De democratie verdwijnt uit Brussel

Columns van de week

Hannah Prins, Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Opnieuw relevant

<div class="info-box">
<h5>Opnieuw relevant, want</h5>
<p>Voor het eerst sinds 1945 gaat de Matthäus-Passion niet door. In 2012 zocht Elma Drayer naar de verklaring voor de immense populariteit in Nederland van het muziekstuk.</p>
</div>
<p><span style="font-size: 19px; font-family: Sabon, serif; font-weight: 400;">Strijk en zet begint het ergens in maart. Hm, hoor je redacties bijna hardop </span><span style="font-size: 19px; font-family: Sabon, serif; font-weight: 400;">denken. Die wijdverbreidheid van Johann Sebastian Bachs Matthäus-Passion is toch typisch Nederlands? Daar moeten we wat mee!</span></p>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Martin van Amerongen, hoofdredacteur van <em>De Groene Amsterdammer</em>, wijdde er eind jaren negentig al een alleraardigst boekje aan. In <em>Zijn bliksem, zijn donder</em> boog hij zich over de vraag waarom juist ‘op die paar kilometer tussen Roodeschool en Vlissingen’ de Matthäus-Passion zo aanslaat – veel meer dan in vergelijkbare buitenlanden, veel meer ook dan in het vaderland van de componist. Hoe kan het dat uitgerekend dit geseculariseerde volk (‘De kerken staan leeg, behalve rond de Paas’) er zo verzot op is? Zijn antwoord was even simpel als overtuigend: dat kwam door de AVRO-radio, die sinds mensenheugenis de Palmzondag uitvoeringen vanuit het Amsterdamse Concertgebouw verzorgt.</p>
<p>Het afgelopen decennium lijkt de populariteit van de Matthäus-Passion alleen maar te zijn toegenomen – met meezingversies, Nederlandstalige versies, versies speciaal voor kinderen en voor jongeren. En de media op hun beurt buitelen over elkaar heen in het bedenken van eigentijdse invalshoeken. Zo bracht <em>de Volkskrant</em> twee weken geleden ‘10 en meer plezierverhogende weetjes’ over de Matthäus. Dat bijbelvastheid niet de sterkste kant is van de betreffende redactie, bleek al uit het inleidende zinnetje ‘Met Pasen is het lijdensseizoen immers weer begonnen’. Dat de boodschap van het slotkoor zou luiden ‘Heb uw naaste lief’ leek me al evenzeer een <em>Hineininterpretierung</em>. Maar ronduit hilarisch was het citeren van de uitspraak ‘Zo, die hangt weer voor een jaartje’ – zonder erbij te vermelden dat die apocrief is. Martin van Amerongen had het in dit verband al de over ‘de paapse sloddervossen van de Volkskrant’ die de legende als enigen hardnekkig in stand houden. (Anno 2012 dichten ze het citaat trouwens ook nog toe aan de verkeerde zangeres: de alt Aafje Heynis in plaats van de sopraan Jo Vincent.)</p>
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote><p>Dat dit geseculariseerde volk er zo verzot op is komt door de AVRO</p></blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Heel eigentijds is ook wat de Evangelische Omroep dezer weken zijn kijkerspubliek voorschotelt. Die grijpt dit seizoen wederom naar het format van de zingende BN’er. In de vierdelige reeks <em>De Mattheus Masterclass</em> gaan landgenoten als Gerard Joling, Lenny Kuhr en Ivo Niehe ‘een groot avontuur aan met zichzelf’. Ze bekwamen zich namelijk in enkele recitatieven en aria’s – een ‘schier onmogelijke opgave’, volgens de commentaarstem. Zonder uitzondering noemen ze het reproduceren van Bachs noten ‘een enorme uitdaging’. Dat is het eerlijk gezegd voor onze oren ook.</p>
<p>Afgelopen zondag besteedde <em>Kunststof TV</em> aandacht aan het fenomeen. Zeg, wilde de goedlachse presentator Joost Karhof weten van radiocollega Maartje van Weegen, ‘wat is het nou toch’ dat Bachs meesterwerk juist in Nederland zo’n traditie werd? En zou zij even kunnen uitleggen hoe ‘de centrale boodschap’ van het stuk luidt? ‘Of is die er niet?’</p>
<p>Zelfs de VARA wilde niet achterblijven. Bij het radioprogramma <em>DeGids.fm</em> verzonnen ze de poll ‘Kies het Mooiste Matthäus Moment’, inclusief wervend spotje. Luisteraars mogen tot aan Pasen via de website hun ‘favoriete fragment’ aankruisen. Presentator Felix Meurders: ‘Uw stem is doorslaggevend!’</p>
<p>Martin van Amerongen schreef in 2000 dat hij ‘stad en land’ afreisde om ‘de schrale theorie uit te dragen dat Bach zowel van de gelovigen als van ons ongelovigen is’. Zou de hoofdredacteur nog onder de levenden zijn, hij zou bewijsmateriaal te over hebben.</p>
</div>


