiepresentator en rockmuzikant, buiten Canada nauwelijks bekend. Was dat maar zo gebleven, denk ik nu.

Vorig jaar september besloot ik als hoofdredacteur van The New York Review of Books tot publicatie van Ghomeshi’s verhaal over zijn leven na het proces in 2014, waarbij hij ervan werd beschuldigd zijn partners te hebben gestompt en geslagen. Een van de vrouwen had een gebroken rib. Hij beweerde dat de vrouwen met de sadomasochistische handelingen hadden ingestemd. Zij beweerden iets anders en meer dan twintig andere vrouwen uitten vergelijkbare beschuldigingen in de media.

Uiteindelijk werd Ghomeshi wegens gebrek aan bewijs vrijgesproken. Maanden later bood hij een vroegere collega openbare excuses aan in ruil voor het intrekken van een andere klacht wegens seksueel grensoverschrijdend gedrag en ondertekende hij een ‘peace bond’, een document in het Canadese recht dat de ondertekenaar verplicht zich aan de daarin overeengekomen voorwaarden te houden.

Ghomeshi kreeg geen celstraf; zijn straf bestond uit uitsluiting uit het openbare leven. Hij raakte natuurlijk zijn baan kwijt, maar werd ook in de sociale media aan de schandpaal genageld. Misschien had hij dat ruimschoots verdiend. Seksueel misbruik is voor de rechtbank notoir moeilijk te bewijzen. Misschien is maatschappelijke uitsluiting zijn verdiende loon.

Ik wist dat het provocerend was en ik had wel kritiek verwacht, maar de felheid van de reacties verraste me toch.

Maar nu steeds meer mannen eenzelfde lot ondergaan als bekend wordt dat ze zich aan seksuele vergrijpen schuldig hebben gemaakt die soms veel minder ernstig waren dan die waarvan Ghomeshi werd beschuldigd, vond ik dat die ervaring moest worden onderzocht. Die riep vragen op over de juiste strafmaat. Iedereen heeft tenslotte recht op een eerlijk proces. Een gevangenisstraf heeft een vastgestelde duur. Publieke schande heeft een open einde.

Wat me ook intrigeerde was het verhaal van een man die alles had en het allemaal kwijtraakte – een eigentijdse versie van The Rake’s Progress. Ghomeshi was in de Canadese media een grote ster. Nu bestaat hij in de ogen van het publiek alleen nog online als schurk. Ik heb zijn persoonlijke verhaal dus gepubliceerd als onderdeel van een serie over gevallen mannen, met daarin ook een artikel over Jim Brown, de zwarte American football-ster die ooit werd aanbeden als burgerrechtenactivist en een van de grote topsporters van zijn tijd, maar onlangs tegenover meerdere vrouwen geweld bleek te hebben gebruikt.

Vehikel voor de discussie over misdaad en straf

Ik wist dat het provocerend was en ik had wel kritiek verwacht, maar de felheid van de reacties verraste me toch. We werden ervan beschuldigd dat we een verkrachter verdedigden. Mijn eigen journalistieke werk van tientallen jaren werd uitgekamd op zoek naar bewijzen van vrouwenhaat. Er gingen online petities rond waarin mijn ontslag werd geëist. Universiteiten dreigden niet meer bij ons te adverteren.

Er was ook nog een haastig telefonisch interview met Slate waarin ik over Ghomeshi zei: ‘Ik heb geen idee wat de precieze aard van zijn gedrag was – de mate van instemming – en daar was ik ook niet echt mee bezig.’ Ik bedoelde dat ik me vooral bezighield met de latere gebeurtenissen, maar het werd geïnterpreteerd alsof het me niet interesseerde wat er met de vrouwen was gebeurd, en dat stookte het vuur nog hoger op. Uiteindelijk besloot de eigenaar van het blad dat ik moest vertrekken.

Sommige kritiek op Ghomeshi’s artikel was redelijk. De tegen hem geuite beschuldigingen hadden gedetailleerder moeten zijn weergegeven. Hij verzweeg dat een van de vrouwen gewond was geraakt en liet het grote aantal vrouwen dat hem had beschuldigd onvermeld. Ik had moeten eisen dat hij die zaken vermeldde. Ik had ook duidelijk moeten maken dat het niet onze intentie was hem vrij te pleiten, laat staan geweld tegen vrouwen goed te praten – ik ging ervan uit dat dat vanzelf sprak, net als twee andere redacteuren die nauw bij het artikel betrokken waren. Dat was onverstandig. Degenen die hem beschuldigden hadden op zijn uitvluchten moeten kunnen reageren. Ghomeshi’s gedraai maakte hem minder overtuigend als vehikel voor de discussie over misdaad en straf.

