De meeste films deugen niet

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

VN 80

Adriaen Adriaenszoon, bijgenaamd het Kint, van beroep kokermaker, werd in Leiden geboren en groeide op voor galg en rad. Van hem is bekend dat hij in de gevangenis te Utrecht een moordaanslag deed op een bewaker. Later, in Amsterdam, probeerde hij iemand te beroven; het slachtoffer werd zwaar mishandeld. Na deze wandaad was het geduld van zijn rechters uitgeput; hij werd op 28-jarige leeftijd ter dood veroordeeld, en óp 31 januari 1632 opgehangen. Onder de toeschouwers bevond zich waarschijnlijk een jonge Leidenaar, die ook pas enkele weken tevoren naar Amsterdam was gekomen: Rembrandt van Rijn. Hij was toen als portretschilder nauwelijks bekend, maar hij had de eerste belangrijke opdracht in zijn zak: het schilderen van de bekende magistraat en medicus dr. Nicolaas Tulp en enkele van zijn vrienden. Deze opdracht maakte ook de gehangen Leidenaar onsterfelijk; als lijk op het schilderij van dr. Tulp.
De ‘Anatomische Les’ werd een meesterwerk. Het stelt Tulp voor terwijl hij een demonstratie geeft en zich richt tot zijn gehoor in het amfitheater. Zijn collega’s staan dicht om hem heen en kijken geboeid naar de geprepareerde arm, of naar de illustratie in een anatomische atlas. Een enkele kijkt toevallig naar het publiek, dat ergens aan onze kant van het doek moet worden gedacht.
De diagonale ligging van het lijk, een nieuwe vondst in de traditie van de anatomische voorstelling, suggereert voor een belangrijk deel de ruimte en de diepte van het vertrek. De diagonale beweging naar achter wordt in evenwicht gehouden door een tegenbeweging van de hoofden en torso’s van de levenden. De voeten van het lijk en de gezamenlijke beweging en blikrichting van de omstanders vormen een compositorische kegel, waarvan de punt een sterke beweging naar de rechter benedenhoek suggereert, die uit de lijst zou breken wanneer Rembrandt dit gevaar niet op een geniale manier had uitgebuit door een lijvig boek, bij wijze van stootblok, in deze hoek te plaatsen.
Het schilderij stelt ook een aantal problemen. Waarom bracht Rembrandt zijn opdracht tot het schilderen van een groepsportret in verband met een anatomische les? Welke betekenis hechtten Tulps tijdgenoten aan deze combinatie? Waarom werd alleen de arm van het lijk geprepareerd, terwijl de normale dissectie toch altijd bij de buik begon, en meestal niet eens aan arm of hand toe kwam? Deze en talrijke andere problemen heeft Heckscher op een buitengewoon intelligente manier gesteld en opgelost. Hij blijkt daarbij, behalve een voortreffelijk kunsthistoricus ook een groot kenner te zijn van de geschiedenis der geneeskunde. Hij heeft in deze studie gebruik gemaakt van een methodiek die in het tegenwoordige medische denken ‘multi-dimensioneel’ wordt genoemd; in zijn boek benadert Heckscher in zestien korte hoofdstukken de problematiek van het schilderij steeds vanuit een ander uitgangspunt: de historie van de anatomie, de traditie van de anatomische afbeelding, van het anatomenportret, van het groepsportret, de geschiedenis van de stad Amsterdam en haar universiteit, enzovoorts.
<h5>Openbare Anatomieën</h5>
De anatomische les zoals Rembrandt die ruim drie eeuwen geleden kende, heeft weinig gemeen met het onderwijs in de anatomie zoals dat tegenwoordig aan de universiteiten gegeven wordt. Maar het verschil met de anatomische les van een eeuw vóór Rembrandt is onvergelijkelijk veel groter. De anatomische demonstratie zoals die op Rembrandts schilderij te zien is vertegenwoordigde in zijn tijd een betrekkelijk recente ontwikkeling van de wetenschap. De anatomie als wetenschap begint met de publikatie van de anatomische atlas van Vesalius, in hetzelfde jaar (1543) waarin Copernicus zijn grote ontdekking publiceerde.
