Wie is er nog vruchtbaar?

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

<div class="lead">Schrijftips van Herman Koch: Stop bijtijds (na anderhalf uur), stop op een moment waarop je weet hoe je morgen verder moet, denk de rest van de dag/nacht geen seconde meer aan het boek</div>
Vroeger was er de sigaret. Er was een tijd, lang geleden, waarin ik zeker wist dat ik nooit meer zou kunnen schrijven als ik met roken zou stoppen. Het ging niet alleen om de rook of de nicotine, het ging vooral om het moment van het achteroverleunen. Een pauze – welverdiend of niet. Ik keek naar het vel papier in mijn typemachine, in het gunstigste geval stonden er al een paar zinnen op, misschien zelfs een halve alinea. Ik schudde de sigaret uit het pakje. Of nog beter: ik rolde er een. Alleen al die handeling: het vloeitje tussen de vingers, het plukken en het vervolgens kneden van de tabak, het dichtlikken – allemaal handelingen die als voornaamste overeenkomst hadden dat ze tot het domein van het niet-schrijven behoorden. Van het afstand nemen. Een schrijver die rookte, had iets omhanden tijdens een schrijfpauze. Een schrijver die niet rookte, deed letterlijk niets.
Dit speelde zich af in de tijd waarin alle schrijvers rookten. Albert Camus zonder sigaret is als een film waar de beste (lees: meest pikante) scènes door de censuur zijn uitgeknipt. En schrijvers dronken. Zoals ze vandaag de dag allemaal hardlopen. Niet alleen de schrijvers die aan de drank ten onder dreigden te gaan (het bekende rijtje: Hemingway, Bukowski, Carver, Cheever), nee, alle schrijvers.
Bij mij ging het lang geleden zo: ik stond laat op, draaide een vel papier in de typemachine en stak een sigaret op. Halverwege de ochtend, begin van de middag, tikte ik een paar zinnen, misschien zelfs een halve alinea. Daarna liep ik vast. Ook waren die paar zinnen en die halve alinea niet zo goed als ze zouden moeten zijn.
Dan werd het drie uur, half vier. Om tien voor vier draaide ik de dop van de whiskyfles (in die tijd meestal J&#038;B of Ballantine’s) en schonk mezelf een glas in. Ik schreef weer een zin. Nog een glas, en daarna nog een. Ik was nu onderaan het eerste vel papier en draaide een nieuw vel in de typemachine. Nog een pagina. En nog een halve.
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Ga andere dingen doen – things to restore the ego, noemde Hemingway dit: hij ging op haaien vissen of voor de stieren uitrennen in Pamplona (of drinken), maar dit gedeelte mag ieder naar eigen inzicht en voorkeur invullen&#8217;
</blockquote>
</div>
De volgende dag las ik over wat ik had geschreven. ‘Ik schrijf nooit onder invloed van drank,’ hoorde je de meeste schrijvers altijd beweren. ‘De volgende dag kun je het gelijk weer weggooien.’
Maar ik las mijn pagina’s over en wist het meteen: dit zou me zonder die drank nooit zijn gelukt. Zo goed was het nuchter nooit geworden.
En ik wist me in goed gezelschap. Behalve het eerder genoemde rijtje was daar Raymond Chandler die eens vertelde dat hij net met drinken was gestopt toen hij een verleidelijk aanbod kreeg om een filmscenario te schrijven. ‘Ik kan het in zes maanden af hebben,’ zei hij, ‘maar ik denk dat ik weer ga drinken. Dan hebben jullie het over twee maanden.’
Of Joan Didion. In de ochtenduren schreef ze nuchter, maar in de loop van de middag las ze over wat ze die dag had geschreven – met een paar glazen whisky erbij, ‘zodat de woorden, de zinnen zich loszingen van de pagina.’
Loszingen. Dat was wat ik nodig had. Lang geleden zong niets zich los bij mij zonder dat ik er iets bij dronk – of rookte.
Vandaag de dag behoor ik tot de frisse types die vroeg opstaan, niet roken en hardlopen. Maar soms mis ik het wel. Het verbodene. Het losbandige. Soms zou ik tegen mijn uitgever willen zeggen: ‘Je krijgt mijn nieuwe boek over een halfjaar. Maar als ik voor één keer weer net zo zou leven als vroeger heb je het over een maand.’

<div class="figure--right">
<figure id="post-24757 media-24757" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/03/d840b0ae-4416-48a5-bc92-7763fe45374b_koch_300px.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
David Vannet­jes
Het belangrijkste van lijstjes met schrijftips, boeken over het vak geschreven door andere schrijvers en interviews met schrijvers over hun werkmethode en dagindeling, is misschien wel het gevoel dat je er niet alleen voor staat. Wanneer David Vann verklaart dat hij aan anderhalf uur schrijven per dag genoeg heeft, ben ik toch niet zo gek als ik dacht. Dezelfde David Vann zei ook dat het hem jaren had gekost om erachter te komen dat de onomstreden schrijfregel ‘schrijven is schrappen’ volkomen onzin was. Gelukkig, denk ik op zo’n moment. Eindelijk iemand die het hardop durft te zeggen.
Iedere schrijver schrijft weer anders. Iedere schrijver schrijft hetzelfde. Allebei waar. Daar­om hier mijn persoonlijke lijstje David Vannet­jes. En misschien ook nog een paar tips waar iedere schrijver die hetzelfde is als ik wat aan zou hebben, ware het niet dat hij het al jaren zo doet.
1: Wantrouw iedere schrijver die beweert dat schrijven voornamelijk schrappen is. Kijk geïnteresseerd wanneer hij zegt dat hij ooit een manuscript van achthonderd pagina’s heeft teruggebracht tot een verhaal van acht, maar probeer vervolgens zo snel mogelijk weg te komen richting hapjestafel.
2: Blijf geïnteresseerd luisteren naar de schrijver die verklaart dat hij veertien tot zestien uur per dag schrijft. Probeer hem vervolgens in contact te brengen met die vrouw die altijd heeft beweerd dat zij het liefst veertien uur per dag stofzuigt en de ramen lapt, om daarna boodschappen te gaan doen voor een genie.
3: Glimlach begripvol naar de collega die zegt dat alles neerkomt op ‘Kill your darlings’. Dat was vroeger zo, tegenwoordig behoren de darlings tot het beste wat je in je leven zult schrijven. Leg ze naast je manuscript en probeer de rest op te tillen naar hun niveau. Daarna luister je goed naar je redacteur die zegt dat je daar zichtbaar goed op dreef was, maar dat deze darling het verhaal wel heel erg ophoudt.
4: Probeer geen hang-ups te hebben. Of in elk geval zo min mogelijk hang-ups. Ze zijn evenzovele excuses om niet aan het werk te gaan. Dus geen verduisterde, geluiddichte kamers, last van spelende kinderen, laptop zonder internetverbinding, niet kunnen schrijven aan keukentafels/in hotelkamers.
