Klaar met Nederland

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

Ger Groot

De universele kracht van Bach, eigenlijk snapt niemand het

<div class="wpg-element paragraph">
<p>essay</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Je moet in de nieuwe interviewreeks van Paul Witteman, <span class="Cursief">Sleutelen aan de mens,</span> lang wachten voordat een gast een beslist antwoord geeft op de openingsvraag. Over de mens als cyborg gaat het. Over de technische implantaten die in het lichaam functies overnemen en organen die het laten afweten steeds beter vervangen. Over kunstharten, membranen gekweekt met organisch materiaal, blinden die weer (iets) kunnen zien en doven die weer kunnen horen. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het lijkt de vervulling van nieuwtestamentische beloften, maar het is de kracht van de techniek. Het resultaat is een sciencefictionachtig lichaam in een intieme symbiose met apparaatjes voor van alles en nog wat. Vandaar Wittemans vraag: ‘Worden we als mens langzamerhand zelf niet steeds meer een machine?’<br />De meeste gasten – een psychiater, een hartchirurg, een biochemicus – geven er een voorzichtig antwoord op. Stellig is alleen de hersenchirurg Bon Verweij in de laatste aflevering. ‘Als je het filosofisch beantwoordt, gaan we langzamerhand ontdekken dat we machines zíjn,’ zegt hij. <br />Eigenlijk wisten we dat allang. Zo’n tweeënhalve eeuw geleden, in 1748, verscheen in Leiden het pamflet <span class="Cursief">L’homme machine</span>, in de jaren tachtig vertaald als <span class="Cursief">De mens een machine.</span> Anoniem, want voor zoveel Gods- en menslasterlijke <span class="Cursief">debunking </span>waren de tijden nog hachelijk. Daarom publiceerde de Franse arts-filosoof Julien Offray de La Mettrie het in het relatief vrije Nederland. Diens landgenoot René Descartes had een eeuw eerder vrijwel hetzelfde gedaan.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Protheses die paratiseren<br /></h3>
<p>In veel opzichten is de conclusie van Bon Verweij niet erg schokkend meer. Dat het bloed rondcirculeert in het lichaam weet, vierhonderd jaar na William Harvey, zo langzamerhand ieder kind. Dat het hart daarbij fungeert als een pomp evenzeer. We kunnen ons nog maar moeilijk voorstellen hoe schokkend de gedachte geweest moet zijn dat een orgaan, verbonden met de edelste menselijke emoties, plotseling werd omschreven als een apparaat<span class="Cursief">.</span> De pomp was nog maar kort daarvóór uitgevonden. En ook toen al zocht de filosofie haar onthullende metaforen (het hart als pomp) het liefst in de hypermodernste spitstechnologie.<br />Dat armen een soort hijskranen zijn, waarvan je de krachtwetten op dezelfde manier kunt berekenen als bij hun grote evenknieën in de haven: we hebben er geen moeite meer mee. En dus ook niet met de vervanging ervan door mechanische surrogaten. Wittemans programma laat er een paar mooie voorbeelden van zien. De meest geavanceerde zijn nauwelijks meer van echte armen of handen te onderscheiden.<br />Gek genoeg roepen juist die laatste de grootste vragen op. De piraat met de houten poot of de haak als hand (Captain Hook) stelt zelfs Walt Disney niet voor problemen. Maar naarmate de prothese echter wordt, wordt ze ook enger. We mogen dan aanvaard hebben dat lichamelijke processen geheel materieel en mechanisch verlopen, we willen nog wel graag het verschil zien tussen natuur en namaak. Ongeveer zoals bij de restauratie van oude monumenten duidelijk wordt aangegeven wat oud is, en wat toegevoegd om ze bij elkaar te houden.