Uiteraard hadden de middeleeuwen anatomische dissecties gekend. Geleerden lieten hun knechts al eeuwen lang lijken opensnijden, maar deze ‘anatomieën’ hadden veel meer het karakter van een filosofisch dispuut dan van een natuurwetenschappelijk onderzoek. Terwijl de prosector het lijk opensneed voerden de geleerden (vaak geen medici, maar taalkundigen of filosofen) een debat over anatomische teksten van klassieke schrijvers, zonder zich daarbij veel te bekommeren om de concrete anatomie die vóór hen op tafel lag. De anatomie van het menselijk lichaam zélf onderzoeken was niet alleen ver beneden hun waardigheid, maar deze mogelijkheid zou ook nooit in hun hoofden zijn opgekomen. Wetenschap en lichamelijke arbeid waren tegenstrijdige begrippen voor de middeleeuwer; wetenschap beoefende men door de klassieke schrijvers te bestuderen, die immers volgens de heersende opvatting de hoogste trap van kennis en wijsheid hadden bereikt.
De grote openbare anatomieën hebben altijd een min of meer feestelijk karakter gehad. De organisatie en de uitvoering ervan. waren in handen van een scherp omschreven groep professoren. Het lijk dat vertoond en geprepareerd werd, was altijd dat van een terechtgestelde misdadiger. Deze hele formele vertoning werd voor het publiek opgevoerd om luister bij te zetten aan de medische faculteit, en daardoor aan de universiteit. Het waren openbare voorstellingen, die als het ware de etalage vormden waardoor de buitenstaander de illustere bezigheden binnen de universiteit mocht bewonderen. Het opengesneden lijk was vóór alles de troef waarmee de leek werd overbluft. Het geheel had niet de minste wetenschappelijke waarde.
Naast deze rituele dissecties hebben mensen van de praktijk (barbiers, chirurgijns, kwakzalvers, beulen) uiteraard de hele middeleeuwen door fragmentarische kennis vergaard bij de uitoefening van hun vak; door het verrichten van secties, al of niet voor de rechterlijke macht, door amputaties en andere operaties. Maar deze ongeletterde practici waren over het algemeen niet in staat hun kennis te verzamelen en te beschrijven. Hun sociale betekenis was bovendien zo miniem dat niemand aandacht zou hebben geschonken aan hun ervaringen.
<h5>Vesalius deed het zelf</h5>
De geleerde Vesalius nu begon, in tegenstelling tot zijn universitaire collega&#8217;s, zijn handen te gebruiken. Hij was de eerste die een compleet menselijk skelet samenstelde, nadat hij een lijk van een van de galgen van Leuven had weten te stelen. Na zijn terugkeer uit Parijs, waar hij als anatoom aan de universiteit belangrijke ontdekkingen had gedaan, zorgde hij aan de universiteit van Leuven voor een sensatie door tijdens zijn college zelf het lijk te ontleden, zelf te kijken en te vertellen wat hij zelf zag. Hij was trots op zijn vaardigheid met het mes, en maakte geen geheim van zijn verachting voor, wat hij noemde, die belachelijke anatomische rituelen, met professoren die als papegaaien op een preekstoel zaten en hun tijd verknoeiden met ellenlange disputen en hol woordenspel, terwijl een domme slager op goed geluk in een lijk sneed.
Het belang dat Vesalius terecht hechtte aan zijn ‘handigheid’ heeft een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van de wetenschappelijke anatomie. Dat de hand zo’n belangrijke plaats inneemt in de Anatomie van Dr. Tulp is hiervan een direct gevolg. De belangrijkheid van de geschreven autoriteit, het boek, in de anatomie wordt kleiner naarmate de empirische instelling onder de geleerden veld wint. Op de laatmiddeleeuwse voorstellingen staat niet het lijk maar het boek, de tekst van de klassieke schrijver, in het middelpunt van de geleerde disputen. Later, en dat is ook het geval in Rembrandts schilderij, krijgt de concrete anatomie de centrale plaats, en het boek krijgt een meer secundaire betekenis: het wordt hoogstens nog geraadpleegd, het heeft een adviserende functie, maar wordt op zijn beurt zonder schroom gecorrigeerd aan de hand van de eigen waarnemingen.