5: Stop bijtijds (na anderhalf uur), stop op een moment waarop je weet hoe je morgen verder moet, denk de rest van de dag/nacht geen seconde meer aan het boek, vergeet wat je geschreven hebt, &#39;ga andere dingen doen – things to restore the ego, noemde Hemingway dit: hij ging op haaien vissen of voor de stieren uitrennen in Pamplona (of drinken), maar dit gedeelte mag ieder naar eigen inzicht en voorkeur invullen&#39;. Kijk de volgende dag met een frisse blik naar de anderhalve pagina van de vorige dag. Tennessee Williams zei ooit: ‘Wanneer je aan alles begint twijfelen, laat het dan liggen tot de volgende dag en lees het over. Het is nooit zo goed als je dacht, maar het is ook nooit zo slecht als je dacht.’
Iedere schrijver die zich in het bovenstaande herkent, mag mij vandaag nog bellen. Naar de andere schrijvers zal ik geïnteresseerd blijven luisteren – maar daarna zul je me altijd terugvinden bij de hapjestafel.
Technische details, voor wie het ook wil proberen: voor het schrijven van het bovenstaande waren een half pakje Gauloises zonder filter en vijf glaasjes ijskoude Grasovka wodka uit de vriezer voldoende. Morgenochtend nuchter overlezen.

Herman Koch

Schrijven is (niet alleen) schrappen

<div class="lead">Ook Herman Koch leverde een bijdrage aan onze sterke verhalen-special. Zijn verhaal, over de buitenaardse wezens van Andreus III, leest u hier.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Achteraf weet ik dat ik nooit over de buitenaardse wezens had moeten beginnen. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De buitenaardse wezens waren de doodklap voor mijn geloofwaardigheid. Ik heb twee neefjes van vijf en zeven. Ze geloven alles. De landing van de ruimtesonde ging erin als koek. In eerste instantie dan. Daarna hadden ze het, tegen onze afspraken in, toch aan hun ouders verteld. Hun moeder (mijn zus) nam me bij mijn volgende bezoek apart.
‘Je moet ze niet de hele tijd dingen vertellen die niet waar zijn, Bob,’ zei ze. ‘Zoals laatst weer met die ruimtewezens. Ze kunnen er ’s nachts niet van slapen.’
Ze heeft aan één kant wel gelijk. Ik dik de dingen soms wat aan. Ik had mijn neefjes verteld dat de ruimtesonde ‘baadde in een zee van licht’. Dat viel in werkelijkheid best mee. Boven op de zilverachtig glimmende bol floepten wel allemaal lichtjes aan en uit, een beetje zoals bij een lichtkrant. 
‘Als je zo doorgaat ben ik gedwongen om ze de volgende keer te vertellen dat je soms in de war bent, Bob,’ zei mijn zus. ‘Dat wil je toch niet?’
Ik ben zelf kinderloos. Ik ben vrijgezel. Ik had een poosje verkering met een vrouw hier uit het dorp. Hoe dat precies is afgelopen graag een andere keer. Ik bedoel maar te zeggen: breek me de bek niet open. Als ik dat tyfuswijf op straat tegenkom, sta ik niet voor mezelf in.
Elke zondag eet ik bij mijn zus, haar man en mijn twee neefjes. Traditiegetrouw breng ik ze dan ’s avonds naar bed. Mijn zus en haar man lezen ze voor uit een boek. Dat moet ook wel als je zelf zo weinig meemaakt als zij. Als je zo weinig gevoel voor humor hebt als mijn zus. Of geen fantasie, zoals mijn zwager.
</div>
<figure id="post-34615 media-34615" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/07/646e23d5-deff-4652-8c6f-392d6b7498c1_koch2.jpg" alt="Foto: Koen Hauser" /><figcaption>Foto: Koen Hauser</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Nee, ik vertel ze over de dingen die ik heb meegemaakt. Recht uit het leven zelf. Zoals die keer dat ik nog op de grote vaart zat en we in een maanloze nacht in botsing kwamen met een ijsberg bij Newfoundland. Of die andere keer, in de oorlog, toen mijn mitrailleur weigerde bij de bestorming van het fort. We waren over de noordflank gekomen, daar hadden ze totaal niet op gerekend. Maar omdat mijn mitrailleur al na het eerste salvo blokkeerde, was ik gedwongen om er een paar met mijn blote handen te wurgen. De reddingsloepen bij New Found Land verkeerden in slechte staat. Ik moest me aan een stuk wrakhout vastklampen. Het schip verdween in een hoek van bijna negentig graden in de ijskoude golven. Ik had een affaire gekregen met de minderjarige dochter van de kapitein. Maar haar zag ik nergens meer tussen de ronddobberende overlevenden. Ik heb haar nadien ook nooit meer teruggezien. Ze was de liefde van mijn leven.
‘Vertel nog eens over de oorlog, oom Bob!’ roepen mijn neefjes als ze hun pyjama’s hebben aangetrokken en in bed klauteren. ‘Of over toen u zonk met dat schip.’
Het zijn lieve jongens. Ze horen het liefst honderd keer hetzelfde. Maar ik stel er een eer in om elke keer iets nieuws te vertellen. Ik heb een rijk leven gehad. Ik zou er een boek over kunnen schrijven. Maar dat ga ik nou juist mooi niet doen. Een boek waar een ander – iemand zonder fantasie – dan zeker uit zou kunnen voorlezen. Nee, dank je feestelijk!
‘Heb ik jullie al verteld over dat jaar dat ik taxichauffeur was in New York?’ vraag ik. In eerste instantie kijken ze teleurgesteld. Ze willen liever weer het zinkende schip. Of de bestorming van het fort. Nadat ik er drie had gewurgd, bedacht ik plotseling dat ik nog wel mijn mes bij me had. De rest heb ik van hun navel tot aan hun keel opengesneden. Al na twintig minuten konden we onze vlag hijsen. In bloed gedrenkt, dat moge duidelijk zijn.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Iemand die pepperspray uit zijn ogen aan het vegen is hoef je alleen maar een klein tikkie te geven
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Maar als ik dan begin over de klant die niet wilde betalen in de Bronx, dan weet ik dat ik mijn neefjes te pakken heb. Dat ze de volgende keer gaan vragen of ik weer over die klant wil vertellen. Ik had altijd een honkbalknuppel onder mijn stoel liggen. En een bus pepperspray. Iemand die pepperspray uit zijn ogen aan het vegen is hoef je alleen maar een klein tikkie te geven. ‘Hij had natuurlijk best geld bij zich,’ rond ik mijn verhaal af. ‘Hij smeekte me op zijn knieën om zijn leven te sparen.’
De buitenaardse wezens kwamen tot aan mijn navel. Kleine mannetjes, geen enkel kwaad in de zin. Uiterst beleefd ook. Ze vroegen me of ik even mee wilde lopen naar hun ruimtesonde. Daar hebben ze wat bloed afgenomen. Ik moest ook in een soort reageerbuisje pissen. Ze kwamen hier voor onderzoek, zeiden ze. Eigenlijk wilden ze het liefst een mens meenemen naar huis. ‘Huis’, dat was de planeet Andreus III, voorbij het tweede melkwegstelsel. Maar het moest wel op vrijwillige basis.
