Wat is er nog liberaal aan de VVD?

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Chard van den Berg

Reportage

<p>Het Russische theater Panda, gevestigd in de Kulturbrauerei, een oude bierbrouwerij in de voormalig-Oost-Duitse wijk Prenzlauerberg, is het brandpunt van de Russische intelligentsia die de laatste jaren in groten getale naar Berlijn is gekomen. De naam staat voor ‘Poetry-Art-Network-Dream-Action’<em>, </em>en het theater biedt een breed aanbod van geëngageerde kunst, een politiek tegengeluid tegen de Kremlinpropaganda.</p>
<p>Voorvrouw Svetlana Müller kwam medio jaren negentig vanuit Sint-Petersburg naar Duitsland. Ze vond weinig aansluiting bij de andere Russen die na de val van de Sovjet-Unie in 1991 massaal naar Duitsland waren gekomen. Deze zogeheten Marzahn-golf, naar de voormalig Oost-Duitse wijk waar ze terechtkwamen en waar de meesten nog altijd wonen, is tot op heden slecht geïntegreerd: ze gaan naar de Russische supermarkt en Russische artsen en kijken naar de Russische staats-tv.</p>
<p>De ‘Marzahngolf’ bestond voornamelijk uit kanslozen op zoek naar een beter materieel leven. Maar sinds 2012 ziet Müller een nieuwe stroom post-Sovjetburgers naar Berlijn komen. Vanaf dat jaar, het begin van zijn derde presidentsperiode, gaf Poetin steeds onverbloemder toe aan zijn Sovjet-instincten: genadeloze repressie in het binnenland en confrontatie zoeken met het Westen, met als dieptepunt de annexatie van de Krim in maart 2014. ‘De nieuwe stroom bestaat uit mensen die professioneel succesvol waren. Ze vertrokken niet uit economische motieven, maar omdat ze het idee hadden dat ze geen adem meer konden halen,’ vertelt Müller. De bedreiging van hun vrijheid dreef hen het land uit.</p>
<h5>Van miljonairsvrouw tot politieke vluchteling</h5>
<p>Een prominente Russische die onderdak heeft gevonden in Panda is Olga Romanova. Zij leidt de Russische organisatie voor gevangenen Roes Sidjasjaja (‘Zittend Rusland’) en neemt regelmatig deel aan de politieke bijeenkomsten in Panda.</p>
<p>Ik spreek de kleine gezette Romanova in restaurant Datsja in Kreuzberg, ingericht als een knusse Russische blokhut. Haar leven weerspiegelt de snelheid waarmee de kansen van Russen kunnen keren: van zangeres in een strandtent in New York tijdens Gorbatsjovs perestrojka via een carrière als Russische journaliste en miljonairsvrouw tot politieke vluchteling in Berlijn.</p>
<blockquote><p>Vanaf begin van zijn derde presidentsperiode gaf Poetin steeds onverbloemder toe aan zijn Sovjet-instincten.</p></blockquote>
<p>Romanova richtte Roes Sidjasjaja op nadat haar man, de zakenman en multimiljonair Aleksej Kozlov, in 2008 tot vijf jaar gevangenisstraf werd veroordeeld wegens vermeende fraude. De rechtszaak was volgens Romanova het werk van een machtige concurrent van haar man, die in het Russische parlement zat. Tot die tijd was Romanova een in Rusland bekende tv- en radio-journaliste. Haar man kwam vrij in 2012, maar Romanova zet zich nog steeds in voor Roes Sidjasjaja. De organisatie kan functioneren dankzij privédonaties en giften van buitenlandse NGO’s.</p>
<p>Toen Romanova en haar organisatie in 2017 werden bedreigd met juridische vervolging, vluchtte ze met haar man, van wie ze een jaar later scheidde. Ze koos uiteindelijk Berlijn als ballingsoord omdat de stad het centrum van Europa is, er veel kritische Russen wonen en er veel maatschappelijk-politieke conferenties zijn.</p>
<blockquote><p>‘We zijn weer teruggekeerd naar de Sovjettijd.’</p></blockquote>
<p>De rechtszaak tegen haar werd onlangs voor de vijftiende keer gesloten en ze kan momenteel weer vrij naar Rusland reizen, maar voorlopig wil ze niet meer terug. ‘De Russische staat zal al onze organisaties vernietigen en is bezig met het oprichten van een parallelle maatschappelijke structuur. Regeringspartij Verenigd Rusland heeft afgelopen november het zogenaamde “Centrum voor de Mensenrechten” opgericht onder leiding van Margarita Simonjan, de hoofdredacteur van Russia Today,’ vertelt Romanova. Mediabedrijf Russia Today is de belangrijkste spreekbuis van het Kremlin.</p>