<br />Dan speelt plotseling de oude tegenstelling tussen het organische lichaam en de onnatuurlijke techniek ons weer parten. We mogen dan als geheel een groot uitgevallen apparaat zijn, het mechanische moet wel achter de schermen blijven. Een prothese die duidelijk laat zien wat ze is, kunnen we gemakkelijk van het eigenlijke lichaam onderscheiden. Maar als het bedrieglijk echt wordt, sluipt er iets <span class="Cursief">unheimlichs</span> in dat vervalste lichaam. Het is alsof de persoon die het bewoont ons een beetje voor de gek houdt, want tenslotte is zijn kunstmatige arm niet <span class="Cursief">hijzelf.</span> Althans niet op de manier waarop zijn eigen, echte arm dat was.<br />Die vervalsing nemen we een zichtbare prothese kwalijker dan een onzichtbare. Met een kunsthart hebben we geen problemen, net zomin als met een plastic heup of bouten in een gebroken bot. Van binnen zien we er tenslotte allemaal min of meer hetzelfde uit, heeft de Zwitserse bioloog en filosoof Adolf Portmann ooit opgemerkt. Voor zover de organen er bij verschillende mensen anders uitzien, maakt dat weinig uit voor de vraag wie zij voor anderen (en ook voor zichzelf) <span class="Cursief">zijn.</span> De buitenkant onttrekt het binnenste aan onze waarneming, maar het is wel die buitenkant die jou tot <span class="Cursief">jou</span> maakt, en mij tot <span class="Cursief">mij.<br /></span>Protheses die té levensecht worden, parasiteren op die authenticiteit. Ze horen niet bij de persoonlijkheid maar pretenderen dat wel – en dat leidt tot een onaangename tweeslachtigheid. Terwijl we het innerlijk functioneren van het lichaam moeiteloos als een mechanisch proces kunnen zien, willen we in de manier waarop het lichaam <span class="Cursief">verschijnt</span> graag de persoon van de ander terugzien. Daar hoort geen halfslachtigheid bij. <br />‘wat ooit wás’ is het criterium<br />Zou het verschil maken wanneer een opnieuw aangezette hand of arm niet langer een ingewikkeld soort tang of grijper was, maar helemaal zou zijn opgebouwd uit biologisch materiaal? Zo ver is het nog lang niet, al worden er met kunstmatige hartkleppen uit gekweekte cellen al goede resultaten bereikt. Tot ieders tevredenheid – want dat heeft niet alleen medische voordelen. Het versterkt ook het gevoel van natuurlijkheid – zelfs wanneer die natuur uitgebreid is gemanipuleerd.<br />Maar wanneer het aankomt op de zichtbare kant van het lichaam, die de persoonlijkheid uitdrukt, ben ik daar niet zo zeker van. Zelfs plastische chirurgie, die bij lange na zo ver niet gaat, roept lang niet altijd de bijval en bewondering op die de opgekalefaterde patiënt ervan verwacht. Juist daar waar de persoonlijkheid het meest in het geding is, het gelaat, leidt het resultaat nogal eens tot onbestemde reacties. Het is (in het beste geval) mooi gedaan – maar er is in de gelaatstrekken iets vreemds binnengeslopen. Daardoor is de drager ervan niet helemaal meer wie hij (meestal zij) wás – en eigenlijk zou moeten zijn en blijven.<br />Heel anders ligt het wanneer het gaat om herstelwerk na een ongeluk of verminking. De schok om de teloorgang van de vertrouwde gelaatstrekken is aanvankelijk bijna onoverkomelijk. In het verwoeste gelaat vind je weinig meer van de oorspronkelijke persoon terug. Dán komt de chirurgie eraan te pas om te herstellen wat er ooit was, en is elke restauratie een triomf. Mét het gezicht van de ongelukkige hebben we ook de persoon weer terug die we kenden en die ons dierbaar was – zelfs wanneer het resultaat daarbij hoogstens in de buurt komt. Want dit ‘wat ooit wás’ is het criterium. Hoe dichter het ‘nieuwe’ gezicht daarbij in de buurt komt, des te beter, want daarmee is tot op zekere hoogte ook de persoonlijkheid hersteld.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>een super-oor<br /></h3>