Een modern taboe doorbroken

Ondanks die redactionele fouten en het ondoordachte interview, dat in de sociale media werd uitvergroot, vind ik nog steeds dat zijn verhaal een belangrijke bijdrage was aan een discussie die moet worden gevoerd. Maar voor sommige critici ging het niet over de inhoud van het artikel. Zelfs voordat het stuk was verschenen, was het nieuws door een van de redacteuren al naar een betrokken blogger gelekt en de storm op Twitter zwol aan tot een orkaan, vooral in Canada.

Lees ookIan Buruma: 'Ik ben nu zelf ook veroordeeld door Twitter, zonder vorm van proces'20 september 2018

De kritiek kwam erop neer dat een figuur als Ghomeshi niet het recht had in een vooraanstaand progressief blad zijn persoonlijke verhaal te vertellen. Er was een modern taboe doorbroken. Het bezwaar was niet dat er een bepaald standpunt werd verdedigd, maar dat iemand die van seksueel misbruik werd beschuldigd überhaupt werd gehoord. Dat stond niet eens ter discussie. Een redactiemedewerker herinnerde me eraan dat #MeToo een “beweging” was en dat we met onze publicatie alle grenzen hadden overschreden. Nuancering was nergens voor nodig, zei men; nuancering werd als een vorm van medeplichtigheid beschouwd.

Een hoofdredacteur moet over een omstreden onderwerp durven publiceren; de mensen moeten aan het denken worden gezet.

Ik was het niet eens met de redacteuren die tegen plaatsing van het artikel waren. Ik vind dat een hoofdredacteur over een omstreden onderwerp moet durven publiceren; de mensen moeten aan het denken worden gezet. Op Amerikaanse universiteiten wordt vaak geopperd dat opinies of zelfs literatuur waar studenten zich ongemakkelijk bij voelen moeten worden vermeden. Maar een zekere mate van ongemak kan mensen ertoe aanzetten om over ongewone of onorthodoxe perspectieven na te denken en dat is meestal heilzaam.

Andere tijden

De NYRB is nooit een blad geweest dat achter bewegingen aanliep en had al eerder gewelddadige schrijvers gepubliceerd. Zo had Norman Mailer met een mes op zijn vrouw ingestoken. In de jaren tachtig had de moordenaar Jack Abbott, een protegé van Mailer, zijn werk vanuit de gevangenis in het blad gepubliceerd en meteen na zijn vrijlating opnieuw een moord gepleegd. Dat wekte veel beroering, vooral omdat Mailer zich voor zijn vrijlating had ingezet. Sommigen beschouwden dit als een gevolg van naïeve progressieve tolerantie en anderen zagen de bewondering voor Abbott als een vorm van literair machismo. Maar zelfs toen werd er niemand ontslagen.

Zeker, dat waren andere tijden. Je kunt ook zeggen dat Mailer en misschien ook Abbott betere schrijvers waren dan Ghomeshi. Ik beweer zeker niet dat Ghomeshi een meesterlijk stilist is. Maar de kwaliteit van iemands proza mag niet bepalend zijn voor ons oordeel over het morele gehalte van de schrijver. En dat morele gehalte mag op zijn beurt niet de enige overweging zijn om het werk van de persoon in kwestie al dan niet te publiceren.

Bij mensen die uit de gratie zijn gevallen – opnieuw, vaak om goede redenen – is het vaak moeilijk om het gebruik van religieuze taal te vermijden. Verlossing is de uitweg en dat moet worden verdiend door zelfreflectie, biechten en verontschuldigingen. Zo komen beschuldigden van seksueel misbruik vaak direct met een excuus, meestal het nogal gladde: ‘Als ik iemand heb gekwetst, dan…’.

Lees ookJe identiteit bestaat uit allerlei brokstukken, weet Ian Buruma20 september 2018

Ik was als het ware alleen plaatsvervangend in overtreding. Toch adviseerde een redacteur van een vooraanstaand progressief New Yorks tijdschrift (niet de NYRB) me met klem een excuusbrief te schrijven zodat zijn ‘jongere redacteuren’ ermee akkoord konden gaan dat ik voor hun blad bleef schrijven.

Gekwetst zijn is de gebruikelijke reactie geworden op alles waar iemand het niet mee eens is.

Dat advies was goed bedoeld en ik heb er serieus over nagedacht. Maar uiteindelijk besloot ik dat excuses een verkeerd signaal zouden afgeven, en wel hierom: excuses zijn vanouds reacties op een morele overtreding als er iemand ernstig is gekwetst. Een van de redenen waarom excuses tegenwoordig zo gangbaar zijn, is dat gekwetst zijn de gebruikelijke reactie is geworden op alles waar iemand het niet mee eens is. Dat plaatst de hoofdredacteur van een progressief blad in een lastige positie.