Elma Drayer

Hollandse passie voor Matthäus

<p style="font-weight: 400;">Buiten ziet het eruit als een heel gewoon kantoorpand. Saaier kan bijna niet: zes verdiepingen, midden tussen identieke kantoorgebouwen langs de metrolijn in Diemen-Zuid. Toch zit hier, verspreid over drie verdiepingen, een van de opwindendste, snelst groeiende bedrijven van Nederland: XS4ALL. Het is de oudste Internet-provider van het land, deze maand vieren ze hun eerste lustrum. Volgens de laatste cijfers telt XS4ALL, de op twee na de grootste na Planet Internet en World Online, veertigduizend particuliere, en vijfduizend zakelijke klanten. Tachtig mensen werken er in vaste dienst, twee keer zoveel als twee jaar geleden.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<p style="font-weight: 400;">Hier geen nette pakken, geen powerdresses en geen dassen. De directeur is zevenendertig en draagt een bermuda. De systeembeheerders zijn hooguit achtentwintig en dragen verschoten T-shirts. Hier geen werktijden van negen tot vijf. De meesten komen tegen twaalven binnendruppelen. In een ruim uitgevallen woonkeuken smeert iedereen zijn eigen bruine boterhammen en stopt na het eten zelf de vuile vaat in de afwasmachine. Een studentenhuis, waar alleen opvallend veel computers staan.</p>
<h5>De digitale snelweg</h5>
<p style="font-weight: 400;">Met tegenzin verhuisde XS4ALL een jaar geleden van een &#8216;gammel&#8217; pand in de Amsterdamse binnenstad naar dit &#8216;afschuwelijke&#8217; kantoorgebouw. Oprichter Rop Gonggrijp (34): &#8216;Maar er was geen discussie over. We groeiden zo hard dat in elke kast drie bureaus stonden. Dan wil je wel verhuizen.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">Gelukkig zijn de &#8216;gezelligheid&#8217; en de &#8216;chaos&#8217; gebleven, zeggen de medewerkers in koor. Eén ding zit ze nog steeds dwars: de ramen kunnen met geen mogelijkheid open. Voor voormalige hackers, die niets liever doen dan codes kraken en anderen te slim af zijn, een ware kwelling.</p>
<p style="font-weight: 400;">Internet, de digitale snelweg, bestaat al sinds de jaren zestig. Alleen was die toen nog niet zo snel én maar voor een enkeling toegankelijk. Universiteiten en bedrijven als Shell en Unilever gebruikten het net voor onderlinge communicatie; particulieren konden er niet op. Hackers kraakten begin jaren tachtig toegangscodes om óók via het net contact te maken en rond te kijken.</p>
<blockquote><p>Het was niet alléén een spelletje, er zat ook een politieke gedachte achter. De hackers noemden<br />
zichzelf &#8216;techno-anarchisten&#8217;.</p></blockquote>
<p style="font-weight: 400;">In Nederland was Rop Gonggrijp een van de pioniers. Zijn vader werkte bij De Telegraaf en had al vroeg een computer met modem, toen hypermodern. &#8216;Hier in Nederland,&#8217; zegt Gonggrijp, &#8216;zagen maar een paar mensen de mogelijkheden van Internet. In Amerika liep het al veel langer.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">Een kleine club toegewijde vrienden verzamelde zich eind jaren tachtig elke vrijdag thuis bij Rop Gonggrijp in de Bijlmer voor de wekelijkse hackers office party. Het ging ze niet om geld verdienen of het ontvreemden van gevoelige informatie. &#8216;Het was een intellectueel spelletje,&#8217; zegt Gonggrijp. &#8216;We wilden slimmer zijn dan de systeembeheerders.&#8217; De hackers maakten er een sport van om deuren te openen die voor anderen gesloten bleven. De een specialiseerde zich in het kraken van computersystemen, de ander wist alles over het openen van deursloten (lock picking), weer anderen waren phreaks: met slimme trucs wisten ze telefooncentrales zo te manipuleren dat ze gratis konden bellen met de andere kant van de wereld.</p>
<p style="font-weight: 400;">Het was niet alléén een spelletje, er zat ook een politieke gedachte achter. De hackers noemden zichzelf &#8216;techno-anarchisten&#8217;. Internet, vonden ze, was er niet alleen voor de &#8216;grote heren van het bedrijfsleven&#8217;. Het moest toegankelijk zijn voor iedereen: access for all, ofwel XS4ALL.</p>
<h5>Eerder typen dan schrijven</h5>
<p style="font-weight: 400;">In 1989 begon Rop Gonggrijp met zijn vrienden het &#8216;kritische computerblad&#8217; Hack-Tic, uitgegeven door &#8216;een volkomen ongebonden en ongeorganiseerd gezelschap van vreemde types&#8217;. Hack-Tic ontwikkelde zich al snel tot een spraakmakend tijdschrift vol tips en trucs, met argusogen gevolgd door politie en systeembeheerders. Op de voorpagina van het eerste nummer (24 pagina&#8217;s) een woest bebaarde man die met een hakbijl wegvluchtende stropdassen achterna zit.</p>
<p style="font-weight: 400;">Hanno Liem (vierentwintig, haar in een staart, korte broek, zonnebril) spreken we op het dak van het XS4ALL-kantoor. Buiten is het tenminste lekker, zegt hij. En of we weten dat in dit gebouw geen enkel raam&#8230;</p>
<p style="font-weight: 400;">Liem mocht als werknemer die het langst in dienst is de taart aansnijden op het personeelsfeestje van XS4ALL ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan. Tot kort geleden was hij hoofd afdeling hardware, nu is hij projectleider. &#8216;XS4ALL is mijn familie,&#8217; zegt hij. &#8216;XS4ALL heeft mij een identiteit gegeven.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">Hanno Liem kon, als whizzkid, &#8216;eerder typen dan schrijven&#8217;. Acht jaar geleden begon hij met hacken, maar ook gewone sloten en telefoonsystemen hadden zijn grote aandacht. &#8216;Daar heb ik nog steeds profijt van. Als iemand zijn sleutel kwijtraakt, geen probleem.&#8217; Via via rolde hij het wereldje van Hack-Tic binnen. &#8216;Ik ben echt van de Hack-Tic-school,&#8217; zegt Liem. &#8216;Je gebruikt je kennis niet voor persoonlijk gewin. Ik heb nooit ergens ingebroken of iets gestolen of data gemanipuleerd. Met wat wij deden, berokkenden we niemand schade. En we hadden helemaal niet het gevoel dat we met een revolutie bezig waren.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">Dat gevoel kwam pas in 1993, na het grote festival Hacking at the End of the Universe op een camping in de Flevopolder &#8211; in de wandeling liefkozend de HEU genoemd. Een keerpunt. In drie dagen tijd stampten de hackers het grootste non-militaire netwerk dat ooit gebouwd was uit de grond. &#8216;Waanzinnig was dat. Mensen van IBM zeiden: daar zouden wij drie maanden over doen. We lieten de rest van de wereld zien: we hebben geen opleiding, ons haar is verkeerd, we groeien op voor galg en rad. Maar dit kúnnen we. Een halfjaar daarna kwam pas het besef: we zijn met iets heel groots bezig. We zijn het Internet in Nederland aan het shapen.&#8217;</p>
<blockquote><p>&#8221;Mannen in pakken kwamen ons apparatuur verkopen. En die werden dan te woord gestaan door een jongen van zeventien die daar een beslissing over nam.&#8217;</p></blockquote>
<p style="font-weight: 400;">Rond 1990 raakte Gonggrijp bevriend met Felipe Rodriquez. Hij was op zijn achttiende eigenaar geworden van het Spaanse restaurant Centra in de Amsterdamse binnenstad, en al net zo bezeten van de nieuwe technologie. Hij beheerde een eigen bulletin board, een soort computerprikbord waar mensen boodschappen op konden achterlaten. Gonggrijp en Rodriquez hadden via een vriendje bij de universiteit toegang tot Internet. Toen ze die toegang eind 1992 kwijtraakten, gingen ze op zoek naar nieuwe mogelijkheden. Ze ontdekten dat ze gewoon, legaal toegang tot Internet konden krijgen. Bij NLnet, al een tijdje provider voor grote bedrijven en universiteiten, kochten de voormalige hackers &#8216;bandbreedte&#8217;. Rop Gonggrijp: &#8216;Zo werd het net voor iedereen toegankelijk. Dat was eigenlijk een belangrijker politieke daad dan een tijdschrift.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">De invoering van de Wet computercriminaliteit in 1993 speelde ook een rol. Hacken was vanaf dat moment strafbaar. Gonggrijp: &#8216;Er waren misschien tien hackers in Nederland. Die waren slim genoeg om te bedenken dat zij onmiddellijk juridische problemen zouden krijgen. The usual suspects.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">In Duitsland bleven de hackers (verenigd in de Chaos Computer Club) tot op de dag van vandaag hacken; in Nederland stierf het fenomeen, met de oprichting van een brave provider voor particulieren, een zachte dood.</p>
<p style="font-weight: 400;">Rop Gonggrijp verzon de naam voor het nieuwe bedrijf &#8211; een naam die tegelijk een politieke uitspraak was. Gonggrijp ontpopte zich als de visionair van XS4ALL, Rodriquez als het zakelijk brein. De rest van de computerwereld moest een beetje wennen aan de nieuwkomers. Gonggrijp: &#8216;Mannen in pakken kwamen ons apparatuur verkopen. En die werden dan te woord gestaan door een jongen van zeventien die daar een beslissing over nam.&#8217;</p>
<h5>Censuur is zinloos</h5>
<p style="font-weight: 400;">Vlak na de oprichting verscheen een groot stuk in de Volkskrant over de jonge provider. Dat had effect. Al op de eerste dag kregen ze, tot hun verbijstering, vijfhonderd abonnees binnen.</p>
<p style="font-weight: 400;">Inmiddels is jonge hond XS4ALL in Diemen de directe buurman van het grote NLnet (dat sinds enige tijd UUnet heet). Projectleider Hanno Liem: &#8216;Een keer per week geef ik vechtsporttraining. De grap is dan om in XS4ALL-shirts rondjes te rennen om hun gebouw.&#8217; Maar verder zijn de relaties goed. &#8216;We gaan soms bij ze barbecuen.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">XS4ALL groeide explosief. En ze hoefden er niets voor te doen, de klanten stroomden vanzelf toe. Veel sneller dan verwacht, werd de naam werkelijkheid: iedereen kan nu, mits in bezit van computer en modem, mailen en surfen op het net.</p>
<p style="font-weight: 400;">Méér structuur in het bedrijf (dat van een stichting een bv werd) bleek onontbeerlijk, nieuwe functies moesten in het leven worden geroepen. Hanno Liem: &#8216;Ik weet nog wat voor cultuurschok dat was: wacht even, we gaan nu mensen aanstellen die de baas zijn over andere mensen.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">Een jaar na de oprichting kwam het bedrijf door de snelle groei in problemen: te weinig computercapaciteit, te weinig personeel, te weinig organisatie. Door een &#8216;aanzienlijke&#8217; financiële bijdrage van Felipe Rodriquez &#8211; hij had geld dankzij zijn restaurant &#8211; kwam de firma er weer bovenop. Rodriquez: &#8216;De financiële draagkracht van mijn partners was minimaal. Ik heb grote risico&#8217;s genomen die eerste jaren. Mijn boekhouder verklaarde me letterlijk voor gek. Nu denkt hij daar natuurlijk anders over.&#8217;</p>
<blockquote><p>&#8216;Je betaalt hier dertig gulden als abonnee. En dat geld gebruiken we ook om de opinievorming te beïnvloeden.&#8217;</p></blockquote>
<p style="font-weight: 400;">Toch bleef XS4ALL trouw aan zijn idealen: een commercieel bedrijf, maar dan wel met een boodschap. Anderhalf jaar geleden werd zelfs een public affairs officer aangesteld, Maurice Wessling (33). Hij volgt de laatste ontwikkelingen rondom politiek, ethiek en Internet. &#8216;We zijn geen freakende hackers meer,&#8217; zegt hij. &#8216;Maar we proberen wel die erfenis te gebruiken op een positieve manier. Je betaalt hier dertig gulden als abonnee. En dat geld gebruiken we ook om de opinievorming te beïnvloeden.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">Censuur, netvervuiling, aftappen, nieuwe wetgeving &#8211; geen debat over Internet of XS4ALL is erbij, of heeft het zelf in gang gezet. Met altijd hetzelfde principiële standpunt: de provider is niet aansprakelijk voor wat de gebruikers op het net zetten. Het bekendste voorbeeld is de Scientology-zaak. Schrijfster Karin Spaink plaatste geheime documenten van de Scientology Church op het Internet. Een langdurige juridische strijd volgde die de Amerikaanse club verloor. Kosten voor XS4ALL: een ton. Een andere spraakmakende zaak: gebruikers van XS4ALL zetten het verboden Duitse blad Radikal op het net. Daarmee werd aangetoond dat censuur sinds de komst van Internet zinloos is.</p>
<p style="font-weight: 400;">Felipe Rodriquez: &#8216;Die twee zaken hebben veel publiciteit opgeleverd. Dat trok een hoop nieuwe klanten aan die het beleid van XS4ALL steunden. Maar het schrok ook klanten af, vooral zakelijke.&#8217;</p>
<h5>De helden van het eerste uur</h5>
<p style="font-weight: 400;">De twee helden van het eerste uur, Rop Gonggrijp en Felipe Rodriquez, trokken zich op 1 januari van dit jaar terug uit het bedrijf. (Ze zijn, heel verstandig, nog wel aandeelhouder.) Hanno Liem: &#8216;Ik mis Rop en Felipe. Ik snap dat ze afstand hebben genomen. Felipe was tegen wil en dank directeur. En Rop heeft altijd gezegd: ik wil geen groot bedrijf. Elke keer als we weer gegroeid waren, dachten we: vindt Rop het nog wel leuk?&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">Rodriquez is vertrokken naar Australië, voor een uitgebreide sabbatical. &#8216;Ik hou niet van mensen,&#8217; mailt hij ons, &#8216;die zich als een Wiegel blijven bemoeien met zaken die ze overgedragen zouden moeten hebben.&#8217; Daar is hij wél opgenomen in de Electronic Frontier Australia, een lobbyclub voor Internet-gebruikers, maar verder rust hij uit. &#8216;Felipe kijkt vooral veel naar zijn dochtertje,&#8217; zegt Rob Gonggrijp. Ook hij is inmiddels vader geworden, van een jongenstweeling.</p>
<p style="font-weight: 400;">Gonggrijp is net een eigen bedrijfje begonnen in computerbeveiliging. Hij houdt kantoor in zijn woonkamer in Amsterdam-Oost. In de ene hoek computers, in de andere hoogopgetast babyspeelgoed. Over zijn aandeelhouderschap zou hij het liefst zwijgen. &#8216;Ik associeer mezelf daar niet graag mee,&#8217; zegt hij gepijnigd. &#8216;Dan zie ik toch dikke Mercedessen en sigaren en golfspelen voor me.&#8217;</p>
<blockquote><p>&#8216;Mijn waarde voor XS4ALL zit in die eerste tijd. Er gaan grote dingen veranderen door het Internet.&#8217;</p></blockquote>
<p style="font-weight: 400;">Of hij zijn bedrijf mist? &#8216;Ik mis vooral de eerste twee jaar,&#8217; zegt hij. &#8216;Het gevoel dat ik in een grootse ontwikkeling was beland. Mijn waarde voor XS4ALL zit in die eerste tijd. Het grote publiek vertellen wat er aan de hand is. Steeds hetzelfde: er gaan grote dingen veranderen door Internet. Maar de tijd daarna, nee. Het is niet mijn talent om een bedrijf van tachtig mensen te leiden. En ik had geen zin meer in vergaderen.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">Gonggrijp en Rodriquez stelden nog voor hun vertrek een nieuwe directeur aan, Wilbert Stikkelbroeck (37). Hij heeft zich geïnstalleerd achter een paar schotten op de nog bijna lege vierde verdieping van het kantoorpand in Diemen.</p>
<p style="font-weight: 400;">Stikkelbroeck is geen oude hacker, maar een échte manager die het heeft over &#8216;uitdagingen&#8217;, &#8216;inhaalslag&#8217; en &#8216;de organisatie uitlijnen naar de toekomst&#8217;. Vroeger werkte hij bij de Nederlandse Zorgfederatie, en de laatste jaren was hij eigenaar van een kleine provider. &#8216;Rop en Felipe,&#8217; zegt hij, &#8216;waren visionairs. Maar ze waren vooral gericht op de buitenwereld.&#8217; Veel minder bedreven waren ze in de interne bedrijfsvoering. &#8216;Dat was een puinhoop.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">Rop Gonggrijp: &#8216;Niemand had de illusie dat we zo door konden gaan. Het bedrijf heeft jarenlang zichzelf gemanaged. We hadden het zakelijk vast beter kunnen doen als er minder chaos was geweest. Het voordeel van zoals het ging, was de enorme betrokkenheid van mensen bij de zaak.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">&#8216;Bij ons,&#8217; zegt public affairs officer Maurice Wessling, &#8216;hebben nog steeds de technici het primaat. En niet de afdeling marketing of sales.&#8217; In andere bedrijven zouden die technici, de whizzkids van het bedrijf, meer kunnen verdienen dan de vierduizend bruto die ze bij XS4ALL krijgen. &#8216;Maar hier hebben ze de vrijheid om te experimenteren en hun gang te gaan.&#8217;</p>
<h5>Alle lijnen gaan stijl omhoog</h5>
<p style="font-weight: 400;">In de begintijd waren overigens, naar goed links gebruik, álle salarissen even laag, zo&#8217;n tweeduizend bruto. Projectleider Hanno Liem: &#8216;Geld is niet de drijfveer. Het is een eer om hier te werken. En we hebben goeie secundaire arbeidsvoorwaarden. Allemaal een vaste Internet-verbinding thuis. Scheelt mij zo vijfhonderd gulden in de maand.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">Inmiddels is veel &#8216;puin&#8217; geruimd, en de gevolgen zijn overal merkbaar. Op een prikbord bij de afdeling P&amp;O hangt een felgeel mededelingenblad. De ondernemingsraad (want die is intussen ingesteld) zal zich, staat er, buigen over &#8216;salarissen, pensioenen en andere toffe dingen&#8217;. En binnenkort komen ook &#8216;bedrijfsgezondheidszorg&#8217;, &#8216;loonspaarregelingen&#8217; en &#8216;vele andere spannende zaken&#8217; aan de beurt.</p>
<p style="font-weight: 400;">De wilde tijd is, vooral na de komst van Stikkelbroeck, definitief voorbij. XS4ALL lijkt steeds meer op een gewone, volwassen onderneming. Het amateuristische, zeggen medewerkers, is er bijna af.</p>
<blockquote><p>De wilde tijd is definitief voorbij. XS4ALL lijkt steeds meer op een gewone, volwassen onderneming.</p></blockquote>
<p style="font-weight: 400;">Zelfs actief acquireren op de zakelijke markt blijkt niet langer onbespreekbaar &#8211; tot vreugde van de afdeling sales. Want misschien is, met de groeiende concurrentie, het luxueuze tijdperk dat klanten uit zichzelf bellen binnenkort voorbij. Imago-onderzoek, adverteren &#8211; er wordt nu over nagedacht.</p>
<p style="font-weight: 400;">Of neem de afdeling incasso, waar Linda Cassidy werkt. Ze noemt zichzelf de &#8216;bitch van XS4ALL&#8217;. De voormalige vriendenclub was zo soepel met wanbetalers dat zo&#8217;n twee miljoen gulden nooit was geïnd. &#8216;Als ik dan een boze brief schreef,&#8217; zegt Linda Cassidy, &#8216;kreeg ik verontwaardigde mensen aan de lijn. Ze zeiden: XS4ALL was altijd zo coulant!&#8217; Tegenwoordig gaan er elke maand duizenden brieven de deur uit met aanmaningen.</p>
<p style="font-weight: 400;">Ook nieuw: geordend cijfermateriaal. Directeur Wilbert Stikkelbroeck laat ons met gepaste trots de grafieken zien die hij onlangs liet maken en die een mooi plekje aan de wanden kregen. Omzet- en winstcijfers houdt de directeur liever voor zich, <em>der Feind hört mit</em>. De grafieken scheppen duidelijkheid, zegt Stikkelbroeck. &#8216;Vroeger zei Felipe: het gaat goed, jongens. Zonder dat hij zich ergens op baseerde. Nu kun je het met je eigen ogen zien.&#8217;</p>
<p style="font-weight: 400;">Alle lijnen gaan steil omhoog.</p>