<p>Kennelijk is het bestaande voor ons de norm. Niet alleen wanneer het aankomt op de individualiteit die tot uitdrukking komt in het gezicht, maar ook in de mate waarin wij in het algemeen verandering van de conditie van ons lichaam aanvaardbaar vinden. Wie ter wereld is gekomen met een ernstig aangeboren gebrek, heeft recht op een hersteloperatie wanneer die mogelijk is. Dat vond vrijwel iedereen bij Witteman aan tafel. Wie van geboorte af doof is, is terecht dolblij met een uitvinding die het gehoor terugbrengt. ‘Doof zijn’ is niet een kwestie van authentieke identiteit, vinden wij. Het is een tekortkoming die verhindert dat we ten volle de mens kunnen zijn die we zouden moeten zijn.<br />Maar stel je een technisch verbeterde persoon voor die niet alleen hoort wat wij horen, maar nog veel meer: ultrasone geluiden, diepe bastonen die wij hoogstens waarnemen in ons middenrif. Vanuit diens standpunt gezien lijden <span class="Cursief">wij</span> allemaal aan een gebrek. Moet de wetenschap hém dan niet als criterium nemen en het menselijk lichaam zoveel mogelijk vervolmaken? Niet alleen herstellen dus, maar actief de evolutie in eigen hand nemen?<br />Daar zou veel voor te zeggen zijn. Er is geen enkele reden om te geloven dat de biologische ontwikkeling van de mens met ónze variant tot zijn grootste hoogte of eindpunt is gekomen. Sterker nog: misschien maakt de natuur wel een nieuwe sprong, net zoals ze deed toen uit dood materiaal leven ontstond en uit leven bewustzijn. Wellicht is de evolutie, die tot op heden blind verliep, een enkele keer onbeholpen bijgestaan door menselijke pogingen tot rasveredeling in landbouw en veeteelt, inmiddels zélf bewust geworden. En is het conglomeraat van wetenschap en techniek de nieuwe toekomst-scheppende kracht die de ontwikkeling van het leven in een soort <span class="Cursief">overdrive</span> kan zetten.<br />Dat kan best zijn, zo gaven de geleerden tegenover Paul Witteman graag toe. Maar noch zij noch het publiek leek er veel voor te voelen. Om te beginnen omdat je nooit weet welke gevolgen een dergelijke ingreep kan hebben. Die zijn zelfs in de natuur al onvoorspelbaar: één kleine modificatie in een Afrikaans virusje en we zitten decennialang opgescheept met een aidsepidemie. Ouderwetse teelt- en fokprogramma’s waren relatief onschuldig en uitwendig. Van de jacht op de zwarte tulp valt niet snel een wereldcatastrofe te verwachten. Maar moet je de risico’s in het kwadraat verheffen door op veel grondiger en drastischer manier van binnenuit aan de natuur te gaan sleutelen?<br />Wie experimenteert met de menselijke vermogens heeft daarenboven een nog veel concreter probleem. Stel je voor dat het lukt een super-oor te ontwikkelen met ongehoorde gevoeligheid. Het zou, bijvoorbeeld, fluistergesprekken op honderd meter afstand moeiteloos kunnen volgen. Zou de gelukkige bezitter daarvan ooit nog op feestjes worden uitgenodigd?<br />Veranderingen in de fysieke vermogens van mensen grijpen ook diep in hun sociale leven in. En dus in het wezen, hun <span class="Cursief">eigen</span> wezen, dat dat leven leidt. De gevolgen daarvan zijn waarschijnlijk nog moeilijker te overzien dan die van muterende bacteriën – maar anders dan die laatste kun je zo’n experimentele mens niet elimineren door er een glas bleekwater overheen te gooien (volgens een van Wittemans gasten de ultieme remedie bij uit de hand lopende experimenten met micro-organismen).