<p>Het Kremlin liet het niet bij dit nepcentrum voor de mensenrechten. Met het voor het huidige Russische bewind kenmerkende cynisme werd 10 december vorig jaar, op de Internationale Dag van de Mensenrechten, in Moskou het ‘Huis van de Mensenrechten’ geopend, waar de onbeschaamd Kremlin-loyale Ombudsvrouw Tatjana Moskalova voortaan haar werk zal gaan doen.</p>
<p>‘We zijn weer teruggekeerd naar de Sovjettijd,’ concludeert Romanova. Toen, licht ze toe, positioneerde de Sovjet-Unie zich ook als de grootste beschermer van de mensenrechten in de wereld. De USSR kwam onder meer op voor de radicaal linkse Amerikaanse activiste Angela Davis en voor de Amerikaans-Indiaanse activist Leonardo Peltier, die nog steeds vastzit voor het doodschieten van twee FBI-agenten. ‘Toen ik nog op school zat schreven we hem brieven, en we steunden ook de communisten in Chili.’</p>
<h5>Een illusie</h5>
<p>Om haar organisatie draaiende te houden, gaat Romanova regelmatig naar Rusland in de periodes dat de rechtszaak tegen haar is gesloten. Tegelijkertijd heeft ze in Berlijn een mediabedrijf opgezet met de Russische producente Milana Minaeva, met wie ze binnenkort het YouTubekanaal ‘My Human Rights’ wil lanceren, dat Russen voorlicht over hun rechten.</p>
<blockquote><p>‘De politieke situatie in Rusland is afgrijselijk. Ik wil daar graag iets aan doen, en ik denk dat dat ook vanuit Berlijn kan.’</p></blockquote>
<p>Milana Minaeva (55) is ook een nieuwe Russische ‘Berliner’. Vorig jaar april verhuisde ze vanuit Moskou naar Berlijn. In Moskou werkte Minaeva als producer voor de Duitse zender ZDF, daarna begon ze met een betaald fitnesskanaal op de Russische tv en internet, kennis die ze nu inzet om met Romanova samen te werken. ‘De politieke situatie in Rusland is zo afgrijselijk. Ik wil daar graag iets aan doen, en ik denk dat dat ook vanuit Berlijn kan. Ik kan het in ieder geval proberen,’ zegt ze.</p>
<p>Het overlijden van haar moeder in 2013 en de Russische agressie in Oekraïne in 2014 deden Minaeva besluiten Rusland te verlaten, hoewel ze tot vorig jaar april vooral heen en weer pendelde. Tijdens de derde presidentstermijn van Poetin verloor ze alle hoop op een betere toekomst voor Rusland. ‘Als je ziet dat er geen kans meer is op substantiële veranderingen in je land en je leven er tot mislukken is gedoemd, dan ervaar je psychologische stress. Als ik door het gerestaureerde centrum van Moskou loop, voel ik afkeer omdat ik besef dat het allemaal een illusie is.’</p>
<p class="font-family-body">Op grond van haar Joodse achtergrond kreeg Minaeva eenvoudig een Duitse verblijfsvergunning. Gezien haar werk bij de ZDF en het feit dat haar inmiddels 24-jarige zoon al eerder naar Duitsland was verhuisd, was Berlijn een logische keus voor haar, al spreekt ze nog nauwelijks Duits.</p>
<h5>Internettrollen</h5>
<p class="font-family-body">Dramaturg en journalist Michail Kaloezjski herkent zich in de woorden van Minaeva. ‘Nadat Rusland de Krim had bezet, was het duidelijk dat in Rusland blijven zwaar zou zijn, ook emotioneel.’</p>
<p class="font-family-body">Kaloezjski en zijn vrouw kwamen met hun twee nog thuiswonend kinderen via Israël naar Berlijn, waar zijn vrouw een baan aangeboden kreeg op de Freie Universität. Kaloezjski behoort tot de grote groep Joodse emigranten uit de voormalige Sovjetstaten die via Israël in Berlijn terechtkwamen. In Israël, vertelt hij, wordt de grote stroom Russische immigranten onder Poetin ‘Poetins Alijah’ genoemd – Alijah betekent terugkeer naar Israël. Dankzij de Russische Joden, zegt Kaloezjki, is er ook weer een levendige Russisch-Joodse gemeenschap in Berlijn. De Joodse gemeenschap in Berlijn bestaat nu voor ruim 80% uit voormalige Sovjetburgers.</p>
<blockquote><p>‘Het was duidelijk dat de professionele speelruimte voor maatschappelijke spelers als ik steeds meer werd ingekrompen. En ik besefte dat het niet beter zou worden.’</p></blockquote>