Harm Ede Botje

De digitale snelweg. Het succesverhaal van XS4ALL op het Internet

Hou toch op, met die overspannen voedselhysterie!

Max van Weezel

Ook in 1995 vroeg men: hoe verder met 4 en 5 mei?

Het gehamer op white privilege houdt de verschillen alleen maar in stand

VN 80

‘We zitten en wachten en kijken naar elkaars gezichten’: drie weken in een AZC

1997: Undercover bij de ‘sekte’ van Antonie Kamerling

<div class="lead">
<p>Deze week overleed XS4ALL-oprichter Felipe Rodriquez. Bij het vijfjarig bestaan van de provider in 1998 schreef Vrij Nederland een kleine geschiedenis. Over de begindagen en over hoe het bedrijf van chaos tot een heuse onderneming groeide. &#8216;Vroeger zei Felipe: het gaat goed, jongens. Zonder dat hij zich ergens op baseerde. Nu kun je het met je eigen ogen zien.&#8217;</p>
</div>
<p>Buiten ziet het eruit als een heel gewoon kantoorpand. Saaier kan bijna niet: zes verdiepingen, midden tussen identieke kantoorgebouwen langs de metrolijn in Diemen-Zuid. Toch zit hier, verspreid over drie verdiepingen, een van de opwindendste, snelst groeiende bedrijven van Nederland: XS4ALL. Het is de oudste Internet-provider van het land, deze maand vieren ze hun eerste lustrum. Volgens de laatste cijfers telt XS4ALL, op twee na de grootste na Planet Internet en World Online, veertigduizend particuliere, en vijfduizend zakelijke klanten. Tachtig mensen werken er in vaste dienst, twee keer zoveel als twee jaar geleden.</p>
<p>Hier geen nette pakken, geen powerdresses en geen dassen. De directeur is zevenendertig en draagt een bermuda. De systeembeheerders zijn hooguit achtentwintig en dragen verschoten T-shirts. Hier geen werktijden van negen tot vijf. De meesten komen tegen twaalven binnendruppelen. In een ruim uitgevallen woonkeuken smeert iedereen zijn eigen bruine boterhammen en stopt na het eten zelf de vuile vaat in de afwasmachine. Een studentenhuis, waar alleen opvallend veel computers staan.</p>
<p>Met tegenzin verhuisde XS4ALL een jaar geleden van een &#8216;gammel&#8217; pand in de Amsterdamse binnenstad naar dit &#8216;afschuwelijke&#8217; kantoorgebouw. Oprichter Rop Gonggrijp (34): &#8216;Maar er was geen discussie over. We groeiden zo hard dat in elke kast drie bureaus stonden. Dan wil je wel verhuizen.&#8217; Gelukkig zijn de &#8216;gezelligheid&#8217; en de &#8216;chaos&#8217; gebleven, zeggen de medewerkers in koor. Eén ding zit ze nog steeds dwars: de ramen kunnen met geen mogelijkheid open. Voor voormalige hackers, die niets liever doen dan codes kraken en anderen te slim af zijn, een ware kwelling.</p>
<h5>Hackers office party</h5>
<p>Internet, de digitale snelweg, bestaat al sinds de jaren zestig. Alleen was die toen nog niet zo snel én maar voor een enkeling toegankelijk. Universiteiten en bedrijven als Shell en Unilever gebruikten het net voor onderlinge communicatie; particulieren konden er niet op. Hackers kraakten begin jaren tachtig toegangscodes om óók via het net contact te maken en rond te kijken.</p>
<p>In Nederland was Rop Gonggrijp een van de pioniers. Zijn vader werkte bij <em>De Telegraaf</em> en had al vroeg een computer met modem, toen hypermodern. &#8216;Hier in Nederland,&#8217; zegt Gonggrijp, &#8216;zagen maar een paar mensen de mogelijkheden van Internet. In Amerika liep het al veel langer.&#8217;</p>
<p>Een kleine club toegewijde vrienden verzamelde zich eind jaren tachtig elke vrijdag thuis bij Rop Gonggrijp in de Bijlmer voor de wekelijkse hackers office party. Het ging ze niet om geld verdienen of het ontvreemden van gevoelige informatie. &#8216;Het was een intellectueel spelletje,&#8217; zegt Gonggrijp. &#8216;We wilden slimmer zijn dan de systeembeheerders.&#8217; De hackers maakten er een sport van om deuren te openen die voor anderen gesloten bleven. De een specialiseerde zich in het kraken van computersystemen, de ander wist alles over het openen van deursloten (lock picking), weer anderen waren phreaks: met slimme trucs wisten ze telefooncentrales zo te manipuleren dat ze gratis konden bellen met de andere kant van de wereld.</p>
<p>Het was niet alléén een spelletje, er zat ook een politieke gedachte achter. De hackers noemden zichzelf &#8216;techno-anarchisten&#8217;. Internet, vonden ze, was er niet alleen voor de &#8216;grote heren van het bedrijfsleven&#8217;. Het moest toegankelijk zijn voor iedereen: access for all, ofwel XS4ALL.</p>
<p>In 1989 begon Rop Gonggrijp met zijn vrienden het &#8216;kritische computerblad&#8217; Hack-Tic, uitgegeven door &#8216;een volkomen ongebonden en ongeorganiseerd gezelschap van vreemde types&#8217;. Hack-Tic ontwikkelde zich al snel tot een spraakmakend tijdschrift vol tips en trucs, met argusogen gevolgd door politie en systeembeheerders. Op de voorpagina van het eerste nummer (24 pagina&#8217;s) een woest bebaarde man die met een hakbijl wegvluchtende stropdassen achterna zit.</p>
<p>Hanno Liem (vierentwintig, haar in een staart, korte broek, zonnebril) spreken we op het dak van het XS4ALL-kantoor. Buiten is het tenminste lekker, zegt hij. En of we weten dat in dit gebouw geen enkel raam&#8230; Liem mocht als werknemer die het langst in dienst is de taart aansnijden op het personeelsfeestje van XS4ALL ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan. Tot kort geleden was hij hoofd afdeling hardware, nu is hij projectleider. &#8216;XS4ALL is mijn familie,&#8217; zegt hij. &#8216;XS4ALL heeft mij een identiteit gegeven.&#8217;</p>
<p><q class="pull-right">We hebben geen opleiding, ons haar is verkeerd, we groeien op voor galg en rad. Maar dit kúnnen we.</q></p>
<p>Hanno Liem kon, als whizzkid, &#8216;eerder typen dan schrijven&#8217;. Acht jaar geleden begon hij met hacken, maar ook gewone sloten en telefoonsystemen hadden zijn grote aandacht. &#8216;Daar heb ik nog steeds profijt van. Als iemand zijn sleutel kwijtraakt, geen probleem.&#8217; Via via rolde hij het wereldje van Hack-Tic binnen. &#8216;Ik ben echt van de Hack-Tic-school,&#8217; zegt Liem. &#8216;Je gebruikt je kennis niet voor persoonlijk gewin. Ik heb nooit ergens ingebroken of iets gestolen of data gemanipuleerd. Met wat wij deden, berokkenden we niemand schade. En we hadden helemaal niet het gevoel dat we met een revolutie bezig waren.&#8217;</p>
<p>Dat gevoel kwam pas in 1993, na het grote festival Hacking at the End of the Universe op een camping in de Flevopolder &#8211; in de wandeling liefkozend de HEU genoemd. Een keerpunt. In drie dagen tijd stampten de hackers het grootste non-militaire netwerk dat ooit gebouwd was uit de grond. &#8216;Waanzinnig was dat. Mensen van IBM zeiden: daar zouden wij drie maanden over doen. We lieten de rest van de wereld zien: we hebben geen opleiding, ons haar is verkeerd, we groeien op voor galg en rad. Maar dit kúnnen we. Een halfjaar daarna kwam pas het besef: we zijn met iets heel groots bezig. We zijn het Internet in Nederland aan het shapen.&#8217;</p>
<h5>Bandbreedte</h5>
<p>Rond 1990 raakte Gonggrijp bevriend met Felipe Rodriquez. Hij was op zijn achttiende eigenaar geworden van het Spaanse restaurant Centra in de Amsterdamse binnenstad, en al net zo bezeten van de nieuwe technologie. Hij beheerde een eigen bulletin board, een soort computerprikbord waar mensen boodschappen op konden achterlaten. Gonggrijp en Rodriquez hadden via een vriendje bij de universiteit toegang tot Internet. Toen ze die toegang eind 1992 kwijtraakten, gingen ze op zoek naar nieuwe mogelijkheden. Ze ontdekten dat ze gewoon, legaal toegang tot Internet konden krijgen. Bij NLnet, al een tijdje provider voor grote bedrijven en universiteiten, kochten de voormalige hackers &#8216;bandbreedte&#8217;. Rop Gonggrijp: &#8216;Zo werd het net voor iedereen toegankelijk. Dat was eigenlijk een belangrijker politieke daad dan een tijdschrift.&#8217;</p>
<p>De invoering van de Wet computercriminaliteit in 1993 speelde ook een rol. Hacken was vanaf dat moment strafbaar. Gonggrijp: &#8216;Er waren misschien tien hackers in Nederland. Die waren slim genoeg om te bedenken dat zij onmiddellijk juridische problemen zouden krijgen. The usual suspects.&#8217; In Duitsland bleven de hackers (verenigd in de Chaos Computer Club) tot op de dag van vandaag hacken; in Nederland stierf het fenomeen, met de oprichting van een brave provider voor particulieren, een zachte dood.</p>
<p><q class="pull-left">Mannen in pakken kwamen ons apparatuur verkopen. En die werden dan te woord gestaan door een jongen van zeventien die daar een beslissing over nam.</q></p>
<p>Rop Gonggrijp verzon de naam voor het nieuwe bedrijf &#8211; een naam die tegelijk een politieke uitspraak was. Gonggrijp ontpopte zich als de visionair van XS4ALL, Rodriquez als het zakelijk brein. De rest van de computerwereld moest een beetje wennen aan de nieuwkomers. Gonggrijp: &#8216;Mannen in pakken kwamen ons apparatuur verkopen. En die werden dan te woord gestaan door een jongen van zeventien die daar een beslissing over nam.&#8217; Vlak na de oprichting verscheen een groot stuk in <em>de Volkskrant</em> over de jonge provider. Dat had effect. Al op de eerste dag kregen ze, tot hun verbijstering, vijfhonderd abonnees binnen.</p>
