Ook meiden radicaliseren

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

Verslag

<p>‘Veel journalisten begrijpen dit niet, maar op het slagveld ben ik er niet mee bezig dat ik een vrouw ben. Ik ben bezig met niet doodgeschoten worden.’</p>
<p>Het is een zonovergoten lenteochtend in Kyiv, en ik zit op een terras met Yaryna Chornohuz. Ze is een van de ontzagwekkendste vrouwen die ik ooit heb ontmoet. Klein van stuk, 29 jaar, tenger, met een enorme bos lange witte dreads en het gezicht van een engel op een prerafaëlitisch schilderij. Dichter is ze, maar sinds 2019 zit ze ook in het leger. Daar heeft ze zichzelf vrijwillig voor aangemeld, zoals elke vrouw in het Oekraïense leger vrijwillig dient. Alleen mannen hebben dienstplicht. Aanvankelijk was ze hospik, maar toen haar geliefde in 2020 omkwam aan het front, meldde ze zich aan voor een gevechtspositie.</p>
<p>Haar opmerking dat ze aan het front niet bezig is met haar vrouw zijn – natúúrlijk niet – maakt dat ik wat ongemakkelijk op mijn stoel heen en weer schuif. En dat terwijl ik me al moeilijk een houding weet te geven in het café waar we zitten. Zij had de plek voorgesteld, een Nederlands thema-café met de naam Amsterdamster. Nog nooit van mijn leven heb ik zoiets gezien. Alles is in een schreeuwerig oranje geverfd – de vloer, de stoelen, de muren, de zonwering – en uit de speakers blèrt Nederlandse radio. Er staan een reusachtige klomp en een fietsenrek voor de ingang en daarboven wappert de Amsterdamse vlag. Yaryna bestelt poffertjes, er is keuze uit diverse toppings: fruit, chocola, of haring. Lafjes kies ik voor fruit.</p>
<p>Ik interview haar omdat ik in Kyiv onderzoek doe naar het effect van de oorlog in Oekraïne op vrouwen en genderverhoudingen. De oorlogservaringen van vrouwen zijn het documenteren waard, daarvan overtuigde Nobelprijswinnaar Svetlana Alexijevitsj me toen ik haar canonieke werk <em>De oorlog heeft geen vrouwengezicht las</em>. Maar de verhalen van vrouwen in oorlogstijd worden nog altijd makkelijk over het hoofd gezien, of opgediend als bijzaak. Dus hebben we net een hele tijd zitten praten over Yaryna’s ervaringen in het leger. Hoe het is om mensen dood te zien gaan, wat dat doet met je psyche. Hoe het leger is veranderd sinds de grootschalige invasie in februari 2022, hoe intens de eerste maanden van dat jaar waren.</p>
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/product/de-dood-ruikt-naar-suikerspin-eva-peek/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new"><span class="article-embed__image" style="background-image:url(https://www.vn.nl/wp-content/uploads/fly-images/595591/De-dood-ruikt-naar-suikerspin-520x520-cc.png);"></span><span class="article-embed__content"><span class="article-embed__read-more">Bestel 'm hier</span><span class="article-embed__title">Een prachtig verslag van gender en nationale identiteit, feminisme na de Sovjettijd, de dagelijksheid van oorlog en de wil om te overleven</span><span class="article-embed__date">20 februari 2025</span></span></a>
<p>Ik hang aan haar lippen, het ene verhaal is nog fascinerender dan het andere, maar nu snijdt ze een onderwerp aan dat bij mij aan een gevoelig punt raakt.</p>
<p>‘Op het slagveld denk ik ook niet aan ongesteld zijn.’ Ze kijkt me licht spottend aan. ‘Journalisten willen me soms bijna tegenspreken, als ik ze dat vertel,’ vervolgt ze. ‘Maar als je midden in een aanval zit, maakt het niet uit of je een vrouw of een man bent. Het maakt alleen uit of je je taak kunt uitvoeren.’ Ik knik, en toch legt ze uit: ‘Aan het begin van de grootschalige invasie was ik op een bepaald moment volkomen uitgeput. We moesten als verkenners constant verhuizen, we sliepen elke dag op een andere plek, met een minimum aan alles, in slecht weer, en ik was ook nog ongesteld. Maar dat was niet echt een probleem, het probleem was dat we dóódgeschoten konden worden.’</p>
<p>Ik begrijp het punt, dat Yaryna hier maakt. Tijdens mijn onderzoek vroeg ik me geregeld af waarom je nog aan genderverhoudingen zou denken als er een vijandig leger op je afkomt. Is dat geen hobby voor vredestijd? Maakt een raket onderscheid tussen mannen en vrouwen? Ik voelde me een wereldvreemde westerling als ik vrouwen in Kyiv vroeg ‘hoe de oorlog hun blik op vrouwelijkheid had beïnvloed’. Alsof ik mijn prioriteiten niet op orde had. Aan je bureau in Amsterdam feministische studies lezen over vrouwen in oorlogstijd is één ding. Een gesprek beginnen over de complexe manier waarop genderverhoudingen de ervaringen in de oorlog beïnvloeden en vice versa terwijl elk moment het luchtalarm af kan gaan, is iets heel anders.</p>