<p>De dramaturg woont vlak bij de populaire Boxhagener Platz in de wijk Friedrichshain en ik ontmoet hem in een eetcafé. De vijftiger Kaloezjski, met stoppelbaard en rond brilletje, zit op een lage bank in een rustig hoekje van het café. Hij straalt allerminst uit dat hij een van de voorname spelers was in de onafhankelijke Russische theaterwereld. Kaloezjski maakt documentair theater, voorstellingen gebaseerd op feiten en egodocumenten, bedoeld om maatschappelijke discussie te stimuleren. Deze theatervorm ontstond in Rusland rond 2000, het jaar dat Poetin voor het eerst president werd. Steeds meer diende theater als uitlaatklep voor sociaal-maatschappelijke kritiek, die door het elimineren van onafhankelijke politieke partijen en media niet meer goed kan worden geuit, vertelt Kaloezjski. Het Kremlin heeft het daarom de laatste jaren voorzien op onafhankelijke theatermakers.</p>
<p>‘Het was duidelijk dat de professionele speelruimte voor maatschappelijke spelers als ik steeds meer werd ingekrompen. En ik besefte dat het niet beter zou worden.’</p>
<p>In 2016 werd in Moskou Kaloezjski’s toneelstuk <em>De begrafenis van Stalin</em> opgevoerd, onder regie van de bekende Russische film- en theaterregisseur Kirill Serebrennikov (vorig jaar was zijn film <em>Zomer</em>, over de legendarische Sovjetpopster Viktor Tsoi, nog te zien in de Nederlandse bioscopen). In 2017 werd Serebrennikov veroordeeld tot huisarrest wegens het verduisteren van overheidsgeld. Veel critici zagen dit als een politiek proces. Begin vorig jaar werd Serebrennikov vrijgelaten, maar hij wordt nog steeds bedreigd met vervolging.</p>
<p>In Berlijn gaat Kaloezjski door met het schrijven van toneelstukken voor de Russische bühne. Op 24 en 25 januari ging ook zijn eerste theaterproject in Berlijn in première: een voorstelling over internettrollen.</p>
<h5>Charlottengrad</h5>
<p>Zoals Kaloezjski zich bezighoudt met documentair theater, zo richt de 39-jarige journalist en schrijver Nikolaj Kononov zich op ‘docufictie’. In Rusland was hij economisch journalist, onder meer voor de Russische editie van <em>Forbes</em>, maar in Berlijn wil hij zich volledig aan het schrijven van romans wijden. Momenteel werkt hij aan een roman over de Russische emigratiegolf na WO II, waarvan een groot deel naar Duitsland kwam. Hij hoopt dat hij door zijn verhuizing ook een internationaal publiek kan bereiken. Zo is hij momenteel onder meer in onderhandeling met de Nederlandse uitgeverij Querido over de vertaling van zijn in 2018 verschenen roman <em>Opstand</em>, over de opstand in een Goelagkamp in 1953.</p>
<blockquote><p>‘Formeel bestaan alle democratische regels, maar in de praktijk werken die niet.’</p></blockquote>
<p>Kononov verhuisde afgelopen zomer met zijn gezin naar Berlijn, vooral vanwege de toekomst van hun drie kinderen. Zijn vrouw is historica en Joods, daarom konden ze naar Duitsland komen. Ze hadden behoefte om letterlijk afstand te nemen van de voor hen drukkende situatie in Rusland. ‘Na de annexatie van de Krim begrepen we dat Rusland de kant uitging van een dictatuur naar Aziatisch model,’ verklaart Kononov hun vertrek. ‘De Russische machthebbers hebben geleerd hoe ze heel sluw alle democratische mechanismes kunnen omzeilen. Formeel bestaan alle democratische regels, maar in de praktijk werken die niet.’</p>
<p>Het gezin Kononov woont nu in ‘Charlottengrad’, de naam die de chique wijk Charlottenburg rond 1920 kreeg vanwege het grote aantal Russen dat er ging wonen na de Russische Revolutie, onder wie de schrijver Nabokov en de dichters Tsvetajeva en Majakovski.<strong> </strong></p>
<h5>Extra hoge naaldhakken</h5>