‘Het tweede melkwegstelsel, dat is een eind!’ grapte ik. ‘Is de melk dan niet al lang verzuurd?’
Maar wat ze verder ook hadden aan hoogontwikkelde beschaving op Andreus III, gevoel voor humor maakte daar geen deel van uit. Het was inderdaad behoorlijk ver, zeiden ze. Een mensenleven was simpelweg te kort om heen en weer te kunnen reizen. Ik zou de rest van mijn dagen op Andreus III moeten slijten.
</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-34615 media-34615" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/07/dab43b84-dc14-4678-8d55-41f3d58b8d87_koch3.jpg" alt="Foto: Koen Hauser" /><figcaption>Foto: Koen Hauser</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Denk er anders rustig over na, zeiden ze. We hangen nog wel een tijdje rond in deze contreien. Je kunt ons altijd hier vinden, tegen zonsondergang. ‘Hier’ was een weitje achter de parochiekerk waar nooit iemand kwam. Ik was daar een keer door een stier aangevallen. Dat had ie beter niet kunnen doen. Met mijn blote handen heb ik hem aan zijn horens tegen de grond gewerkt, maar dat is weer een ander verhaal.
‘Misschien moet je maar een poosje niet meer komen,’ zei mijn zuster bij mijn laatste bezoek. ‘Je brengt hun fantasie te veel op hol.’
Dit is wat ik toen heb gedaan: ik ben naar de notaris hier in het dorp gegaan. Ik heb dit verhaal in twee verzegelde enveloppen bij hem achtergelaten.
‘U mag de enveloppen niet openen,’ zei ik. ‘Ik bel u elke dag. Als ik een keertje niet bel, is er nog niets aan de hand. Maar als u na vijf dagen nog altijd niets van mij hebt gehoord, bezorgt u de ene envelop dan bij mijn zus en zwager, en de andere bij het Achtuurjournaal.’
Ik wist op dat moment nog niet wat ik ging doen. Soms zwierf ik rond in de buurt van de parochiekerk. Dan overdacht ik de consequenties. Morgen, zei ik bij mezelf. Morgen zien we weer verder.
Maar als u nu deze woorden leest, kan dat niet anders betekenen dan dat deze jongen het even gehad heeft met de mensen die hem in zijn fantasie hebben proberen te beteugelen. Dan heb ik intussen mijn besluit genomen en heeft de notaris mijn instructies opgevolgd. Ik vind het vooral jammer voor mijn neefjes. Dat ze nu weer door hun saaie vader worden voorgelezen. 
Ik vind het ook wel jammer dat ik nooit meer terugkom. Op dit moment weet ik nog niets van het leven op Andreus III, maar ik durf te wedden dat je er een boek over zou kunnen schrijven.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Dit korte verhaal komt uit onze ijzersterke verhalen-special. De overige sterke verhalen die online staan leest u <a href="https://www.vn.nl/Labels-en-Tags.htm?term=Sterke%20Verhalen" class="normal" title="https://www.vn.nl/Labels-en-Tags.htm?term=Sterke%20Verhalen">hier</a>.
</div>

Sterke verhalen: Herman Koch

Over Herman Koch

Achteraf weet ik dat ik nooit over de buitenaardse wezens had moeten beginnen. De buitenaardse wezens waren de doodklap voor mijn geloofwaardigheid. Ik heb twee neefjes van vijf en zeven. Ze geloven alles. De landing van de ruimtesonde ging erin als koek. In eerste instantie dan. Daarna hadden ze het, tegen onze afspraken in, toch aan hun ouders verteld. Hun moeder (mijn zus) nam me bij mijn volgende bezoek apart.
‘Je moet ze niet de hele tijd dingen vertellen die niet waar zijn, Bob,’ zei ze. ‘Zoals laatst weer met die ruimtewezens. Ze kunnen er ’s nachts niet van slapen.’
Ze heeft aan één kant wel gelijk. Ik dik de dingen soms wat aan. Ik had mijn neefjes verteld dat de ruimtesonde ‘baadde in een zee van licht’. Dat viel in werkelijkheid best mee. Boven op de zilverachtig glimmende bol floepten wel allemaal lichtjes aan en uit, een beetje zoals bij een lichtkrant.
‘Als je zo doorgaat ben ik gedwongen om ze de volgende keer te vertellen dat je soms in de war bent, Bob,’ zei mijn zus. ‘Dat wil je toch niet?’
Ik ben zelf kinderloos. Ik ben vrijgezel. Ik had een poosje verkering met een vrouw hier uit het dorp. Hoe dat precies is afgelopen graag een andere keer. Ik bedoel maar te zeggen: breek me de bek niet open. Als ik dat tyfuswijf op straat tegenkom, sta ik niet voor mezelf in.
Elke zondag eet ik bij mijn zus, haar man en mijn twee neefjes. Traditiegetrouw breng ik ze dan ’s avonds naar bed. Mijn zus en haar man lezen ze voor uit een boek. Dat moet ook wel als je zelf zo weinig meemaakt als zij. Als je zo weinig gevoel voor humor hebt als mijn zus. Of geen fantasie, zoals mijn zwager.
Nee, ik vertel ze over de dingen die ik heb meegemaakt. Recht uit het leven zelf. Zoals die keer dat ik nog op de grote vaart zat en we in een maanloze nacht in botsing kwamen met een ijsberg bij Newfoundland. Of die andere keer, in de oorlog, toen mijn mitrailleur weigerde bij de bestorming van het fort. We waren over de noordflank gekomen, daar hadden ze totaal niet op gerekend. Maar omdat mijn mitrailleur al na het eerste salvo blokkeerde, was ik gedwongen om er een paar met mijn blote handen te wurgen. De reddingsloepen bij New Found Land verkeerden in slechte staat. Ik moest me aan een stuk wrakhout vastklampen. Het schip verdween in een hoek van bijna negentig graden in de ijskoude golven. Ik had een affaire gekregen met de minderjarige dochter van de kapitein. Maar haar zag ik nergens meer tussen de ronddobberende overlevenden. Ik heb haar nadien ook nooit meer teruggezien. Ze was de liefde van mijn leven.
‘Vertel nog eens over de oorlog, oom Bob!’ roepen mijn neefjes als ze hun pyjama’s hebben aangetrokken en in bed klauteren. ‘Of over toen u zonk met dat schip.’
Het zijn lieve jongens. Ze horen het liefst honderd keer hetzelfde. Maar ik stel er een eer in om elke keer iets nieuws te vertellen. Ik heb een rijk leven gehad. Ik zou er een boek over kunnen schrijven. Maar dat ga ik nou juist mooi niet doen. Een boek waar een ander – iemand zonder fantasie – dan zeker uit zou kunnen voorlezen. Nee, dank je feestelijk!
‘Heb ik jullie al verteld over dat jaar dat ik taxichauffeur was in New York?’ vraag ik. In eerste instantie kijken ze teleurgesteld. Ze willen liever weer het zinkende schip. Of de bestorming van het fort. Nadat ik er drie had gewurgd, bedacht ik plotseling dat ik nog wel mijn mes bij me had. De rest heb ik van hun navel tot aan hun keel opengesneden. Al na twintig minuten konden we onze vlag hijsen. In bloed gedrenkt, dat moge duidelijk zijn.