<h5>De grote gelijkmaker</h5>
<p>En toch. Hoe langer ik in Kyiv ben, hoe meer ik in de praktijk zie dat het de moeite waard is om dat ongemak te overwinnen. Ook in het gesprek met Yaryna. Ze heeft gelijk dat ze door vragen van journalisten zoals ik steeds apart wordt gezet van de rest van haar eenheid, terwijl de mannen nooit wordt gevraagd hoe het voor hen is om man te zijn aan het front. Maar dat zou ook voor mannen geen rare vraag zijn, want de oorlog zélf brengt een scheiding aan tussen mannen en vrouwen. De verwachtingen zijn anders. Mannen vechten, vrouwen blijven bij de kinderen. Die rolverdeling is heel expliciet: alleen volwassen Oekraïense mannen hebben dienstplicht en mogen het land niet uit.</p>
<p>En als vrouwen toch het leger in gaan, zoals Yaryna, hebben ze wel degelijk een andere ervaring dan mannen. Dat vertelt ze zelf ook. Ze moest haar plek veroveren in het bataljon en bewijzen dat ze het aankon, dat ze geen voorkeursbehandeling wilde. Ze had een hoogoplopend conflict met een medesoldaat die eerst met haar flirtte, en na haar afwijzing vijandig werd.</p>
<p>Het is allebei waar. Geweld is de grote gelijkmaker, een kogel is voor iedereen dodelijk. Maar hoe groot de kans is dat je op die kogel af moet rennen, of je daar een uitrusting bij draagt die goed past, en hoe er voor en zelfs na dat geweld met je omgegaan wordt, is voor mannen en vrouwen verschillend. Zelfs in necrologieën van soldaten wordt bij vrouwen als het even kan vooral hun moederschap benadrukt, las ik in het boek van Olesya Khromeychuk: <em>De dood van een soldaat verteld door zijn zus</em>.</p>
<blockquote><p>Als Nederlanders niet begrijpen wat het verschil is tussen Russen en Oekraïners, dát er een verschil is, heeft dat heel reële gevolgen voor mensen in de echte wereld</p></blockquote>
<p>Omdat mannen de rol van beschermer en vrouwen de rol van verzorger krijgen toebedeeld, worden de verschillende vrouwen-en mannenrollen in oorlogstijd nog scherper afgetekend. Hier zijn talloze feministische studies aan gewijd. Maar dat is niet het hele verhaal. Oorlog brengt een samenleving op drift. Mensen ontdekken onverwachte kanten van zichzelf. Dorpelingen komen terecht in de stad, mannen vertrekken naar het front en vrouwen nemen hun plek in. Vrouwen als Yaryna gaan het leger in en kantelen het beeld van hoe een vrouw zich hoort te gedragen. Juist in oorlog worden traditionele verhoudingen ondermijnd. In de onzekerheid en chaos staat alles op losse schroeven.</p>
<p>Er is nog iets anders in Yaryna’s opmerking dat me raakt. Mijn slechte geweten speelt op door haar impliciete klacht dat buitenlandse journalisten haar ervaringen vaak al voor haar hebben ingevuld. Dat ze geen oprechte interesse hebben in het antwoord.</p>
<p>Dat steekt, omdat we in de rest van Europa, en zeker in Nederland, al zo lang neerbuigend of onverschillig zijn geweest wat betreft de ervaringen van Oekraïners. Het Nederlandse referendum over het associatieverdrag, in 2016, ging over van alles, maar niet over Oekraïne. Hun ervaringen of drijfveren op Majdan interesseerden ons niet. Jaren voor de grootschalige invasie zei de schrijver Serhi Zjadan al tegen me: we kennen elkaar zo slecht. Op dat moment was hij een van de twee Oekraïenstalige schrijvers die ooit in het Nederlands vertaald was.</p>
<p>Ikzelf had ook te lang niet door hoe slecht ik Oekraïne eigenlijk ken. Ik spreek bar slecht Oekraïens, en dat is niet toevallig. Zoals zo veel journalisten en diplomaten die zich bezig houden met het land leerde ik aanvankelijk Russisch. Toen ik in 2018 voor het eerst een tijdje in Kyiv kwam wonen, was ik daar nota bene om daar Russische les te volgen. (In Kyiv volg ik elke week meermaals Oekraïense les, waarbij ik zinnen te vertalen krijg als: ‘Kharkiv heeft moderne luchtafweer nodig. Kharkiv kan het niet zelf betalen.’ ‘Oekraïne heeft nu wapens nodig, en niet pas volgend jaar.’)</p>