<p>Inmiddels is jonge hond XS4ALL in Diemen de directe buurman van het grote NLnet (dat sinds enige tijd UUnet heet). Projectleider Hanno Liem: &#8216;Een keer per week geef ik vechtsporttraining. De grap is dan om in XS4ALL-shirts rondjes te rennen om hun gebouw.&#8217; Maar verder zijn de relaties goed. &#8216;We gaan soms bij ze barbecuen.&#8217;</p>
<div class="media-wide">
<figure id="post-300232 media-300232" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/10/hh-2813694.jpg.jpg" alt="" /><figcaption>De rookruimte van XS4ALL in 1998 | foto: Hans van den Bogaard /HH</figcaption></figure>
</div>
<h5>Principes</h5>
<p>XS4ALL groeide explosief. En ze hoefden er niets voor te doen, de klanten stroomden vanzelf toe. Veel sneller dan verwacht, werd de naam werkelijkheid: iedereen kan nu, mits in bezit van computer en modem, mailen en surfen op het net. Méér structuur in het bedrijf (dat van een stichting een bv werd) bleek onontbeerlijk, nieuwe functies moesten in het leven worden geroepen. Hanno Liem: &#8216;Ik weet nog wat voor cultuurschok dat was: wacht even, we gaan nu mensen aanstellen die de baas zijn over andere mensen.&#8217;</p>
<p>Een jaar na de oprichting kwam het bedrijf door de snelle groei in problemen: te weinig computercapaciteit, te weinig personeel, te weinig organisatie. Door een &#8216;aanzienlijke&#8217; financiële bijdrage van Felipe Rodriquez &#8211; hij had geld dankzij zijn restaurant &#8211; kwam de firma er weer bovenop. Rodriquez: &#8216;De financiële draagkracht van mijn partners was minimaal. Ik heb grote risico&#8217;s genomen die eerste jaren. Mijn boekhouder verklaarde me letterlijk voor gek. Nu denkt hij daar natuurlijk anders over.&#8217;</p>
<p>Toch bleef XS4ALL trouw aan zijn idealen: een commercieel bedrijf, maar dan wel met een boodschap. Anderhalf jaar geleden werd zelfs een public affairs officer aangesteld, Maurice Wessling (33). Hij volgt de laatste ontwikkelingen rondom politiek, ethiek en Internet. &#8216;We zijn geen freakende hackers meer,&#8217; zegt hij. &#8216;Maar we proberen wel die erfenis te gebruiken op een positieve manier. Je betaalt hier dertig gulden als abonnee. En dat geld gebruiken we ook om de opinievorming te beïnvloeden.&#8217;</p>
<p>Censuur, netvervuiling, aftappen, nieuwe wetgeving &#8211; geen debat over Internet of XS4ALL is erbij, of heeft het zelf in gang gezet. Met altijd hetzelfde principiële standpunt: de provider is niet aansprakelijk voor wat de gebruikers op het net zetten. Het bekendste voorbeeld is de Scientology-zaak. Schrijfster Karin Spaink plaatste geheime documenten van de Scientology Church op het Internet. Een langdurige juridische strijd volgde die de Amerikaanse club verloor. Kosten voor XS4ALL: een ton. Een andere spraakmakende zaak: gebruikers van XS4ALL zetten het verboden Duitse blad <em>Radikal</em> op het net. Daarmee werd aangetoond dat censuur sinds de komst van Internet zinloos is.</p>
<p>Felipe Rodriquez: &#8216;Die twee zaken hebben veel publiciteit opgeleverd. Dat trok een hoop nieuwe klanten aan die het beleid van XS4ALL steunden. Maar het schrok ook klanten af, vooral zakelijke.&#8217;</p>
<h5>Een echte manager</h5>
<p>De twee helden van het eerste uur, Rop Gonggrijp en Felipe Rodriquez, trokken zich op 1 januari van dit jaar terug uit het bedrijf. (Ze zijn, heel verstandig, nog wel aandeelhouder.) Hanno Liem: &#8216;Ik mis Rop en Felipe. Ik snap dat ze afstand hebben genomen. Felipe was tegen wil en dank directeur. En Rop heeft altijd gezegd: ik wil geen groot bedrijf. Elke keer als we weer gegroeid waren, dachten we: vindt Rop het nog wel leuk?&#8217;</p>
<p>Rodriquez is vertrokken naar Australië, voor een uitgebreide sabbatical. &#8216;Ik hou niet van mensen,&#8217; mailt hij ons, &#8216;die zich als een Wiegel blijven bemoeien met zaken die ze overgedragen zouden moeten hebben.&#8217; Daar is hij wél opgenomen in de Electronic Frontier Australia, een lobbyclub voor Internet-gebruikers, maar verder rust hij uit. &#8216;Felipe kijkt vooral veel naar zijn dochtertje,&#8217; zegt Rob Gonggrijp. Ook hij is inmiddels vader geworden, van een jongenstweeling.</p>
<p>Gonggrijp is net een eigen bedrijfje begonnen in computerbeveiliging. Hij houdt kantoor in zijn woonkamer in Amsterdam-Oost. In de ene hoek computers, in de andere hoogopgetast babyspeelgoed. Over zijn aandeelhouderschap zou hij het liefst zwijgen. &#8216;Ik associeer mezelf daar niet graag mee,&#8217; zegt hij gepijnigd. &#8216;Dan zie ik toch dikke Mercedessen en sigaren en golfspelen voor me.&#8217;</p>
<p>Of hij zijn bedrijf mist? &#8216;Ik mis vooral de eerste twee jaar,&#8217; zegt hij. &#8216;Het gevoel dat ik in een grootse ontwikkeling was beland. Mijn waarde voor XS4ALL zit in die eerste tijd. Het grote publiek vertellen wat er aan de hand is. Steeds hetzelfde: er gaan grote dingen veranderen door Internet. Maar de tijd daarna, nee. Het is niet mijn talent om een bedrijf van tachtig mensen te leiden. En ik had geen zin meer in vergaderen.&#8217;</p>
<p>Gonggrijp en Rodriquez stelden nog voor hun vertrek een nieuwe directeur aan, Wilbert Stikkelbroeck (37). Hij heeft zich geïnstalleerd achter een paar schotten op de nog bijna lege vierde verdieping van het kantoorpand in Diemen. Stikkelbroeck is geen oude hacker, maar een échte manager die het heeft over &#8216;uitdagingen&#8217;, &#8216;inhaalslag&#8217; en &#8216;de organisatie uitlijnen naar de toekomst&#8217;. Vroeger werkte hij bij de Nederlandse Zorgfederatie, en de laatste jaren was hij eigenaar van een kleine provider. &#8216;Rop en Felipe,&#8217; zegt hij. &#8216;waren visionairs. Maar ze waren vooral gericht op de buitenwereld.&#8217; Veel minder bedreven waren ze in de interne bedrijfsvoering. &#8216;Dat was een puinhoop.&#8217;</p>
<p>Rop Gonggrijp: &#8216;Niemand had de illusie dat we zo door konden gaan. Het bedrijf heeft jarenlang zichzelf gemanaged. We hadden het zakelijk vast beter kunnen doen als er minder chaos was geweest. Het voordeel van zoals het ging, was de enorme betrokkenheid van mensen bij de zaak.&#8217;</p>
<p><q class="pull-right">Geld is niet de drijfveer. Het is een eer om hier te werken.</q></p>
<p>&#8216;Bij ons,&#8217; zegt public affairs officer Maurice Wessling, &#8216;hebben nog steeds de technici het primaat. En niet de afdeling marketing of sales.&#8217; In andere bedrijven zouden die technici, de whizzkids van het bedrijf, meer kunnen verdienen dan de vierduizend bruto die ze bij XS4ALL krijgen. &#8216;Maar hier hebben ze de vrijheid om te experimenteren en hun gang te gaan.&#8217;<span style="font-size: 1em; line-height: 1.556em;">In de begintijd waren overigens, naar goed links gebruik, álle salarissen even laag, zo&#8217;n tweeduizend bruto. Projectleider Hanno Liem: &#8216;Geld is niet de drijfveer. Het is een eer om hier te werken. En we hebben goeie secundaire arbeidsvoorwaarden. Allemaal een vaste Internet-verbinding thuis. Scheelt mij zo vijfhonderd gulden in de maand.&#8217;</span></p>
<h5>Steil omhoog</h5>
<p>Inmiddels is veel &#8216;puin&#8217; geruimd, en de gevolgen zijn overal merkbaar. Op een prikbord bij de afdeling P&amp;O hangt een felgeel mededelingenblad. De ondernemingsraad (want die is intussen ingesteld) zal zich, staat er, buigen over &#8216;salarissen, pensioenen en andere toffe dingen&#8217;. En binnenkort komen ook &#8216;bedrijfsgezondheidszorg&#8217;, &#8216;loonspaarregelingen&#8217; en &#8216;vele andere spannende zaken&#8217; aan de beurt.</p>
<p>De wilde tijd is, vooral na de komst van Stikkelbroeck, definitief voorbij. XS4ALL lijkt steeds meer op een gewone, volwassen onderneming. Het amateuristische, zeggen medewerkers, is er bijna af.</p>
<p>Zelfs actief acquireren op de zakelijke markt blijkt niet langer onbespreekbaar &#8211; tot vreugde van de afdeling sales. Want misschien is, met de groeiende concurrentie, het luxueuze tijdperk dat klanten uit zichzelf bellen binnenkort voorbij. Imago-onderzoek, adverteren &#8211; er wordt nu over nagedacht.</p>
<p>Of neem de afdeling incasso, waar Linda Cassidy werkt. Ze noemt zichzelf de &#8216;bitch van XS4ALL&#8217;. De voormalige vriendenclub was zo soepel met wanbetalers dat zo&#8217;n twee miljoen gulden nooit was geïnd. &#8216;Als ik dan een boze brief schreef,&#8217; zegt Linda Cassidy, &#8216;kreeg ik verontwaardigde mensen aan de lijn. Ze zeiden: XS4ALL was altijd zo coulant!&#8217; Tegenwoordig gaan er elke maand duizenden brieven de deur uit met aanmaningen.</p>
<p>Ook nieuw: geordend cijfermateriaal. Directeur Wilbert Stikkelbroeck laat ons met gepaste trots de grafieken zien die hij onlangs liet maken en die een mooi plekje aan de wanden kregen. Omzet- en winstcijfers houdt de directeur liever voor zich, der Feind hört mit. De grafieken scheppen duidelijkheid, zegt Stikkelbroeck. &#8216;Vroeger zei Felipe: het gaat goed, jongens. Zonder dat hij zich ergens op baseerde. Nu kun je het met je eigen ogen zien.&#8217;</p>
<p>Alle lijnen gaan steil omhoog.</p>
<div class="info-box">
<p>Dit artikel verscheen op 26 mei 1998 in Vrij Nederland</p>
</div>