De anatomische nieuwlichterij van Vesalius heeft aanvankelijk niet gemakkelijk, maar op den duur overtuigend ingang gevonden. Ontleden volgens Vesalius werd het kenmerk van een moderne wetenschappelijke instelling. Anatomen gingen hoe langer hoe meer zelf het mes hanteren, en hun belangrijkste instrument, de hand, kwam in hoog aanzien. Anatomen lieten zich afbeelden, terwijl zij de hand van een lijk ontleedden, zoals latere medici zich bij voorkeur lieten portretteren achter de microscoop, met een otologische spiegel of (na de invoering van de asepsis) met een mondlapje.
<h5>Nicolaas Tulp</h5>
Rembrandts Anatomie van Dr. Tulp kan men de sporen van de ontwikkelingsgang van de anatomie gemakkelijk herkennen. De wetenschappelijke kwaliteiten en de moderne opvattingen van dr. Tulp vallen de goede verstaander van het schilderij onmiddellijk op. Het lijk neemt de centrale plaats in en dr. Tulp, evenals de omstanders, hebben grote belangstelling voor de menselijke hand. Dr. Tulp geeft les in de anatomie, niet uit een semi-mythologische tekst, maar met behulp van een preparaat dat hij zelf heeft gemaakt. De ondergeschikte betekenis die het boek voor Tulp moet hebben gehad blijkt het duidelijkst uit het feit, dat op het schilderij twee boeken worden geraadpleegd, terwijl in de rechter benedenhoek nog een stapel boeken als steun dient voor de rechtopstaande atlas.
Nicolaas Tulp, die van huis uit Claes Pieterszoon heette, ontleende zijn naam aan die van zijn ouderlijk huis aan de Keizersgracht, dat in de Tulp heette. Behalve een internationaal bekend medicus is hij een belangrijke figuur geweest in het stadsbestuur van Amsterdam. Hij was tientallen jaren eerste anatoom van het eerbiedwaardige chirurgijnsgilde, gaf lessen aan vroedvrouwen, gaf anatomische colleges en demonstraties voor studenten en was, niet in de laatste plaats, de deken van de 58 huisartsen die het toenmalige Amsterdam kende. Tulp was een geleerde van de eerste rang. Als alumnus van de Leidse universiteit, die de geestelijke erfenis van Vesalius voor zich opeiste, moet hij een bijzondere voorkeur hebben gehad voor de moderne beoefening van de anatomie.
Hoe degelijk de wetenschappelijke belangstelling van Tulp en zijn collega’s ook geweest mag zijn, en hoezeer hun beoefening van de anatomie ook verschilde van de laat-middeleeuwse, toch had de publieke anatomische demonstratie allerminst haar eeuwenoude feestelijke karakter verloren. Amsterdam had weliswaar in Rembrandts tijd nog geen universiteit, maar de openbare Anatomieën waren al lang doorgedrongen tot de chirurgijnsgilden, die de gewoonte hadden overgenomen, en die door hun academische instelling vaak voorlopers werden van een universitaire medische faculteit.
Ondanks de revolutie die zich in de anatomie had afgespeeld, moet toch ook de ontleding van het lijk van Aris Kindt nog beschouwd worden als een traditioneel kijkspel. De ‘Anatomie’ was een jaarlijks terugkerende society-gebeurtenis, die misschien het best vergeleken kan worden met onze jaarlijkse opvoeringen van de Gysbreght. In Amsterdam, maar ook elders in Europa, hadden de anatomische zittingen meestal plaats omstreeks Kerstmis, ten dele omdat men in het winterseizoen het lijk langer kon bewaren, want de ontleding duurde meestal enkele dagen. Ten dele waarschijnlijk ook door de vage magische betekenis die nog steeds aan de dissectie werd gehecht: de catarctische werking van het openbaar straffen van een misdadiger, ook al was zijn lichaam dood.