Maar als ik dan begin over de klant die niet wilde betalen in de Bronx, dan weet ik dat ik mijn neefjes te pakken heb. Dat ze de volgende keer gaan vragen of ik weer over die klant wil vertellen. Ik had altijd een honkbalknuppel onder mijn stoel liggen. En een bus pepperspray. Iemand die pepperspray uit zijn ogen aan het vegen is hoef je alleen maar een klein tikkie te geven. ‘Hij had natuurlijk best geld bij zich,’ rond ik mijn verhaal af. ‘Hij smeekte me op zijn knieën om zijn leven te sparen.’
De buitenaardse wezens kwamen tot aan mijn navel. Kleine mannetjes, geen enkel kwaad in de zin. Uiterst beleefd ook. Ze vroegen me of ik even mee wilde lopen naar hun ruimtesonde. Daar hebben ze wat bloed afgenomen. Ik moest ook in een soort reageerbuisje pissen. Ze kwamen hier voor onderzoek, zeiden ze. Eigenlijk wilden ze het liefst een mens meenemen naar huis. ‘Huis’, dat was de planeet Andreus III, voorbij het tweede melkwegstelsel. Maar het moest wel op vrijwillige basis.
‘Het tweede melkwegstelsel, dat is een eind!’ grapte ik. ‘Is de melk dan niet al lang verzuurd?’
Maar wat ze verder ook hadden aan hoogontwikkelde beschaving op Andreus III, gevoel voor humor maakte daar geen deel van uit. Het was inderdaad behoorlijk ver, zeiden ze. Een mensenleven was simpelweg te kort om heen en weer te kunnen reizen. Ik zou de rest van mijn dagen op Andreus III moeten slijten.
Denk er anders rustig over na, zeiden ze. We hangen nog wel een tijdje rond in deze contreien. Je kunt ons altijd hier vinden, tegen zonsondergang. ‘Hier’ was een weitje achter de parochiekerk waar nooit iemand kwam. Ik was daar een keer door een stier aangevallen. Dat had ie beter niet kunnen doen. Met mijn blote handen heb ik hem aan zijn horens tegen de grond gewerkt, maar dat is weer een ander verhaal.
‘Misschien moet je maar een poosje niet meer komen,’ zei mijn zuster bij mijn laatste bezoek. ‘Je brengt hun fantasie te veel op hol.’
Dit is wat ik toen heb gedaan: ik ben naar de notaris hier in het dorp gegaan. Ik heb dit verhaal in twee verzegelde enveloppen bij hem achtergelaten.
‘U mag de enveloppen niet openen,’ zei ik. ‘Ik bel u elke dag. Als ik een keertje niet bel, is er nog niets aan de hand. Maar als u na vijf dagen nog altijd niets van mij hebt gehoord, bezorgt u de ene envelop dan bij mijn zus en zwager, en de andere bij het Achtuurjournaal.’
Ik wist op dat moment nog niet wat ik ging doen. Soms zwierf ik rond in de buurt van de parochiekerk. Dan overdacht ik de consequenties. Morgen, zei ik bij mezelf. Morgen zien we weer verder.
Maar als u nu deze woorden leest, kan dat niet anders betekenen dan dat deze jongen het even gehad heeft met de mensen die hem in zijn fantasie hebben proberen te beteugelen. Dan heb ik intussen mijn besluit genomen en heeft de notaris mijn instructies opgevolgd.
Ik vind het vooral jammer voor mijn neefjes. Dat ze nu weer door hun saaie vader worden voorgelezen.
Ik vind het ook wel jammer dat ik nooit meer terugkom. Op dit moment weet ik nog niets van het leven op Andreus III, maar ik durf te wedden dat je er een boek over zou kunnen schrijven.

Andreus III

Huwelijkse verhalen
Ze zag hem voor het eerst op de lenteborrel.
Het was aanvankelijk nog onzeker of hij ook echt zou komen, hij was pas een paar maanden geleden van zijn oude uitgeverij overgestapt, en hij had een zekere reputatie waarin woorden en zinnen als &#8216;teruggetrokken leven&#8217;, &#8216;schrijft nog op een oude typemachine&#8217;, &#8216;e-mailen doet zijn vrouw voor hem&#8217;, en &#8216;heeft geen mobiele telefoon&#8217; de boventoon voerden.
Een paar dagen nadat Lea de uitnodigingen voor de lenteborrel (&#8216;van 17.00 tot 21.00 uur. Bij mooi weer in de tuin&#8217;) op de bus had gedaan, kreeg ze een telefoontje van de vrouw van de schrijver.
Ook de vrouw van de schrijver had een reputatie. Ze beantwoordde niet alleen zijn e-mails, ze droeg zorg voor zo goed als al zijn contacten met de buitenwereld. Wie naar hém wilde, moest eerst langs háár. Ze lag met uitgestrekte poten voor zijn rust, voor zijn talent, en versperde iedereen de doorgang, als een hond op het erf van een boerderij. Hier waak ik! Er gingen geruchten dat ze ook zijn kleren naaide.
&#8216;Ik had om Robert gevraagd,&#8217; zei ze, zonder zichzelf eerst te introduceren; ze ging er waarschijnlijk vanuit dat iedereen meteen wel zou weten wie ze aan de lijn hadden, vermoedde Lea.
Robert Landgraaf was de uitgever, Lea&#8217;s werkgever. Een paar minuten voordat zij de telefoon had opgenomen, was hij haar kantoortje binnen­gelopen om iets over de najaarsaanbieding te bespreken. Hij schudde heftig van nee toen Lea hem met de hoorn aan haar oor vragend aankeek.
&#8216;Hij zit op dit moment niet op zijn plek,&#8217; zei Lea. Dit was een betere variant dan het sterk verouderde &#8216;hij zit in bespreking&#8217;; de meeste schrijvers en schrijversvrouwen lieten zich door zo&#8217;n mededeling niet afschrikken. Maar &#8216;niet op zijn plek&#8217; lag zo dicht tegen &#8216;onvindbaar&#8217; aan dat ze doorgaans niet verder aandrongen. &#8216;Waar ging dat over?&#8217; vroeg de uitgever nadat ze had opgehangen.
&#8216;Of het wel de moeite waard was om te komen,&#8217; zei Lea, en ze rolde even met haar ogen. &#8216;Dat ze twee treinen en een tram moesten nemen, en welke tramlijn dat ook alweer was, en dat als ze toch naar Amsterdam kwamen, ze misschien naar de opera konden gaan en of wij dan twee kaartjes wilden reserveren en konden informeren of ze de tram en de twee treinen terug nog wel zouden halen.&#8217;
Robert Landgraaf liep naar de op een kier staande deur van Lea&#8217;s kantoortje en duwde hem zachtjes dicht.