De eerste vijf jaar van XS4ALL: van freakende hackers tot onderneming

<div class="summary">
<div class="lead">
<p class="p_1">Weinig Nederlandse politici brachten zoveel reuring teweeg als Ayaan Hirsi Ali. Links en rechts, mannen en vrouwen, moslims en niet-moslims vielen over haar leven.</p>
</div>
</div>
<p>Als een universiteit haar vroeg voor de opening van het academisch jaar, belegden wetenschappers een protestbijeenkomst. ‘Waarom Hirsi Ali uitnodigen als woordvoerder van moslimvrouwen, terwijl er zoveel vrouwen zijn die daar al jarenlang werkelijk voor opkomen?’</p>
<p class="tekst">Als ze een tentoonstelling opende over homo’s in de Tweede Wereldoorlog, kwamen genderspecialisten met een schuimbekkend opiniestuk. Ze had de homo-emancipatie ‘gekaapt’ voor haar ‘apocalyptische’ strijd tegen de islam. Als een Amerikaans tijdschrift haar plaatste op een lijst van Honderd Invloedrijkste Personen, viel haar hier te lande slechts columnistengeschamper ten deel.</p>
<p class="tekst">Op 22 april 2006 stond in <em><span class="Cursief">de Volkskrant</span></em> een cartoon van Jos Collignon die dit sentiment als geen ander samenvatte. Je ziet een clubje in de weer met actiemateriaal, met daarop de mysterieuze afkorting TAWHAZOD. Waar die letters voor staan, wil een belangstellende weten. Tegen Alles Wat Hirsi Ali Zegt Of Doet, luidt het antwoord.</p>
<h5>‘Islamofobische’ agenda</h5>
<p class="tekst">Vermoedelijk is er geen naoorlogse Nederlandse politicus geweest (behalve misschien Pim Fortuyn) die zoveel reuring teweegbracht als Ayaan Hirsi Ali. Vijf jaar lang stond ze bijna onafgebroken in de publiciteit – vanaf haar eerste opiniestuk in november 2001 in dagblad <em><span class="Cursief">Trouw</span></em> (‘Gun ons een Voltaire’) tot en met haar vertrek naar de Verenigde Staten in de zomer van 2006.</p>
<p>Hirsi Ali had een missie. Nogal indringend wees ze op misstanden binnen de moslimgemeenschap die in haar ogen te lang met de mantel der liefde waren bedekt – speciaal als het om vrouwen ging. Daarbij nam ze geen genoegen met sociaal-economische verklaringen; zonder enige aarzeling sprak ze over de rol die de islamitische traditie en de Koran hierin speelden.</p>
<p>Ze was niet de eerste die dit deed. Ze was wel de eerste die zich daarbij kon beroepen op eigen, bittere ervaring.</p>
<p>Natuurlijk, niemand heeft om die reden automatisch het gelijk aan zijn zijde. Maar rond Hirsi Ali zag je het tegenovergestelde gebeuren. Ongekend was de weerzin die haar optreden opriep – bij links en bij rechts, bij mannen en bij vrouwen, bij moslims en bij niet-moslims.</p>
<p>Veelgehoord bezwaar: omdat ze ‘getraumatiseerd’ was in haar jeugd (zelf besneden, streng-islamitisch opgevoed) bezat ze een getroebleerd beeld van religie. Eigenlijk had ze geen recht van spreken. Tweede klacht: haar visie op de islam zou ‘polariserend’ en ‘contraproductief’ werken. Uitgerekend de vrouwen die ze wilde bereiken joeg ze ermee in de gordijnen. En dan was er nog het bezwaar dat ‘de zwarte prinses’ een willoos werktuig zou zijn in handen van ‘witte mannen’ die haar misbruikten voor hun eigen ‘islamofobische’ agenda – een seksistische insinuatie die geestig genoeg vooral kwam van feministen als Anja Meulenbelt.</p>
<p>Kennelijk ging het er maar moeilijk in dat een mens (m/v) ondanks traumatische ervaringen heel best het verstand kan behouden. Dat polariseren soms nodig is omdat beschaafd dialogeren de gewenste verandering zelden dichterbij brengt. Dat zelfs een zwarte vrouw haar eigen ideeën kan ontwikkelen.</p>
<p>Hirsi Ali was daarnaast mooi en welbespraakt. Die mix bleek meer dan Nederland kon verdragen.</p>
<h5>Martelaarschap</h5>
<p class="tekst">Pijnlijk, zeker in retrospectief, is het wantrouwen dat er heerste tegenover de bedreigingen waarmee ze te maken kreeg. Communis opinio: dat zou wel loslopen.</p>
<p>Dit weekblad droeg daar trouwens niet weinig aan bij. Al op 12 oktober 2002 plaatste het een verhaal onder de kop ‘Tussen bedreigen en bedriegen’. Losjes werd Hirsi Ali daarin vergeleken met simulanten als de acteur Jules Croiset en politica Tara Singh Varma. Suggestie: zij was net zo’n aansteller. Ze had gewoon behoefte aan aandacht.</p>
<p>Niettemin namen de bedreigingen toe. Hirsi Ali – sinds februari 2003 Kamerlid voor de VVD – mocht geen stap meer buiten de deur zetten zonder bewakers. ‘Ze lijkt dat overigens niet erg vervelend te vinden,’ vileinde Anil Ramdas op 30 augustus 2004 in zijn column in <em><span class="Cursief">NRC Handelsblad</span></em>, ‘bedreigd worden door fanatieke moslims en beveiligd worden door de Dienst Koninklijke en Diplomatieke Beveiliging komen over als een verdienste.’<br />
<q class="pull-right">Wellicht dat door haar toedoen thema’s als eerwraak, huiselijk geweld en genitale verminking niet langer taboe zijn</q></p>
<p>Twee maanden later vermoordde Mohammed B. Theo van Gogh, de regisseur van haar filmpje <em><span class="Cursief">Submisson</span></em>. Uit de brief die hij vastprikte op diens lijk bleek dat hij het eigenlijk op ‘Hirshi Ali’ had gemunt. Wekenlang moest ze onderduiken in het buitenland, aanvankelijk wilde ze haar Kamerwerk niet hervatten. Geert Mak interpreteerde dat in zijn pamflet <em><span class="Cursief">Gedoemd tot kwetsbaarheid</span></em> zo: ‘Rondom het Kamerlid ontstond een aura van martelaarschap, een mantel die haar bijna onaantastbaar maakte.’ Dat viel in de praktijk, zou je zeggen, nogal mee.</p>
<p>Op 27 april 2006 – ze woonde inmiddels in een hyperbeveiligde flat in Den Haag – deed het Gerechtshof uitspraak in een rechtszaak die haar buren hadden aangespannen. Binnen vier maanden moest ze het appartementencomplex verlaten. Motivatie van het hof: de buren voelden zich niet meer veilig ‘op de plaats waar zij zich bij uitstek veilig zouden moeten voelen: hun eigen woning’. Of de politica zich veilig voelde, achtte de Nederlandse rechtsstaat blijkbaar van ondergeschikt belang.</p>
<p>En het wantrouwen woekerde voort. Op 11 mei 2006 wijdde het VARA-programma <em><span class="Cursief">Zembla</span></em> een complete aflevering aan Hirsi Ali onder de titel ‘De heilige Ayaan’. Met een stalen gezicht bracht het een onthulling die geen onthulling was: dat ze had gelogen bij haar asielaanvraag – iets waarover ze nimmer geheimzinnig had gedaan.</p>
<p>Bizar genoeg had de uitzending toch tot gevolg dat ze haar paspoort dreigde kwijt te raken (met dank aan haar partijgenoot, minister Rita Verdonk). Eerder dan ze van plan was, gaf ze haar Kamerlidmaatschap op en vertrok naar de Verenigde Staten.</p>
<p>Uit een opiniepeiling van Maurice de Hond bleek dat driekwart van de Nederlanders er geen traan om liet. Of, zoals partijgenoot Hans Wiegel het formuleerde: ‘Het aanstaande vertrek van Hirsi Ali uit de Tweede Kamer is geen verlies voor de VVD en ook niet voor de Tweede Kamer.’</p>
<h5>Steeds meer alleen</h5>
<p class="tekst">Welke sporen heeft Ayaan Hirsi Ali in Nederland nagelaten?</p>
<p>Vaststaat dat menigeen haar enorme invloed toedichtte. Nog in 2007 betoogde cultuursociologe Yolanda van Tilborgh in haar boek <em><span class="Cursief">Wij zijn Nederland</span></em> dat Hirsi Ali’s medestanders beter georganiseerd waren dan haar tegenstanders én konden rekenen op de steun van een groot deel van het establishment. Ik zou zeggen: wellicht dat door haar toedoen thema’s als eerwraak, huiselijk geweld en genitale verminking niet langer taboe zijn. Zelfs de luitjes die van haar griezelden, erkennen immers sindsdien dat dit problemen zijn die om aanpak vragen. Het is geen geringe verdienste. Maar verder?</p>
<p>Een van de weinigen die haar invloed in het juiste perspectief plaatsten, was de socioloog Ruud Koopmans. Systematisch onderzocht hij de vijf grote landelijke dagbladen op stukken over Hirsi Ali. ‘Ze was lang niet zo prominent aanwezig in het publieke debat,’ concludeerde hij op 1 juli 2006 in <em><span class="Cursief">NRC Handelsblad</span></em>, ‘en lang niet zo toonzettend als vaak gedacht wordt.’ Eigenlijk, zei hij, stond ze gaandeweg ‘steeds meer’ alleen. Dat ze uiteindelijk koos voor een bestaan elders was alleszins begrijpelijk. Maar dat er voor deze flamboyante, kleurrijke politica in dit land geen plaats bleek te zijn, vervult mij tot op de dag van vandaag met schaamte.</p>
<div class="info-box">
<p class="kader"><span class="30_Kadertekst_Naam Kapitaal"><strong>Compromisloos islamcritica</strong><br />
</span>Ayaan Hirsi Ali (Somalië, 1969) woonde van 1992 tot 2006 in Nederland. Als Kamerlid voor de VVD, vanaf 2003, ontwikkelde ze zich tot een prominent criticus van misstanden in de moslimgemeenschap. Tegenwoordig woont ze in de VS en doet ze onderzoek naar de relatie tussen het Westen en de islam, aan Harvard University.</p>
</div>