Niet altijd toereikend

Zo werd er hevig geprotesteerd tegen bepaalde passages in het artikel over Jim Brown. Nadat de voormalige topsporter zich in de jaren zestig uit het American football, maar niet uit het politiek activisme had teruggetrokken, had hij in Hollywood als B-acteur een tamelijk losbandig leven geleid. Een ironische beschrijving van zijn sociale leven werd door een redacteur afgekraakt als ‘viering van het slachtofferschap van vrouwen’. Hij wilde de bewuste regels schrappen, want die konden ‘door onze lezers als kwetsend worden ervaren’. Toen ik zei dat het niet onze taak was onze lezers tegen gekwetste gevoelens te beschermen, kreeg ik te horen dat het júist onze taak hoorde te zijn.

Excuses zijn niet altijd toereikend om sociaal en professioneel weer in genade te worden aangenomen. Daarom spelen excuses in de westerse wetgeving een kleinere rol dan bijvoorbeeld in de Oost-Aziatische rechtspraak, aan de Confuciaanse traditie waarin excuses en schriftelijke bekentenissen een belangrijke rol spelen. Sancties moeten in onze rechtspraak scherp worden gedefinieerd en duidelijk worden begrensd. De roep om excuses in onze tegenwoordige cultuur is eerder verwant aan de Aziatische traditie. Een materiële straf is niet genoeg, de beklaagde moet aantonen dat hij of zij berouw heeft. Er wordt een innerlijke transformatie verlangd.

Bij alle meningen moet zorgvuldig worden getoetst of ze wel zuiver in de leer zijn.

Iets dergelijks is nu ook in het openbare debat gangbaar, vooral in de Verenigde Staten. De Afro-Amerikaanse academicus John McWhorter zette onlangs in The Atlantic uiteen dat het discours over ras een bijna religieuze toon aanneemt. De blanke kan in zijn woorden alleen ‘morele absolutie’ krijgen als hij voortdurend zijn blanke privilege als een soort erfzonde belijdt. Bij alle meningen moet zorgvuldig worden getoetst of ze wel zuiver in de leer zijn. Standpunten die ‘problematisch’ worden geacht, worden al snel aangemerkt als vormen van godslastering.

Wat voor antiracisme geldt, gaat ook op voor bewegingen tegen seksisme of andere vormen van discriminatie en vooroordeel. Een aanpassing in het openbare gedrag is niet genoeg, of liever gezegd, men gaat ervan uit dat het gedrag pas ‘kan veranderen als er een innerlijke transformatie heeft plaatsgevonden. Ik vermoed dat hier een sterk protestants element in zit. De openbare schuldbekentenis is een typisch protestantse traditie: katholieken biechten liever onder vier ogen in de biechtstoel.

McWhorter staat sceptisch tegenover dat religieus getinte activisme. Het ‘berust op geveinsde gekwetstheid, de valstrik van de uitvergrote verontwaardiging en het dualistische mensbeeld uit Lord of the Flies, het “wij-tegen-de-zwijnen”.’ En als morele rechtschapenheid de voornaamste zorg wordt, vooral in het intellectuele en politieke leven, ontstaat er nóg een risico: de vrije meningsuiting komt onder druk te staan. Dat probleem beperkt zich geenszins tot de ‘politieke correctheid’ die volgens veel conservatieven de bron van alle kwalen van deze tijd is.

Voor Hirsi Ali óf een vijand van het vrije woord

Ongeveer tien jaar geleden was Ayaan Hirsi Ali de katalysator in een verhit debat over het islamdiscours. Volgens haar was het westen in oorlog met de islam. Het terrorisme maakte niet zomaar gebruik van de religie, het vormde er de kern van. Ze schreef het script voor Submission, de film die Theo van Gogh het leven koste.

Voorstanders van Hirsi Ali stelden destijds dat vrijheid van meningsuiting zonder het recht om te kwetsen niet kon bestaan. Ze werd zelfs vergeleken met Voltaire, die de katholieke Kerk belachelijk maakte.

Ik sympathiseerde weliswaar met Hirsi Ali, maar had mijn bedenkingen bij haar morele absolutisme (‘oorlog tegen de islam’), wat me op veel kritiek is komen te staan. Mijn boek Dood van een gezonde roker werd door sommigen gelezen als een ‘typisch postmoderne’ verdediging van Islamitisch extremisme. Net zoals nu in het extreem gepolariseerde debat dreigde de nuance uit de discussie te verdwijnen: je was voor Hirsi Ali óf je was een vijand van het vrije woord.

In een beschaafd discours is geen plaats voor belediging, maar soms is het onvermijdelijk dat er iemand wordt gekwetst.

Maar daarbij werden een paar belangrijke zaken uit het oog verloren. Ten eerste bekritiseerde Voltaire een van de machtigste instellingen van Frankrijk. In het westen zijn de moslims een kwetsbare minderheid. De vrijheid van meningsuiting wordt vaak opgeëist als het recht van de machtigen om de zwakkeren te beschimpen. Niet voor niets heette een van de meest rabiaat antisemitische Franse bladen ten tijde van de Dreyfusaffaire La Libre Parole (‘Het vrije woord’).