&#8216;Dit is vertrouwelijk,&#8217; zei hij. &#8216;Je mag dit echt aan niemand vertellen, maar ik sprak vanochtend iemand van zijn oude uitgeverij. Het schijnt dat ze daar de vlag hebben uitgehangen toen hij zijn overstap naar ons aankondigde. Dat ze niet minder dan vijf flessen champagne hebben opengetrokken.&#8217;
&#8216;Maar hij lijkt toch tamelijk rustig. Van een afstand, ik heb hem natuurlijk nog nooit in het echt ontmoet. Niet echt een zeikerd, bedoel ik.&#8217;
&#8216;Nee, die champagne was niet vanwege hém. Die was vanwege dat mens! Dat ze die gelukkig nooit meer hoefden te zien.&#8217;
Het was geen mooi weer, de lenteborrel werd op de zolderverdieping van de uitgeverij gehouden.
Lea hield zichzelf voor dat het haar hoegenaamd niets zou kunnen schelen of de schrijver en zijn vrouw zouden komen opdraven, maar ze betrapte zich erop dat ze toch vaker naar de deur keek dan op de nieuwjaarsborrel, vier maanden geleden. Doorgaans telde ze in een rustig tempo de uren af tot het moment waarop Robert haar en de andere meisjes een teken gaf dat ze met opruimen konden beginnen. Afwezig pakte Lea nog een half-lauw biertje van de buffettafel en stak een met een augurk versierd plakje leverworst in haar mond.
Het plafond van de zolderverdieping was laag, de akoestiek was zodanig dat je bijna moest schreeuwen om je verstaanbaar te maken &#8211; en omdat iedereen schreeuwde, moest Lea tot drie keer toe aan Therese vragen om haar vraag te herhalen.
&#8216;Of je het al hebt gelezen!&#8217; schreeuwde Therese nu zo hard in haar oor dat er iets leek te scheuren in Lea&#8217;s trommelvlies. &#8216;Alfred Habermas? Koning van de woestijn?&#8217;
Therese&#8217;s werk bestond uit het persklaar maken van de manuscripten, Lea droeg zorg voor de publiciteit. In overleg met Robert bepaalde zij de grootte van het budget dat er aan elk boek besteed zou worden. Posters of geen posters door de hele stad, dat soort dingen. Aan Lea ook de taak om aan de ene schrijver uit te leggen waarom hij geen postercampagne zou krijgen en de andere schrijver wel.
&#8216;Ja, ik heb het gelezen,&#8217; zei ze.
&#8216;En?&#8217;
&#8216;Ja, ik weet niet. Het is… het is… Ik zoek nog naar een invalshoek om het onder de aandacht te brengen. Van een groot publiek, bedoel ik. Een groter publiek dan bij zijn vorige uitgeverij tenminste. Dat heeft Robert hem beloofd.&#8217;
&#8216;Ik had moeite met die expliciete scènes,&#8217; zei Therese. &#8216;Robert is razend enthousiast, maar ik heb sterk het gevoel dat vooral mannen dat soort scènes opwindend vinden. En dat is niet goed, zoals je begrijpt.&#8217;
De expliciete scènes. Lea had regelmatig moeten blozen tijdens het lezen. Opwindend had ze de bewuste scènes niet echt gevonden, daarvoor waren ze toch net iets té expliciet.
&#8216;Ik had er een wat dubbel gevoel over,&#8217; vervolgde Therese. &#8216;Ik bedoel, ik heb hem hier een paar keer in mijn kantoor gehad. Het is natuurlijk allemaal fictie, moet je altijd denken, maar ik kan hem nu op de een of andere manier nooit meer los zien van wat hij schrijft. Dat is ook niet goed. En dan zijn vrouw… Heb je zijn vrouw weleens gezien?&#8217;
Op dat moment ontstond er enige commotie bij de deur. Robert Landgraaf stak met grote passen de zolderverdieping over om het echtpaar Habermas te begroeten.
Lea keek eerst naar Alfred en daarna naar zijn vrouw; als laatste keek ze naar Therese, en omdat ze haar hoofd nu heel snel rood voelde worden, wendde ze snel haar blik af en maakte dankbaar gebruik van het meisje dat net op dat moment voorbijkwam met een dienblad met sushi om zich helemaal van Therese af te wenden.
Omdat het inmiddels echt veel te benauwd was geworden op de zolderverdieping waren ze op het balkon gaan staan. Alfred Habermas dronk vruchtensap, Lea zette haar vijfde biertje aan haar mond.
&#8216;Ik ben blij dat je het zo eerlijk tegen me zegt,&#8217; zei Habermas. &#8216;Dat is vaak het ergste voor schrijvers met mijn reputatie. Dat niemand meer eerlijk tegen je durft te zijn.&#8217;
Hij droeg geen jasje of overhemd maar een bruine trui. Een trui zoals je die vandaag in geen enkele winkel meer zou kunnen vinden. Zijn broek leek nog het meest op een overall, maar dan zonder het bovenstuk. De pijpen waren zo wijd dat ze vrijwel geheel over de schoenen heen vielen. Hoewel… schoenen zou je ze niet kunnen noemen, nog net geen klompen, maar het kwam wel een eind in de richting.
Ze zei niets, ze keek alleen maar. Naar zijn gezicht in het halfduister, zijn ogen, zijn neus, zijn mond. Ze probeerde niet aan de expliciete scènes uit Koning van de woestijn te denken, maar deed het toen toch. Ze was het donker dankbaar, ze was blij dat ze hier op het balkon stonden, ze wreef even met haar vingers over haar wangen en legde haar hand vervolgens op het verkoelende metaal van de balustrade &#8211; op amper vijf centimeter van de hand van Alfred Habermas.
&#8216;O, zit je hier.&#8217;
Ze draaiden zich tegelijk om. De vrouw keek eerst naar Lea, daarna naar Alfred. En het was op datzelfde moment, dat ene ogenblik waarop Lea oog in oog met de vrouw van Alfred Habermas stond, dat ze het begreep. Het was iets wat ze niet meteen in woorden zou kunnen uitleggen, zeker niet aan iemand als Therese, laat staan aan Robert Landgraaf, maar het had alles met de expliciete scènes te maken. Nee, het was nog anders: aan de ene kant alles, aan de andere kant juist niets.
&#8216;We gaan,&#8217; zei de vrouw &#8211; ze deed of Lea er al niet meer stond. &#8216;Die hoofdpijn is weer terug,&#8217; voegde ze er na een korte stilte aan toe.
Later &#8211; maanden, jaren later &#8211; zouden Alfred en Lea nog vaak aan hun &#8216;balkonscène&#8217; terugdenken, hem tot in details voor elkaar beschrijven.
&#8216;Vanaf welk moment…?&#8217; begon Lea dan.
&#8216;Meteen,&#8217; zei Alfred dan altijd. &#8216;Vanaf het allereerste moment.&#8217;
Het was op een middag waarop Lea en Alfred een ijsje zaten te eten in het Vondelpark. Adam, alweer bijna twee, plukte madeliefjes in het gras, Nina lag te soezen in de buggy.
De vrouw zocht zich een weg tussen de tafeltjes van het terras, op korte afstand gevolgd door een man, zo goed als zeker de beeldhouwer over wie zij hadden gehoord, de beeldhouwer met wie zij nu was.