Ayaan Hirsi Ali: meer dan Nederland kon verdragen

Voorbij de happy hookers-lobby

<div class="wpg-element paragraph">
<p>Twee jaar geleden verscheen <span class="Cursief">Fifty Shades of Feminism</span>, vijftig essays van vijftig Britse vrouwen over het hedendaagse vrouwenbestaan. De bundeling leed onder de wisselvalligheid waaronder zulke bundelingen dikwijls lijden. Mooie, scherp geschreven stukken (bijvoorbeeld van Jeanette Winterson) stonden er zij aan zij met volstrekt oninteressante. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het concept inspireerde Anja Meulenbelt en Renée Römkens, directeur van kennisinstituut Atria, tot <span class="Cursief">Het F-boek. Feminisme van nu in woord en beeld </span>(uitgeverij Spectrum). Ruim vijftig Nederlandse auteurs werkten eraan mee, en niet alleen vrouwen. Want, aldus de samenstelsters: ‘Als mannelijkheid een deel van het probleem is, dan zijn mannen ook deel van de oplossing, met hun eigen thema’s die weer een kritisch en solidair gesprek op gang kunnen brengen tussen mannen en vrouwen.’ <br />Misschien begrijpt u wat hier staat, ik doe dat niet. En <span class="Cursief">Het F-boek</span> grossiert in dit soort bloedeloos proza. ‘De kritische theorie dat Nederlandse en Europese identiteiten zijn geworteld in de constructie van de Ander als lager op de ladder van beschaving, kon ik zo toepassen op het feminisme’ (hoogleraar genderstudies Philomena Essed). ‘Feministisch handelen gaat voor mij gepaard met aandacht voor het publieke domein en solidariteit die verder reikt dan de eigen peergroup, en dat impliceert per definitie een kritiek op het neoliberalisme’ (filosofe Cris van der Hoek). <br />Drie bijdragen springen er in gunstige zin uit. De jeugdige antropologe Lauren Smits schrijft aanstekelijk over haar bekering (‘Ik heb het zelf aan den lijve ondervonden: blootstelling aan feminisme maakt je feminist’). En ook de stukken van columniste Simone van Saarloos en van journalist Rob Vreeken zijn alleszins lezenswaardig. Pijnlijk: het eerste stond al eens in dit weekblad, het tweede in <span class="Cursief">Opzij</span>. <br />In de inleiding schrijven Meulenbelt en Römkens te hopen dat hun boek een blik werpt op de ‘veelstemmigheid en veelkleurigheid’ binnen het moderne feminisme. Dat is niet gelukt. <span class="Cursief">Het F-boek</span> ademt juist een verstikkende, politiek-correcte eenzijdigheid. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Hoeveel inspirerender zijn de essays van Roxane Gay, Amerikaanse schrijfster van Haïtiaanse komaf. In haar bundel <span class="Cursief">Bad Feminist </span>(een selectie eruit verscheen onlangs in vertaling als e-book bij Uitgeverij Cargo) schuwt ze zware thema’s als seksisme, seksueel geweld en racisme niet. Toch blijft haar proza licht, geestig en vooral: oprecht. Roze is haar lievelingskleur, ze houdt van jurken en van mannen, en als haar auto het begeeft, belt ze haar vader. ‘Net als de meeste mensen,’ schrijft ze, ‘ben ik een vat vol tegenstrijdigheden, maar ik laat me ook niet als oud vuil behandelen omdat ik een vrouw ben.’ En: ‘Ik ben een slechte feministe. Maar liever een slechte feministe dan helemaal geen feministe.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Alleen al vanwege zulke zinnetjes kun je het complete <span class="Cursief">F-boek</span> ongelezen laten. n</p>
</p></div>