<h5>Sectietafel als toneel</h5>
De overeenkomst met het toneel gaat nog verder. Voor de Anatomie werden entreekaartjes verkocht, zelfs reeds in een tijd waarin dit voor toneelvoorstellingen nog niet gebruikelijk was. Voor anatomieën te Padua werden in 1497 al kaartjes verkocht, en nog in 1829 kwam het te Edinburg voor dat medische studenten de demonstraties niet konden bijwonen omdat het theater was uitverkocht. Toen het toneel nog niet van schouwburgen gebruik maakte, werden de anatomische dissecties al gehouden in speciaal voor dit doel gebouwde theaters, waarin de toeschouwers in een hele of halve cirkel om de sectietafel zaten. Evenals tegenwoordig de toneelvoorstellingen werden de grote anatomieën lang tevoren in de stad aangekondigd door middel van affiches, waarop het publiek in wijdlopige zinnen werd opgewekt zijn nieuwsgierigheid te komen bevredigen, en kennis te nemen van de interne structuur van het menselijk lichaam; van ‘wat er gebeurt in elke inwendige holte, van het orgaan waarin de mens zijn ziel ontving, en van de plaats waarin zij nu verblijft.’
De jaarlijkse anatomieën van de zestiende en zeventiende eeuw, óók die van 1632, hadden veel gemeen met de landjuwelen van de rederijkers. Die dagenlang durende manifestaties, beginnende met publieke executie van een veroordeelde en gevolgd door de plechtige dissectie van diens lijk op de volgende dagen, werd traditioneel afgesloten met een fakkeloptocht en een semi- openbaar copieus banket van het chirurgijnsgilde. dat betaald werd van de opbrengst van de entreekaartjes.
Rembrandts Anatomie van Dr. Nicolaas Tulp kan worden gezien als een tableau vivant waarin het anatomische festival van 1632 wordt samengevat. Het merkwaardige mengsel, zo zegt Heckscher, van dit gruwelijk-imposante en tegelijk dramatisch-leerzame appel aan het verstand en aan het hart van de toeschouwer bestempelt elk van de delen van dit festival tot een ideale uitdrukking van de barok. Rembrandts weergave van de tweede akte heeft waarschijnlijk in vele opzichten tegenstrijdig geleken. Zijn schilderij bracht een eerste klas publieke vermakelijkheid in beeld; het suggereerde een wetenschappelijk tableau vivant; het wekte op tot devote contemplatie omdat men Gods wijsheid kon zien uitgedrukt in de inwendige bouw van een misdadiger, wiens lichaam evengoed als dat van elk ander mens gold als de Tempel van de Heilige Geest. Bovendien liet het schilderij duidelijk het meesterschap zien van de anatoom, die voor een groot gehoor leert en demonstreert, tegen een honorarium van 250 gulden; het illustreerde de ‘crisis’ tussen de executie en het feestmaal, en misschien bevatte het reminiscenties aan een seizoensritus, waarin de maatschappij een misdadiger aan de kaak stelde, wiens schande en straf niet ophielden bij de executie.
<div class="info-box">
<img decoding="async" class="size-medium wp-image-475935 alignleft" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/hand.jpg" srcset="" alt="" width="96" height="300" />
Deze illustratie van een geprepareerde arm uit de Fabrica van Vesalius is waarschijnlijk het model geweest waarnaar Rembrandt de linkerarm van het lijk van Aris Kindt schilderde. Het is vrijwel uitgesloten dat Tulp de ontleding van het lichaam was begonnen met de arm. Omdat Rembrandt goede redenen had om in zijn schilderij de nadruk te leggen op de hand, moest hij dus wel naar een illustratie werken. Hierbij heeft hij de verkeerde illustratie als voorbeeld genomen. Bovenstaande houtsnede illustreert de spiergroepen van de achterzijde van de rechterarm. Rembrandt heeft deze figuur blijkbaar opgevat als de illustratie van de voorzijde van de linkerarm, en de spieren zonder meer daarop overgenomen. Dat deze arm later, als een apart onderdeel aan het lijk, werd geschilderd blijkt ook uit het feit dat hij duidelijk langer is dan de rechter.
</div>

Nieuwe kijk op ‘Anatomie van dr. Tulp’ door Rembrandt