<p>Desinteresse en onbegrip kunnen dodelijk zijn. De platte karikatuur van Nederland in Amsterdamster is onschuldig. Het maakt niet zo veel uit als sommige Oekraïners denken dat iedereen in Amsterdam klompen draagt, en poffertjes met haring eet. Maar als Nederlanders niet begrijpen wat het verschil is tussen Russen en Oekraïners, dát er een verschil is, heeft dat heel reële gevolgen voor mensen in de echte wereld. Oekraïners zijn geen Russen. Net zoals ze, overigens, geen supermensen zijn, of heiligen. Wat ze wél zijn: mensen die prima kunnen vertellen wat ze willen en denken.</p>
<figure id="attachment_680554" aria-describedby="caption-attachment-680554" style="width: 640px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_640 wp-image-680554" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/04/clementina_img1ʼ-2_preview-640x524.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/04/clementina_img1ʼ-2_preview-640x524.jpg 640w" alt="" width="640" height="524" /><figcaption id="caption-attachment-680554" class="wp-caption-text">Een queer soldaat genaamd Klementyna. Ze onderging op dat moment revalidatie vanwege een vrwonding aan haar been in Dnipro.</figcaption></figure>
<h5>Aan het wankelen</h5>
<p>De genderverhoudingen in Oekraïne zijn traditioneler dan in Nederland. Toen ik een groep vrouwen opzocht die elke doordeweekse dag samenkomen om met de hand camouflagenetten voor het leger te maken, vroeg ik of ze zichzelf beschouwden als feminist. Hilariteit alom. “We zijn vrouwen! We willen graag zwak zijn!” legde een me uit, tussen het schaterlachen door. Gaandeweg betrapte ik mezelf erop dat ik de feminismevraag af en toe expres stelde als ik vermoedde dat die de sfeer zou verhogen.</p>
<p>Het is verleidelijk te denken dat daarmee de kous af is, dat Oekraïne een conservatief land is dat op gebied van feminisme ‘achterloopt’. Maar dat zou de werkelijkheid geweld aandoen. Het idee voor mijn onderzoek kwam mede tot stand nadat ik een boze brief las van Oekraïense feministen tegen het internationale manifest: <em>Feminist Resistance Against</em> <em>War</em>. In dat manifest riepen feministen uit allerlei landen, ook Rusland, op om vooral geen wapens meer te leveren aan Oekraïne, omdat wapens alleen zouden bijdragen aan een ‘militaristische spiraal’ ten gunste van het patriarchaat.</p>
<div class="info-box">
<h5>De dood ruikt naar suikerspin</h5>
<p>Dit is een inleiding op <em>De dood ruikt naar suikerspin</em>, een nieuw boek van Uitgeverij Vrij Nederland. Eva Peek verbleef drie maanden in Kyiv en tekende de ervaringen van vijf Oekraïense vrouwen op. Het resultaat is een prachtig verslag van gender en nationale identiteit, feminisme na de Sovjettijd, de dagelijksheid van oorlog en de wil om te overleven. Bestel <a href="https://www.vn.nl/product/de-dood-ruikt-naar-suikerspin-eva-peek/" target="_blank" rel="noopener">het boek</a> hier.</p>
</div>
<p>De Oekraïense feministen zetten daar een ander manifest tegenover, <em>The Right to Resist.</em> Jullie weten niet waar je het over hebt, is de ruwe samenvatting. Feministische solidariteit kan alleen bestaan, staat er, als er geluisterd wordt naar degenen die direct getroffen worden door geweld. ‘De Russische invasie dwingt ons om ons te richten op de verdediging van de Oekraïense samenleving: op de strijd om te overleven, voor basisrechten en vrijheden, voor politieke zelfbeschikking. We roepen op tot een geïnformeerde beoordeling van een specifieke situatie in plaats van een abstracte geopolitieke analyse die de historische, sociale en politieke context negeert.’</p>
<p>Zo’n geïnformeerde beoordeling lijkt me geen overbodige luxe. Daarom ben ik naar Kyiv gegaan om Oekraïense vrouwen zelf te laten vertellen over wat ze meemaken, en wat de historische, sociale en politieke context van hun leven nu is. De verhalen die ik hoorde hebben mijn eigen begrip over wat oorlog is, en wat feminisme, aan het wankelen gebracht.</p>
<div class="info-box">
<p>Dit was een inleiding van <em>De dood ruikt naar suikerspin,</em> een indringend beeld van wat de verwoestende oorlog betekent voor vijf Oekraïense vrouwen. Bestel het boek <a href="https://www.vn.nl/product/de-dood-ruikt-naar-suikerspin-eva-peek/" target="_blank" rel="noopener">hier.</a></p>
</div>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>


Oorlog is ook een vrouwenzaak