Literaire kroniek

<div class="lead">Waarom neemt links in hemelsnaam gelovigen in bescherming die bij tijd en wijle nogal opzichtig indruisen tegen alles waarvoor links zou moeten staan? Vanwaar die bereidheid om de eigen beginselen in de uitverkoop te doen?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Al zo lang ik me kan heugen, klopt mijn hart links. Niks bijzonders natuurlijk, voor iemand van mijn generatie. Bijna iedereen die puberde in de jaren zeventig bekende zich met grote vanzelfsprekendheid tot het progressieve gedachtengoed. Dat was te danken aan de generatie vlak boven ons, die het juist in die tijd voor het zeggen kreeg: in het onderwijs, in de politiek, in de media. In zijn pas verschenen <span class="Cursief">Babyboomboek</span> beschrijft historicus Ronald Havenaar hoe de babyboomers zichzelf vrijwel zonder uitzondering als ‘vooruitstrevend’ beschouwden. Dat betekende, analyseert hij treffend: uiterst somber over de menselijke soort, en tegelijkertijd ‘vervuld van een schijnbaar niet te remmen geloof in vooruitgang’. Havenaar: ‘“Progressief” wordt het toverwoord voor het verlossende ideaal dat een totale emancipatie en democratisering moet brengen, in eigen huis en land maar ook elders in de wereld.’ Alles moest anders, en wel nu.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Ook ik was een gehoorzaam kind van mijn tijd. Las het <span class="Cursief">Rode boekje voor scholieren </span>(‘Daarom is de school een van de sterkste wapens van de mensen die alles willen laten zoals het is’), demonstreerde veelvuldig tegen onrecht in verre buitenlanden, was hartstochtelijk anti-Amerikaans. Toen ik in het voorjaar van 1976 op excursie ging naar een Oostblokland wist ik de troosteloosheid aldaar onmiddellijk te relativeren. Want hé, alsof het hier in het kapitalistiese Westen zo fijn toeven was. </p>
<p>Eenmaal op de universiteit sleten de scherpe randjes er gestaag vanaf. Ik raakte onder de indruk van een denker als Karel van het Reve, genadeloos ontleder van progressieve drogredeneringen, van het meten met twee maten, van het slachtofferdenken. Hoewel hij zijn leven lang PvdA bleef stemmen, gold hij in het overzichtelijke opinieklimaat van destijds als ‘reactionair’ – het ergste epitheton dat links toen in huis had. Ik viel als een blok voor zijn glasheldere logica. </p>
</p></div>
<figure id="post-12965 media-12965" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/02/cef3c3d4-beb6-4458-9ec0-9f9e3da7d540_vn2.jpg_preview.jpg" alt="Illustratie: Kakhiel" /><figcaption>Illustratie: Kakhiel</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Halverwege de jaren tachtig kwam ik in dienst bij dit weekblad, huisorgaan van de linkse intelligentsia. Maar anders dan vaak gedacht, was de sfeer er allerminst dogmatisch – zeker niet bij de zogeheten kleurenbijlage waar ik werkte. Journalisten als Gerard van Westerloo, destijds coördinator van het clubje, droegen met verve uit dat je niet de door links ‘gewenste werkelijkheid’ diende te beschrijven, maar de ‘werkelijke werkelijkheid’. </p>
<p>Dat viel, zacht gezegd, niet altijd in goede aarde. Zo klaagde journalistenvakbond NVJ in 1984 Van Westerloo en medeauteur Elma Verhey aan vanwege ‘racisme’. Steen des aanstoots: ze hadden de werkelijke werkelijkheid van de Amsterdamse bestuurders van lijn 16 in kaart gebracht. Een werkelijkheid, zoals Van Westerloo het later in zijn boek <span class="Cursief">Niet spreken met de bestuurder</span> zou formuleren, waarin de trambestuurders ‘drie maal daags een preek over de heerlijkheid en de harmonie van de komende multiculturele wereld’ over zich heen kregen, terwijl zij het waren die ondertussen ‘de last ervan moesten dragen’.</p>
<p>Er is vaker op gewezen: waren verhalen als deze van meet af aan serieus genomen, dan had de linkse kerk minder verbaasd hoeven staan over de opkomst van Pim Fortuyn (en later Geert Wilders). Ze had er misschien zelfs wel een antwoord op gehad. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Volgens mij betekent links dat je het universele van de mensenrechten onvoorwaardelijk onderschrijft. Geen gemorrel aan gelijke rechten voor vrouwen, geen gemorrel aan de vrijheid van meningsuiting</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Uiteindelijk werd ik een links-liberaal met enige hardnekkige sociaal-democratische trekjes. Van een aards paradijs langs rode lijnen moet ik inmiddels louter griezelen. Maar een klassiek leerstuk als ‘volksverheffing’ heeft in mijn ogen nog niets aan glans ingeboet. Waarom wij niet veel meer in onderwijs investeren ontgaat me, waarom kinderopvang nog steeds een privébekommernis is ook. Voorts vind ik de vrije markt verre van zaligmakend, begrijp ik nog steeds niet waarom nutsbedrijven geprivatiseerd moesten worden en heb ik een intense afkeer van baantjesjagers en graaiers – helemaal als ze dienstbaar zouden moeten zijn aan de publieke zaak. </p>
<p>Maar links maakt het je niet makkelijk om links te zijn. En nee, dan doel ik niet op de vreugdeloosheid die de vooruitstrevende mens doorgaans uitstraalt. (Elke journalist weet: interview een VVD’er en de schaterlach is nooit ver weg, interview een GroenLinkser en er kan geen relativering af.) Het is bovenal het goedpraten van wat niet goed te praten valt dat me zwaar op de maag ligt.</p>
<p>Volgens mij betekent links óók dat je het universele van de mensenrechten onvoorwaardelijk onderschrijft. Dus, om maar enkele pijnpunten te noemen: geen gemorrel aan gelijke rechten voor vrouwen, geen gemorrel aan de vrijheid van meningsuiting. Ook niet als dat gebeurt uit naam van een eeuwenoud Heilig Boek. De Allerhoogste heeft geen rechten. Mensen hebben rechten. Waarom heeft uitgerekend links het daar zo moeilijk mee? Speciaal als het gaat om de islam?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Onkuise kleding</b><br />Natuurlijk, decennialang bleef de religie die in de jaren zestig dit land binnenkwam met wat destijds ‘gastarbeiders’ heetten, vrijwel onzichtbaar. Er waren nauwelijks moskeeën, nauwelijks islamitische scholen, en jonge moslima’s lieten hun haren nog vrijelijk wapperen. Dat veranderde toen in de jaren negentig de wereldwijde vervroming van de islam ook Nederland bereikte. </p>
<p>Kleine herinnering uit eigen geheugen: in 1998 maakte ik voor dit blad een reportage over de opleiding hbo-islam, destijds gevestigd in een non-descript pand te Diemen. Met het diploma kon je bijvoorbeeld het vak levensbeschouwing geven in het middelbaar onderwijs. </p>
<p>Tot mijn verrassing bleken de docenten aldaar nogal te worstelen met het orthodoxe gehalte van hun studenten (‘Wat denk je, er zijn in dit land imams die verkondigen dat je nooit in zee mag gaan met Nederlanders’). Ik hoorde studenten klagen dat de lessen niet naar sekse gescheiden waren. Of dat ze les moesten volgen over het christendom – waar was dat nou voor nodig? Ook mochten de preciezen de rekkelijken graag wijzen op hun onkuise kleding of ongepaste gedrag. Soms, verzuchtte een autochtone studente, schrok ze van de intolerantie die ze om zich heen zag. Zij deed haar best om begrip op te brengen voor de gevoelens van haar islamitische medestudenten. Waarom deden zij dat niet?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Tot het vooruitstrevend gedachtengoed behoorde sinds de jaren zestig dat je het christendom als achterhaald, zo niet achterlijk beschouwde</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Drie jaar later vlogen te New York twee vliegtuigen twee torens binnen. Die aanslagen plus de gebeurtenissen die erop volgden, leidden tot nog verdere vervroming, ook in Nederland. In november 2012 moest het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) enigszins beteuterd vaststellen dat zijn in 2004 voorspelde ‘secularisering’ onder moslims niet doorzette. Destijds schreef het SCP in een rapport: ‘Blijkbaar hebben de toenemende etnische segregatie en oplopende etnische spanningen in de afgelopen jaren vooralsnog niet geleid tot een religieus reveil bij moslims in Nederland.’ In 2012 heette het: ‘Voor bijna iedere moslim in Nederland speelt het geloof een belangrijke rol in zijn of haar leven.’ En: ‘Het is niet te verwachten dat de islam zijn belangrijke rol als deel van de identiteit van Turkse en Marokkaanse moslims in de nabije toekomst zal verliezen.’</p>
<p>Je zou verwachten dat links hier op z’n minst sceptisch tegenover zou staan. Van huis uit hebben ze het daar immers niet erg op religie – althans grosso modo. Tot het vooruitstrevend gedachtengoed behoorde sinds de jaren zestig dat je het christendom als achterhaald, zo niet achterlijk beschouwde, de kerk als een verkalkt instituut. Dus mocht je gelovigen uitentreuren bekritiseren en bespotten. Ook als ze zelf lieten merken dat ze diep beledigd waren, was er geen linksdenkend mens dat door medeleven werd bevangen.</p>
<p>De laatste keer dat er officieel protest klonk uit christelijke hoek was, als ik me niet vergis, in 2008. De leiding van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) stuurde een brief naar <span class="Cursief">nrc.next</span> vanwege een onsmakelijke cartoon – iets met het Opperwezen en fellatio. Dat de krant die had afgedrukt, schreef de PKN-top, krenkte ‘de gevoelens van veel Nederlanders die in God geloven als hun Schepper’. Ik kan me niet herinneren dat ook maar iemand het voor de gekwetste christenen opnam.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>&#8216;Geen satire maar gewoon pesten’</b><br />Maar zie. Toen die andere godsdienst in toenemende mate blijk gaf van lange tenen liep links plotseling over van welwillendheid. Sterker, wie zulks wél kritisch bejegende, was ‘islamofoob’, ‘racist’, heimelijk adept van bruin gedachtengoed. Het maakt, dat moet gezegd, het huidige debatklimaat net zo overzichtelijk als in de tijd van Karel van het Reve. </p>
<p>Niettemin blijft de vraag klemmen: waarom zou links in hemelsnaam gelovigen in bescherming nemen wier opvattingen bij tijd en wijle nogal opzichtig indruisen tegen alles waarvoor links zou moeten staan? Vanwaar die bereidheid om de eigen beginselen in de uitverkoop te doen? </p>
<p>Het nieuwe jaar was nog week oud of het mechanisme liet zich wederom in volle glorie aanschouwen. Na de moordpartij op de redactie van <span class="Cursief">Charlie Hebdo</span> zag je eerst brede geschoktheid, verontwaardiging, massale bereidheid de straat op te gaan. Maar binnen de kortste keren begon het grote relativeren. Het grote inleven in de gevoelens der gekwetsten. </p>
<p>Uiteraard keurde antropoloog Martijn de Koning het geweld af, schreef hij in <span class="Cursief">de Volkskrant</span>. Maar wij moesten wel bedenken dat de tekeningen van <span class="Cursief">Charlie Hebdo</span> ‘islamofoob’ en ‘erg grof geschut’ waren. Het Franse blad, betoogde hij, maakte zich schuldig aan het ‘omlaag trappen naar burgers’. Uiteraard keurde sociaal-antropologe Annette Janssen het geweld af. Maar, schreef ze in <span class="Cursief">Trouw, </span>‘we kunnen niet doen alsof we niets te maken hebben met de gevoeligheden van moslims en simpelweg luider roepen dat binnen onze landgrenzen de vrijheid van meningsuiting alles bepaalt.’ Uiteraard vond activist-kunstenaar Quinsy Gario geweld niet de oplossing. Maar satire die de zwakkeren in de samenleving op de korrel neemt, schreef hij op de Vara-opiniesite <span class="Cursief">Joop</span>, ‘is geen satire maar gewoon pesten’.</p>
<p>Ook elders stroomde menigeen over van begrip. Te Dordrecht protesteerde een GroenLinks-raadslid tegen het plan om in het lokale Stripmuseum cartoons van <span class="Cursief">Charlie Hebdo</span> te exposeren. ‘Wij vinden dat de vrijheid van meningsuiting niet mag leiden tot vrijheid van belediging.’ Het Kennemer College te Heemskerk dwong een docent excuses aan te bieden voor het feit dat hij een cover van <span class="Cursief">Charlie Hebdo</span> in zijn klas had opgehangen. Volgens de rector ervoeren de leerlingen dat als ‘kwetsend’. Toen daar enige verontwaardiging over ontstond, nam radio-dj Giel Beelen het bij <span class="Cursief">De Wereld Draait Door</span> voor haar op. ‘Het kan niet zomaar zijn dat je iedereen gaat beledigen!’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Demonstranten die hartverwarmende bordjes omhooghielden met &#8216;Je suis Juif&#8217;? Ik heb ze niet gezien</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Nogal onderbelicht in al dit gekrakeel bleef intussen dat twee dagen na <span class="Cursief">Charlie Hebdo</span> in een koosjere supermarkt te Parijs vier gijzelaars naar gene zijde werden geholpen wier enige vergrijp eruit bestond dat ze Joods waren. Demonstranten die hartverwarmende bordjes omhooghielden met <span class="Cursief">Je suis Juif</span>? Ik heb ze niet gezien. </p>
<p>Wel was er in de kranten, op radio en tv ruim aandacht voor een andere bevolkingsgroep in ons midden. In de week na de aanslagen mochten drie Nederlandse moslims aanschuiven bij de talkshow <span class="Cursief">Jinek</span>. Uitgebreid vertelden ze over hoe moeilijk <span class="Cursief">zij </span>het wel niet hadden. Pas een volle week later kwam de redactie van <span class="Cursief">Jinek</span> op het idee om ook eens Nederlandse Joden te vragen naar hun gevoelens.</p>
<p>Toevallig bezocht de Britse auteur Karen Armstrong kort na de aanslagen ons land om haar nieuwe boek <span class="Cursief">In naam van God</span> te promoten. Ondertitel: ‘Religie en geweld’. Trof dat even. Per slot waren er net uit naam van Allah en Zijn Profeet in totaal zestien mensen afgeslacht. Armstrong maakte ons evenwel in de talloze interviews die ze gaf wijs dat de gebeurtenissen ‘helemaal niets’ met de islam te maken hadden. De geopolitiek van het Westen droeg in dezen de grootste schuld. En wisten wij wel dat er geen antisemitisme bestond binnen de islam voordat het ‘geïmporteerd’ werd uit het christendom? ‘De missionarissen hebben het verspreid en daarna kwam de staat Israël.’ </p>
<p>Dat ze deze klepkolder verkondigde was al pijnlijk. Nog pijnlijker was dat geen van de Nederlandse interviewers haar weerwoord gaf.</p>
</p></div>
<figure id="post-12965 media-12965" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/02/ce824298-33d7-4109-b568-c47eeef4cee9_vn1.jpg_preview.jpg" alt="Illustratie: Kakhiel" /><figcaption>Illustratie: Kakhiel</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Eerlijk is eerlijk: ik heb geen sluitend antwoord op de vraag waar de mildheid voor de minpuntjes van de vervroming vandaan komt. </p>
<p>Het zou kunnen dat de blinde vlek voor de kracht van religie links hier parten speelt. Tot de klassieke dogma’s behoort immers dat de onderbouw de bovenbouw bepaalt. Links wil er niet aan dat het geloof voor tallozen vele malen bepalender is voor hoe ze in het leven staan, en blijft de nazaten van wat ooit ‘gastarbeiders’ heetten vóór alles zien als de economische achtergestelde onderklasse voor wie je coûte que coûte fier in de bres moet springen. </p>
<p>Het zou ook kunnen dat de angst voor een rechts-populist als Geert Wilders de blik vertroebelt. Uit vrees diens onfrisse agenda ‘in de kaart te spelen’, sla je maar aan het relativeren en vergoelijken.</p>
<p>En inderdaad, daar zit wat in. Het heeft iets ongemakkelijks om Wilders’ analyse tot op zekere hoogte te delen, terwijl je zijn oplossingen – van de ‘kopvoddentaks’, via het koranverbod tot zijn oproep tot ‘minder, minder, minder’ – afgrijselijk vindt. En je wilt al helemaal niet medeverantwoordelijk zijn voor wat Greta Riemersma in dit blad <a href="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/De-grote-blinde-vlek-van-de-Nederlandse-blanken.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/De-grote-blinde-vlek-van-de-Nederlandse-blanken.htm">zo indringend beschreef</a>: een klimaat waarin een tienjarige jongetje met buikpijn naar bed gaat omdat zijn klasgenootjes hem na elke terroristische aanslag houden voor ‘een middeleeuwse idioot met een baard’.</p>
<p>Maar moet je om die reden religieuze gekkigheid relativeren? Zelfcensuur aanbevelen voor columnisten, cabaretiers, cartoonisten? Ik weet niet hoe het u vergaat, maar mij lokt dit scenario heel weinig aan. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Twee burgemeesters geven hoop</b><br />Laat ik mezelf opbeuren en de lichtpuntjes tellen. De PvdA-burgemeester van Amsterdam is er zo een. Na de aanslag op <span class="Cursief">Charlie Hebdo</span> nam Eberhard van der Laan het fier op voor de vrije meningsuiting. ‘Wie wij ook zijn en waar wij ook vandaan komen, wij blijven als één man, vrouw staan voor ónze vrijheid,’ zei hij op donderdag 8 januari bij de grote demonstratie op de Dam. Ook elders liet hij weten dat terroristen hun zin niet mogen krijgen. Dus niks toontje lager, niks rekening houden met religieuze gevoeligheden.</p>
<p>Zijn Rotterdamse collega en partijgenoot Ahmed Aboutaleb sprak zich nog krachtiger uit. ‘Wij laten ons de mond niet snoeren,’ zei hij diezelfde avond op Plein 1940. Waarna hij in vloeiend Frans zijn solidariteit met de Parijzenaars betuigde. Een dag eerder had hij in een interview met <span class="Cursief">Nieuwsuur </span>‘onze vrijheden’ vurig verdedigd, de aanslag een ‘onbeschrijflijke vorm van barbarij, van achterlijkheid’ genoemd, waarbij hij herhaalde hoe belangrijk het was dat moslims hier ‘massaal afstand van nemen’. Tegen iedereen die met de daders sympathiseerde, zei hij: ‘In hemelsnaam, pak je koffer en vertrek.’ En: ‘Als je het niet ziet zitten dat humoristen een krantje maken, ja, mag ik het zo zeggen: rot toch op!’ </p>
<p>Om mijn goede humeur te bewaren, negeer ik nu even wat zijn oud-partijgenoot Marcel van Dam daarvan maakte. ‘De opvatting van Aboutaleb dat ze hier dan ook niet thuishoren,’ schreef hij in zijn afscheidscolumn in <span class="Cursief">de Volkskrant</span>, ‘doet de vraag rijzen of hij in Rotterdam, waar de helft van de bevolking allochtoon is, wel thuishoort als burgemeester.’ Ook negeer ik publiciste Hassnae Bouazza die<span class="Cursief"> </span>Aboutaleb in diezelfde krant wegzette als ‘ongelooflijk platte populist’ die ‘het frame van moslims als afzonderlijke categorie gebruikt om zichzelf te profileren’. En zeker negeer ik de Vara-opiniesite Joop, nooit te beroerd om de linkse gelederen te zuiveren, waar Aboutaleb door de Amsterdamse politicoloog Ali Al-Jaberi werd afgeserveerd als ‘huismoslim’. Zo’n kruiper, zeg maar, die braaf zegt wat autochtonen willen horen. Autochtonen mogen namelijk denken wat ze willen, moslims dienen precies hetzelfde te denken als medemoslims.</p>
<p>Ik weet het, die twee burgemeesters (en nog enkele andere dapperen) zijn de uitzonderingen. Maar mijn linkse hart geven ze hoop.</p>
</p></div>