<br />De huiver voor de biologische schepping van <span class="Cursief">Übermensch-</span>achtige eigenschappen schuilt dus niet alleen in de angst voor onvoorziene gevolgen. Hij spruit misschien nog wel sterker voort uit het vermoeden dat wij in zo’n modificatie onszelf niet meer herkennen. Ons gedrag verandert, <span class="Cursief">wij</span> veranderen in een wezen waarin we ons niet meer thuis voelen: letterlijk <span class="Cursief">unheimlich.</span> Een voorproefje ervan kregen we al met de introductie van Google-glass. Dat dreigde het meest simpele menselijke verkeer meteen al zozeer te ontregelen dat niemand eraan wilde. Nog voordat de slimme bril was ingevoerd, werd hij al weer afgevoerd.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Wat is dat ‘ik’ dan en waar zit het?<br /></h3>
<p>Het probleem van de mens als machine zit dus niet in de techniek. Daar hebben we best vrede mee. En dat ons lichaam functioneert als één groot, oneindig gecompliceerd apparaat (of liever een hele combine van apparaten) houdt ons evenmin uit de slaap. Problematisch wordt het pas wanneer de vraag in het geding komt wie – niet wát – wij <span class="Cursief">zijn.</span> De vraag naar het ‘wat’ heeft Dick Swaab al voor ons beantwoord. Maar niet mijn brein zit dit stukje te tikken, ík doe dat: het individu wiens naam hierboven staat. <br />En dan wordt het lastig, want wat <span class="Cursief">ís</span> dat ‘ik’ dan en waar zit het? René Descartes, die het dierlijke lichaam dat ook wij allemaal hebben, onomwonden als een ‘automaat’ beschreef, kwam er al niet uit. Naast de materie moest er ook een soort geestelijk ‘spul’ bestaan dat <span class="Cursief">denkt</span>, zo schreef hij. Want bewustzijn is echt iets anders dan stof. La Mettrie maakte korte metten met dat primitieve dualisme en Swaab deed dat 250 jaar later nog eens dunnetjes over. <br />Terecht, zou je zeggen, want wat is dat ‘denkende spul’ dan waar Descartes het over heeft? Wie er in het lichaam naar gaat zoeken, begrijpt niet wat we met ‘geest’ eigenlijk bedoelen, schreef de Engelse filosoof Gilbert Ryle kort na de Tweede Wereldoorlog. Zo iemand is als de bezoeker die wordt rondgeleid in de universiteit van Cambridge: ‘Hier zijn de collegezalen; hier is de bibliotheek; dit zijn de laboratoria en hier wordt ’s avonds bier gedronken.’ En die dan na afloop hardnekkig blijft vragen: ‘Interessant hoor, die collegezalen en laboratoria. Maar waar is nu de <span class="Cursief">universiteit</span>?’<br />Bewustzijn is de manier waarop het lichaam functioneert; de hersenen scheiden het af op de manier waarop de galblaas gal afscheidt, zo heeft iemand ooit ironisch opgemerkt. Dat is tot op grote hoogte waar. Maar het resultaat schept een nieuw soort werkelijkheid: de ‘ik’ die dit stukje tikt en die niet zomaar ‘mijn brein’ is. En waarvan we nog niet het minste idee hebben hoe het in godsnaam uit al die zenuwcellen en stroomstootjes kan opduiken.<br />En juist dan komt het erop aan. Niet alleen omdat het onderzoek daarnaar een nog veel onbekender continent betreedt dan alle andere research naar het menselijk lichaam, maar omdat daarin de vraag ‘wie wij zijn’ op het spel staat. Collectief en individueel. Van alle consequenties die het sleutelen aan het menselijk organisme kon hebben, bleek in de gesprekken van Witteman die van een onbedoelde verandering van karakter de meest onheilspellende. <br />Want soms gebeurt er iets onverwachts bij ingrepen in het brein. Een man die altijd keurig en ingetogen had geleefd, bleek na een hersenoperatie plots