De vrouw zag hen niet, en omdat alle tafeltjes bezet waren, liep ze na een poosje weer terug naar het pad. De beeldhouwer slofte achter haar aan. Hij droeg een bruine, ruimvallende kabeltrui, een blauwe boerenbroek en klompen. Echte klompen, zag Lea, dit keer was er geen vergissing mogelijk.
Ze keek even opzij naar Alfred, die staarde nog altijd naar het pad, naar de bomen waardoor de vrouw en de beeldhouwer inmiddels aan het zicht onttrokken waren.
Die hoofdpijn is weer terug. Ze had het bijna gezegd, maar slikte het op het laatste moment in. Ze wist inmiddels alles over expliciete scènes, ze wist als geen ander hoe je een schrijver en zijn werk nooit door elkaar moest halen.
Aan de ene kant niet, aan de andere kant juist wel.

Lenteborrel

Verhaal / Herman Koch
Finse dagen
Finse nachten
Het is vooral
dat lange wachten.
Aatto Aalto (1914-1971)
Ik was in de eerste plaats naar Finland gegaan om iets met mijn handen te doen. Iets met je handen doen was in 1973 iets anders dan vandaag de dag, in 2012. Een half jaar eerder had ik de middelbare school beëindigd. Zo heb ik het ook altijd ervaren, als beëindigen: er kwam een einde aan iets wat al veel te lang had geduurd. Soms heb ik een droom. Je hoort vaak over mensen die dromen dat ze examen moeten doen, eindexamen meestal. Ze worden zwetend wakker: gelukkig liggen ze in hun eigen kamer, in hun eigen bed, het is weliswaar midden in de nacht, maar dat eindexamen dat hoeft echt niet meer, dat hebben ze al een half mensenleven geleden gehaald. Wie echt wil weten wat deze droom betekent, maakt een afspraak met de psychologische hulppost in zijn of haar woonplaats, of schrijft een brief naar de &#8216;Vraag het aan&#8230;&#8217;-rubriek in de Libelle.
Mijn eigen eindexamendroom verschilt wezenlijk van het voorgaande. In de droom (ik droom hem nog steeds wel eens) moet ik naar school. Er worden agenda&#8217;s met lesroosters ingevuld. De bel gaat. Het volgende uur hebben we Duits van mevrouw Van Aakerinden-Hagenau. Nog altijd in de droom breekt het koude zweet mij uit. Dan fiets ik naar huis. Er begint me iets te dagen. In het huis waar ik naartoe fiets woon ik al lang niet meer. Ik ben een schrijver. Ik hoef helemaal niet naar school. Sterker nog: als ik een heel jaar naar school ga, houd ik veel te weinig tijd over om te schrijven. Ik doe het niet, spreek ik mezelf toe (in de droom), terwijl ik naar het huis fiets waar ik inmiddels niet meer woon. Ik ga morgen helemaal niet meer terug. Ze kunnen allemaal de tyfus krijgen.
Al dromend maakt zich nu een onpeilbaar diep en warm geluksgevoel van mij meester. Ik weet zeker dat ik glimlach, zowel in de droom als in het echt, slapend in mijn eigen bed in mijn eigen huis. Nooit word ik badend in het zweet wakker. Er is geen gevoel van opluchting. Het gevoel van opluchting was er al in de droom. Ik word elke keer wakker met het gevoel dat ik, zoals alle voorafgaande keren, de enige juiste beslissing heb genomen.
Een paar jaar geleden schreef ik naar &#8216;Vraag het aan…&#8217; in de Libelle. Ik wilde weten wat de droom betekende. Al na drie dagen kwam het antwoord, twee weken later in verkorte vorm afgedrukt in de tijdschriftrubriek. Ik had spijt, volgens de droominterpretatie. Ik had spijt dat ik die beslissing niet al veel eerder had genomen. Nog tijdens mijn middelbareschooltijd. Het leven had al veel eerder kunnen beginnen. Door op de middelbare school te blijven rondhangen (en eindexamen te doen) was de tijd waarin mijn hele leven zich zou afspelen met minstens drie jaar bekort.
Wanneer ik naar de foto&#8217;s kijk uit die tijd zie ik iemand die alleen heel vaag in de verte iets met mijzelf te maken heeft. Een slungelige, iets te dunne jongen in een vaalgrijs jasje dat je met enige fantasie als een &#8216;boerenkiel&#8217; zou kunnen betitelen. De pijpen van de ook al zo vale spijkerbroek zijn in bijna kniehoge zwarte kaplaarzen gestoken. Eén arm leunt nonchalant op een gele boerenkar, iets verder naar achteren zijn nog net de bemodderde achterwielen van een rode tractor te onderscheiden.
De foto lijkt stoer, maar is het niet. Daarvoor is de jongen inderdaad te dun en te slungelig. Wat deed hij daar eigenlijk? vraag je je af. Of: kon hij dat werk wel aan?
Ook in latere jaren zijn deze vragen mij steeds blijven achtervolgen. Zelfs zonder foto&#8217;s begonnen mensen (de eigen gezinsleden, vrienden) na verloop van tijd altijd te grijnzen wanneer ik op een willekeurige avond, nadat de borden waren afgeruimd, mijn Finse periode ter sprake bracht. Meestal probeerde ik mezelf nog te vlug af te zijn door al na een paar korte flarden (&#8216;Het was in de winter van 1973, de thermometer wees om tien uur &#8216;s avonds min 27 graden aan.&#8217; &#8216;Ik ging erheen om met mijn handen te werken.&#8217; &#8216;Met die motorzaag heb ik een keer bijna mijn onderbeen afgezaagd.&#8217;) snel van onderwerp te veranderen. Weten jullie zeker dat je dit wilt horen? zei mijn blik. Ja, ja, ga door, knikten de toehoorders mij bemoedigend toe. Elke keer begon ik weer opnieuw aan de bootreis dwars door de ijsschotsen van de Oostzee tot aan de aankomst in de dichtgevroren haven van Helsinki, in de wetenschap dat het grijnzen vroeg of laat zou beginnen.
Vaak voelde ik me als die oom die in de oorlog nog aan de Birma-spoorlijn had gewerkt, en dan vooral als die oom op het moment waarop hij elke keer opnieuw vertelde hoe hij bij zijn ontsnapping twee Jappen eigenhandig de keel had doorgesneden. Tussen mijn vijfde en vijftiende heb ik het verhaal waarschijnlijk wel een keer of dertig aangehoord, en elke keer probeerde ik het blote-billengezicht van de oom te combineren met de wel tot de verbeelding sprekende beelden van de heftig uit hun doorgesneden kelen bloedende Japanse soldaten. Ik kon de grijns van ongeloof op mijn eigen gezicht niet zien, maar ik voelde hem wel, ik moest mijn hand voor mijn mond houden om hem voor de ongeloofwaardige oom te verbergen.