<p>Het aantal Russischtaligen in Berlijn lijkt honderd jaar na de Russische Revolutie minstens zo groot als toen. In de metro naar Marzahn, in het chique Kaufhaus des Westens, op de Karl-Marx-Allee in de studentikoze buurt Friedrichshain: overal zie en hoor ik Russischtaligen. De statistieken bevestigen het: in 2018 telde het Duitse bureau voor de statistiek in heel Duitsland 2,8 miljoen mensen met een Turkse achtergrond en 1,4 miljoen van Russische afkomst. Maar bij die laatste groep kunnen we ook nog de mensen optellen uit de veertien voormalige Sovjetrepublieken die Russisch als eerste of tweede taal hebben. Zo zijn er alleen al 1,2 miljoen Kazachen in Duitsland.</p>
<p>Een groot deel van de Russischtaligen woont in Berlijn, naar schatting tussen de 200.000 en 250.000 mensen.</p>
<blockquote><p>‘Als je me vraagt waar je als Russischtalige heen kunt, kan ik iedere avond iets voor je vinden.’</p></blockquote>
<p>De massale emigratie van Russen naar Berlijn sinds de val van de Sovjet-Unie heeft zijn eigen infrastructuur met zich meegebracht. Wie Russisch spreekt, hoeft desgewenst zelden met de Duitse cultuur in aanraking te komen. Naast Russische radio- en tv-zenders kent Berlijn onder meer Russische (rij)scholen, sauna’s, supermarkten en dokters. De dure winkels op en rond de Kurfürstendamm lokken de koopkrachtige Russischtaligen met Russischsprekend personeel en een aangepast assortiment, zoals schoenen met extra hoge naaldhakken. ‘Als je me vraagt waar je als Russischtalige heen kunt, kan ik iedere avond iets voor je vinden,’ zegt Svetlana Müller van Panda.</p>
<p>Door de nieuwste emigratiegolf is er binnen deze parallelle Russische wereld inmiddels een microkosmos van Russische intelligentsia ontstaan, met naast theater Panda bijvoorbeeld ook het literaire tijdschrift <em>Berega</em> (Oever) en de progressieve tv-zender OstWest.</p>
<p>‘Berlijn is het nieuwe Moskou, we zien onze vrienden hier vaker dan daar,’ merkt Kononov op. Velen met hem en zijn vrouw bevriende historici, schrijvers en theatermensen zijn ook naar Berlijn verhuisd of komen er regelmatig voor conferenties of onderzoek.</p>
<p>Romanova heeft dezelfde ervaring. ‘Mijn ontmoetingen in Moskou zijn nu vooral zakelijk, bijna al mijn vrienden zijn naar het Westen gegaan, ze wonen hier, of in Londen, Amerika, Nederland. Ik voel me hier als in Rusland, inclusief de oplichters en andere criminelen,’ zegt ze. Soms zijn die laatsten zelfs voormalige ‘klantjes’ van haar organisatie Roes Sidjasjaja.</p>
<p>‘Dankzij Poetin is onze sociale kring in Israël en Berlijn steeds beter geworden, wordt hier wel gegrapt,’ beaamt ook Kaloezjski.</p>
<h5>Intellectuele en emotionele vervreemding</h5>
<p>Hoewel alle Russen die ik spreek tevreden zijn over het leven in hun zelfgekozen ballingsoord, werken ze nog altijd met en voor Rusland, mede in de hoop hun moederland leefbaarder te maken. Ze reizen nog regelmatig op en neer, hebben een Russisch paspoort en hun Duits is meestal gebrekkig. De grote vraag is of ze het Rusland van hun dromen ooit zullen terugzien. Terugkeer is een pijnlijk onderwerp, zegt Kononov. ‘De meesten zullen zeggen dat ze het nog niet weten,’ vermoedt hij. Dat geldt ook voor hem en zijn vrouw.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<p>Alleen Romanova houdt goede hoop. Ze denkt dat zij net als veel andere progressieve Russen zal terugkeren naar Rusland, maar wel pas als ze oud is. Haar werk in Berlijn ziet ze vooral als het doorgeven van haar ervaring aan de jongere generatie in Rusland. Zijzelf en haar generatiegenoten in Berlijn zullen de macht in Rusland niet meer echt kunnen beïnvloeden, denkt ze.</p>
<p class="font-family-body">Kaloezjski heeft geaccepteerd dat hij voor eeuwig is verbannen. ‘In dat opzicht vind ik dat ik een nederlaag heb geleden.’ Anders dan Romanova gelooft hij niet dat je als emigrant de band met Rusland levend kunt houden. ‘Je kunt de details van de Russische politiek volgen, maar de intellectuele en emotionele vervreemding die je ondervindt als je niet meer in Rusland woont, neemt met iedere minuut toe.’</p>


Moskou aan de Spree: Russische intellectuelen zoeken hun toevlucht in Berlijn

Hoe Russische homo’s en lesbiennes ondergronds worden gejaagd