alle remmen los te gooien, vertelt zijn vrouw op een filmpje dat in een van de uitzendingen werd getoond. Onbeheerste woedeaanvallen, geweld zelfs. En ja, ook ongeremde seksuele aandriften. Zij moet haar man nauwelijks meer hebben teruggekend. We kunnen ons nauwelijks iets beklemmenders voorstellen dan iemand die zijn ‘ik’ ingeruild ziet voor een ander ‘ik’. Zelfs wanneer we daarvoor een plausibele verklaring te horen krijgen (zenuw geraakt bij de operatie, bijwerkingen van medicijnen) blijft de gedaanteverandering die we voor ons zien iets monsterlijks houden. Het lichaam is hetzelfde gebleven, maar de geest die erin huist is een vreemde. Even angstaanjagend als een dief in de nacht.<br />Wanneer we over onszelf nadenken, zijn we daarom altijd een beetje ambigu. We weten dat materie het enige is wat bestaat, en dat ons bewustzijn er alleen maar is dankzij ons brein. Maar wanneer we spreken over ons ‘ ik’ zijn we nog altijd overtuigde Cartesianen. We kunnen het niet helpen – en dat is misschien maar goed ook. Want ook ons ‘ik’ <span class="Cursief">bestaat</span>, op zijn eigen wijze. Het is méér dan alleen een machine en we zijn er bovenmate aan gehecht. <br />Wat ons lijf betreft zijn we inmiddels aan heel wat polonaise gewend geraakt. Misschien wel juist omdat we er in zekere zin van vervreemd zijn. Zodra we het hebben leren zien als een machine of als Descartes’ ‘automaat’, werden we het iets minder ‘zelf’. Het lichaam werd een object waar we met een zekere onthechtheid naar hebben leren kijken. En waarvan we niet alleen accepteren dat het veranderlijk, kwetsbaar en slijtagegevoelig is, maar ook dat het onderdeel voor onderdeel kan worden vervangen.<br />Maar voor ons ‘zelf’ lukt dat niet goed, en kan het misschien ook niet lukken. Het <span class="Cursief">eigene </span>is het bewustzijn dat ‘ik’ zegt en waarvan we geen afstand kunnen doen zonder onszelf te verloochenen. En dat we ook anderen alleen maar met ontzetting plots van gedaante kunnen zien veranderen wanneer de materiële basis ervan gekwetst is geraakt. Daarom is onze huiver tot het betreden van dat continent zoveel groter, want er staat veel meer, ja uiteindelijk alles op het spel. Alles wat ons ‘ik’ uitmaakt en wat – in nogal sleets geworden woorden – domweg ‘zichzelf’ wil blijven zijn. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="Cursief">‘Witteman ontdekt: sleutelen aan de mens’, wekelijks op vrijdag om 21.30 uur op NPO 2.</span> </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="30_Kadertekst_Bladwijzer Tussenkop blauw">Black Mirror<br /></span> De Britse scifi-serie Black Mirror schetst dystopische vergezichten van een wereld waarin mens en technologie definitief zijn samengesmolten. Iedere aflevering vertelt een op zichzelf staand verhaal. Steeds worden de gevolgen van een andere technologische ontwikkeling bestudeerd. In deze aflevering, die in zijn geheel op YouTube staat, heeft iedereen een ‘grain’ in zijn hoofd: een implantaat achter het oor dat vanuit verschillende camerahoeken alles opneemt wat iemand ziet – of heeft gemist. De douane fouilleert niet meer, maar kijkt gewoon wat er in de grain staat opgeslagen. Een vriend of geliefde voorliegen <br />blijkt schier onmogelijk: alles is terug te kijken. Privacy bestaat niet langer. De onheilspellende wereld van Black Mirror is vooral online populair. Warner Bros kocht de rechten van deze aflevering en werkt nu aan een verfilming. VN Bladwijzer Ga naar</p>
<p> vn.nl/sleutelen </p>
</p></div>


De universele kracht van Bach, eigenlijk snapt niemand het

ik verandert

Aristoteles kijkt ‘The Killing’