Wat veel critici ook over het hoofd zagen was het verschil tussen kwetsen en beledigen. Het eerste kan het gevolg zijn van een eerlijk standpunt dat sommigen als kwetsend kunnen ervaren. Het tweede is een vijandige handeling. Je kunt iemand onbedoeld kwetsen, maar beledigen gebeurt altijd opzettelijk. In een beschaafd discours is geen plaats voor belediging, maar soms is het onvermijdelijk dat er iemand wordt gekwetst. Sommige beroemde auteurs en critici – zoals Christopher Hitchens en Gore Vidal, die allebei voor de NYRB hebben geschreven – hebben veel mensen gekwetst.

Wie wat zegt en wanneer en tegen wie

Bovendien kan vrijheid van meningsuiting nooit absoluut zijn. Daarvoor hangt te veel af van de vraag wie wat zegt en wanneer en tegen wie. Ook de etiquette bepaalt dat je niet onder alle omstandigheden zomaar alles kunt zeggen.

Minderheden mogen grappen over de eigen groep maken die een buitenstaander zich minder kan permitteren. Een romancier of cineast mag de donkere kanten van het menselijk gedrag belichten op manieren die, bijvoorbeeld, een diplomaat of een rector magnificus zich niet kan veroorloven, althans niet in het openbaar. Een cabaretier kan veel verder gaan dan een politicus.

De hoofdredacteur van een serieus medium is minder aan bepaalde omgangsregels gebonden dan een politicus, maar moet wel iets voorzichtiger zijn dan een komiek.

Een van de verontrustende kanten van deze tijd is dat de gebruikelijke regels voor het maatschappelijk verkeer niet meer gelden. De president van de VS kan mondeling of via Twitter zoveel beledigingen de wereld in slingeren als hij wil, maar cabaretiers zijn aan zulke strenge regels gebonden dat ze hun carrière kunnen vergeten als ze mensen kwetsen, laat staan beledigen.

Wat betekent dat voor de hoofdredacteur van een tijdschrift? En welke lessen kunnen we trekken uit de ophef rond het artikel van Ghomeshi? De hoofdredacteur van een serieus medium is minder aan bepaalde omgangsregels gebonden dan een politicus, maar moet wel iets voorzichtiger zijn dan een komiek. Ik werd volwassen in de late jaren zestig, toen een zekere mate van provocatie niet alleen toelaatbaarder was dan nu, maar zelfs werd aangemoedigd (zo plaatste de NYRB een handleiding voor het maken van een molotovcocktail; een slecht idee, zoals zelfs toen al snel werd erkend).

Ik had de kracht van de tijdgeest onderschat en liep in de val van de uitvergrote verontwaardiging.

De invloed van de sociale media heeft het intellectuele leven, en daarmee ook het nemen van redactionele beslissingen, veel ingewikkelder gemaakt. De NYRB staat al heel lang bekend om zijn brievenrubriek, waarin beroemde of zelfs beruchte mensen meningen uitwisselen met een felheid die vele generaties lezers heeft geamuseerd. Daar was weliswaar veel academisch gepronk en literaire aandachttrekkerij bij, maar er vond ook serieuze discussie plaats. Net als bij alle andere serieuze publicaties werd aperte onzin en nodeloze kwaadaardigheid door de redactie weggefilterd. Dat geldt niet voor Twitter, waar vaak ronduit gestoord en intimiderend op de man wordt gespeeld. Zo wordt door de angst voor de volkswoede het publieke debat gesmoord.

Toen ik het artikel van Ghomeshi publiceerde, had ik de kracht van de tijdgeest onderschat en liep ik in de val van de uitvergrote verontwaardiging. Ik geef toe dat ik het stuk zorgvuldiger had moeten redigeren. Toch vind ik de heftigheid van de reacties nog steeds alarmerend en schadelijk voor de vrijheid van meningsuiting.

Een hoofdredacteur moet risico’s kunnen nemen. Als er niet meer wordt gedebatteerd maar alleen veroordeeld, leidt dat tot een angstig conformisme. Als we te bang worden dat we de tijdgeest tarten, maken we het publieke debat tandeloos. De tijdgeest is veranderlijk. Als we degenen met wie we het oneens zijn het zwijgen opleggen, wordt het voor anderen gemakkelijker hetzelfde te doen met degenen met wie we het wel eens zijn.

Dit artikel, dat eerst verscheen in Financial Times, werd door Gerda Baardman vertaald.

Ian Buruma over zijn vertrek bij New York Review of Books: ‘Excuses zou een verkeerd signaal afgeven’