Weten jullie zeker dat jullie dit willen horen? Mijn vraag had behalve met beleefdheid alles met de ongeloofwaardigheid van mijn verblijf in Finland te maken. Met de foto&#8217;s waarop ik weliswaar leunend tegen een door een tractor voortgetrokken boerenkar poseerde, maar waarop niet te zien was hoe ik met diezelfde tractor over de besneeuwde wegen door de Finse bossen scheurde. Ja inderdaad: schéúrde. Altijd te hard, vooral in de bochten. Ik was negentien. Nog niet zo lang daarvoor waren er dingen gebeurd die mijn leven volledig op zijn kop hadden gezet, om niet te zeggen dat ze er de bodem onder hadden weggeslagen.
Ik hoopte op iets, daar in mijn eentje op die tractor in de bossen. Een ongeluk op zijn minst. Een ongeluk waarbij ik zwaargewond zou raken &#8211; waarbij ik desnoods het leven zou laten.
Het was een bevrijdend gevoel, een gevoel dat ik later nooit meer zou terugkrijgen. Er bestond geen gevaar, of beter gezegd: het gevaar was er wel, maar het was een vriend &#8211; misschien wel de beste vriend die ik had in 1973.
Grotere sneeuwvlokken dan die op het station van Lieksa uit de nachtelijke hemel naar beneden kwamen, heb ik zowel vóór als na die tijd nooit meer gezien. In Nederland dwarrelen de sneeuwvlokken eerder, als pluisjes, ze komen voorzichtig naar beneden, als parachutisten die een veilig plekje zoeken om te landen: een stoeptegel, het dak van een auto. Daar blijven ze nog even liggen, en dan smelten ze vredig weg, het werk is gedaan, de tocht naar beneden is volbracht.
Op het station van Lieksa vielen de sneeuwvlokken met de snelheid van bakstenen. Ze waren met velen, het liet ze koud waar ze zouden neerkomen, ze wisten waar ze moesten zijn, ze waren gekomen om de wereld onder een onverbiddelijke witte laag te bedekken.
&#8216;Het is nu te laat,&#8217; zei de man die mij onder de enige lantaarn op het perron stond op te wachten; op zijn muts en in zijn baard zat sneeuw. &#8216;Morgen breng ik je naar de boerderij.&#8217;
Aarzelend zette de trein zich in beweging, de sneeuwnacht in; ook zonder om me heen te kijken wist ik dat ik de enige reiziger was die deze nacht op het station van Lieksa was uitgestapt. &#8216;We zijn op de hoogte van wat er is gebeurd,&#8217; zei de bebaarde man later bij een kop koffie in zijn kleine keuken. &#8216;Maar nu is het al laat. We kunnen beter gaan slapen, dan breng ik je morgenvroeg naar de boerderij.&#8217;
De eerste dagen liet ik alles uit mijn handen vallen: melkbussen, emmers, harken, hooivorken, bezems en de losse onderdelen van de elektrische melkmachine die je met zuignappen aan de uiers van de koeien diende te bevestigen.
Ik kon mezelf niet zien, het was nog niet zo als later op de foto&#8217;s: ik geloofde er nog in, ik geloofde in een minder onhandige versie van mezelf die binnen nu en volgende week buiten het oude lichaam zou treden. Ik geloofde in niet minder dan een wedergeboorte: mijn vroegere, met twee linkerhanden uitgeruste, motorisch gestoorde ik zou worden afgeworpen en als de oude huid van een vervellende slang op een rotsblok achterblijven. Een krachtiger versie van mijzelf zou zich oprichten en de kruiwagens, harken en bezems ter hand nemen alsof hij nooit anders had gedaan. Met een natuurlijk gemak zou ik het hooi met de hooivork tussen de koeien verdelen, de pasgeboren kalfjes zou ik de speen van de melkemmer tussen hun als natte handschoenen aanvoelende lippen persen, zonder dat ze mij die emmer met een paar bokkige bewegingen van hun kop uit handen zouden slaan, nonchalant zou ik op het achterspatbord van de tractor leunen terwijl ik hem achteruit de schuur inparkeerde. Zoals gezegd: ik kon mezelf niet zien, het kwam allemaal van binnenuit, de geloofwaardigheid moest het helemaal in zijn eentje zien te rooien.
De bebaarde man (een broer? een neef? &#8211; daar ben ik nooit achter gekomen), de enige Fin die een paar woorden Engels sprak, was een half uur nadat hij me op die eerste ochtend bij de boerderij had afgeleverd, achter de horizon verdwenen &#8211; om de eerstkomende zes maanden niet meer terug te keren.
Een enkele keer vroeg ik me af of de uitsluitend Fins sprekende boer en zijn vrouw ook op de hoogte waren van wat er gebeurd was, of zij ten minste in een paar woorden over mijn achtergrond waren ingelicht. Maar toen bedacht ik dat de bebaarde man op het perron in de wij-vorm had gesproken (&#8216;We zijn op de hoogte…&#8217;) &#8211; waarschijnlijk hadden de Finse broer en zijn vrouw besloten dat het beter was om deze gebeurtenissen helemaal niet ter sprake te brengen. En in welke taal zouden zij dat ook moeten doen? bedacht ik &#8216;s nachts in bed in mijn zolderkamer zonder ramen boven de schuur waar de tractor, de eg, de ploeg en de zaaimachine geparkeerd stonden.
We trokken de bossen in waar de tractor tot boven de achterwielen wegzakte in de sneeuw. Ik leerde mijn eerste Finse woorden. Woorden voor &#8216;omvallende boom&#8217;, voor &#8216;terugslag van de kettingzaag&#8217;, voor &#8216;niet meer te hechten wonden&#8217;. Op de houtzagerij waar wij de met kettingen achter de tractor bevestigde bomen naartoe sleepten, zag ik mannen met drie vingers, met één arm eindigend in een stomp, mannen in geblokte houthakkershemden die hele bomen in één beweging op het platform tilden waar de cirkelzaag nooit stopte met draaien. Het platform bewoog naar de zaag toe, het was de kunst om net op tijd weg te springen opdat uitsluitend het hout en niet een been of een heel mensenlichaam in de lengte werd doorgezaagd. De mannen, met gebitten waarin meer gaten dan tanden te zien waren, dronken de zelfgestookte wodka of spiritus uit melkflessen waarvan zij de doppen met de paar tanden die hun nog restten van de flessenhals verwijderden. De kwatten spuug die zij op de met dennennaalden bedekte bosgrond spogen, waren eerder zwart dan bruin.
Ik wist hun blikken op mijn te dunne lichaam gericht; ik zag hoe ze elkaar aanstootten en hun hoofden schudden; hoe ze hun lege monden bloot lachten in een grijns van ongeloof. Wanneer zij zich op luide toon met elkaar in het Fins onderhielden, wist ik zeker dat ze het over mij hadden: hoe ze een geweldige grap met de dunne jongen zouden kunnen uithalen, iets met de cirkelzaag, iets wat hij zijn leven lang niet meer zou vergeten.
Er zijn ook vrienden (mijn beste vrienden, zou ik graag willen denken, maar ik weet dat ik hier voorzichtig moet zijn) die het anders formuleren, vrienden die de nadruk leggen op het uitzonderlijke van mijn eenzame reis naar Finland.
&#8216;Jij ging toch maar op je negentiende zomaar weg,&#8217; zeggen ze. &#8216;Dat hebben wij allemaal niet gedaan.&#8217;
Waarom eigenlijk niet? denk ik maar ik houd mijn mond.
&#8216;Je moet je daar toch ook wel eenzaam gevoeld hebben,&#8217; zeggen de vrienden. &#8216;Wij vinden het behoorlijk moedig.&#8217;
De boerderij lag op een afgelegen schiereiland in een van de honderdduizend Finse meren. Telefoonverkeer lag niet voor de hand: om contact te krijgen met het buitenland moest je eerst een telefoniste bellen om het gewenste nummer door te geven. Na een half uur wachten hoorde je, als je geluk had, een stem in de verte. Een vaag bekende stem van een familielid of een vriend, of &#8211; twee keer in de zes maanden dat mijn verblijf in Finland zou duren &#8211; de stem van mijn in Amsterdam achtergebleven vriendin.
&#8216;Hoe lang blijf je daar nog?&#8217; hoorde ik, het klonk of zij in een badkamer stond, in elk geval in een betegelde ruimte.
&#8216;Ik weet het niet,&#8217; antwoordde ik naar waarheid.
Drieduizend kilometer verder naar het zuiden meende ik een zucht te horen, maar het kon ook de wind zijn die net een vlaag sneeuwvlokken langs de ramen van de boerderij blies.
&#8216;Ik dacht dat je het daar na een maand wel gezien zou hebben,&#8217; zei ze.
&#8216;Verveel je je niet?&#8217;
Nee, dan waren de brieven beter. We schreven elkaar om de drie dagen. In de brieven schreven we alles, in elk geval de dingen die je niet zo makkelijk over de telefoon kon zeggen met een meeluisterende telefoniste, ook al verstond die waarschijnlijk alleen Fins.
&#8216;Ik heb gisteren op een houtzagerij midden in de bossen een boom in de lengte doorgezaagd,&#8217; probeerde ik nog. &#8216;En daarna heb ik pure spiritus gedronken uit een melkfles. Dat is negentig procent alcohol.&#8217;
&#8216;Wat zei je? Je valt steeds weg. Ik verstond alleen zaag.&#8217;
Een paar maanden voor het eindexamen was ik bij de rector geroepen. Voor hem op zijn bureau lag mijn laatste rapport.
&#8216;Ik zie hier uitsluitend drieën en vieren,&#8217; zei hij. &#8216;Eindexamen doen lijkt me in jouw geval volkomen zinloos.&#8217;
Dit was nog jaren voor de droom; in de droom zou ik de rector op zijn knieën dwingen om mijn rapport door te slikken.
&#8216;Ik zou je dan ook met klem willen verzoeken om geen eindexamen te doen,&#8217; vervolgde hij in het hier en nu. &#8216;Doe het laatste jaar rustig nog een keer over. Dan hebben wij als Spinoza Lyceum dit jaar een lager percentage zakkers. Statistisch gezien.&#8217;
In de droom zag ik van het eindexamen af; in de werkelijkheid zwoor ik dat ik de school tot aan het bittere einde zou blijven tegenwerken en het advies van de rector daarom in de wind zou slaan.
Er volgde een reeks bijna-ongelukken. Bij het zagen van houtblokken voor de open haard stuitte de motorzaag op iets hards en sloeg terug &#8211; tot op enkele centimeters van mijn linker wenkbrauw. Ik parkeerde de tractor een keer met te hoge snelheid achteruit de schuur in waardoor hij tegen de houten achterwand aan knalde en ik zelf tussen de achterwielen terechtkwam. Bij het herstellen van het bovenste scharnier van de schuurdeur (iets waarvan ze hadden moeten weten dat je mij zoiets echt niet kon toevertrouwen) raakte de deur los en kwam met zijn gewicht van honderd kilo boven op me terecht. Bij het aanhaken van de eg aan de tractor raakte mijn linker wijsvinger klem tussen de trekhaak en de eg; in het kleine ziekenhuis van Lieksa werd de vingernagel met ijzerdraad en plaatselijke verdoving verwijderd en de vinger zelf op tien plaatsen gehecht. Bij het besproeien van een akker met landbouwgif draaide ik de tractor verkeerd in de windrichting en kreeg een natte vlaag landbouwgif recht in mijn gezicht: gedurende een uur kon ik niets meer zien en alleen met korte, hijgerige pufjes uitademen als een zieke hond &#8211; ik besloot dat het beter was om dit voorval op de boerderij helemaal onvermeld te laten. Tijdens de 1 mei-viering dronk ik zo veel glazen met vruchtensap aangelengde spiritus dat ik het bewustzijn verloor en mezelf pas uren later tussen de berkenbomen terugvond; de kots waste ik zo goed en zo kwaad van mijn kleren door tot aan mijn nek het meer in te lopen waar ik opnieuw bewusteloos raakte &#8211; en zou zijn verdronken wanneer iemand mij niet vanaf de kant onder water had zien verdwijnen. Op een nacht liep ik na een feest alleen terug naar de boerderij; in de struiken naast de maanverlichte weg hoorde ik geritsel. &#8216;Wie is daar?&#8217; riep ik in het Fins, maar er kwam geen antwoord; wel zou ik er een eed op hebben durven doen dat ik iemand hoorde ademhalen. Ik liep door en vrijwel meteen hoorde ik ook het geritsel weer, alsof er iemand naast de weg met mij meeliep. Elke keer dat ik bleef staan, hield ook het geritsel op. De volgende dag vertelde de boer dat er die vroege ochtend bij een boerderij acht kilometer verderop een wolf was doodgeschoten die een schaap had doodgebeten.
Al deze verhalen heb ik op gezette tijden aan vrienden en familieleden verteld. Ik heb naar hun gezichten gekeken. Ik heb de moeite gezien die het de vrienden en familieleden kostte om de verhalen met mij te rijmen. Soms denk ik dat ik net zo goed bij de aanleg van de Birma-spoorlijn had kunnen helpen.
Een week voor de terugreis naar Nederland reed ik de tractor met hoge snelheid in een flauwe bocht van de weg af. Met opzet. Op een haar na miste ik een boom, en daarna nog een. Nat van het zweet bracht ik de tractor voor de derde boom tot stilstand. De motor was afgeslagen. Ik luisterde naar de stilte tussen de sparren en naar het bonzen van mijn hart. Een kwartier later startte ik de motor, stuurde de tractor weer de weg op en reed in een kalm tempo terug naar de boerderij. Dit verhaal vertel ik hier voor het eerst.
&#8216;Ik hoop dat je het naar je zin hebt gehad,&#8217; zei de bebaarde man op het station van Lieksa en gaf mij ten afscheid een hand. &#8216;Ik hoop dat je gevonden hebt wat je zocht.&#8217;
Ik had het laatste schooljaar niet nog een keer &#8216;rustig overgedaan&#8217; zoals de rector van het Spinoza Lyceum mij had aangeraden. Ik was naar Finland gegaan. In de trein terug droomde ik voor het eerst de droom.