Links maakt het je niet makkelijk om links te zijn

Waarom jihadi’s niet onze eigen schuld zijn

Hedendaags antisemitisme

<div class="lead">Het genoegen, lezer, was geheel aan mijn zijde. Vier jaar lang mocht ik u lastigvallen met wat me zoal opviel in de media. Nu deze rubriek ophoudt, wordt het tijd voor een bescheiden terugblik.</div>
<p>                                        1. In 2010 zaten de anchors van het Achtuurjournaal nog op een stoel, achter een desk. En Radio 1 was een nieuwszender die je op de hoogte bracht van het laatste nieuws. Goeie concepten, zou je zeggen. Niks meer aan doen. Maar nee. Nu maken de anchors pointeloze wandelingetjes door een immens decor waardoor je aandacht permanent afdwaalt. En Radio 1, pardon NPO Radio 1, is verworden tot een babbelzender met niks-aan-de-handmuziek waarnaar je niet zonder ernstig humeurverlies kunt luisteren. Draai die onzin ’ns terug, Hilversum. Doe gewoon waartoe je op aarde bent. Is echt al moeilijk genoeg.</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-18137 media-18137" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/09/66c780cd-e7f7-4b05-aaef-cda1ad6be692_27078652_preview.jpg" alt="De Blendelaars. Robin van Lonkhuijsen / ANP" /><figcaption>De Blendelaars. Robin van Lonkhuijsen / ANP</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>2. Hoewel zelf hardnekkig liefhebber van papier, was ik blij met alle digitale journalistieke initiatieven. Maar niet elke nieuwe titel groeide uit tot een nieuwe huisvriend. Deze maand precies een jaar geleden ging <span class="Cursief">De Correspondent</span> van start, na een spraakmakende crowdfundingsactie. Net als bij print betaal je vooraf abonnementsgeld waarna de artikelen tot je beschikking staan. Kleine bekentenis: na de wittebroodsweken bezocht ik de site zelden meer. Was het dat aanstellerige gedoe met die ‘tuinen’? Het pedante jorisluyendijktoontje van wij-snappen-wél-hoe-de-wereld-in-elkaar-steekt? Het gestrooi met holle termen als <span class="Cursief">Big Data</span>, <span class="Cursief">narratief</span> en vooral: <span class="Cursief">framing</span>? Of de volstrekte, maar dan ook volstrekte humorloosheid? Uit sympathie voor de moed van de oprichter zal ik mijn abonnement niet opzeggen. Maar eerlijk gezegd beleef ik veel meer plezier aan <span class="Cursief">Blendle</span>, dat andere spraakmakende initiatief. Geheel gratis ‘bladeren’ door kranten en tijdschriften, en als een stuk je aanstaat een luttel bedrag neertellen – het voelt inmiddels als een mensenrecht. En ik ben geloof ik niet de enige. Volgens de statistieken van Alexa.com staat Blendle (nu ik dit schrijf) op de 812de plaats in de ranking van Nederlandse sites, <span class="Cursief">De Correspondent</span> op de 1191ste.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Naar de g-plek van Facebook ben ik nog steeds op zoek. Maar Twitter begreep ik direct</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>3. U heeft vast al jaren ervaring met de sociale media. Als gepatenteerd <span class="Cursief">late adopter</span> had ik dat niet toen ik aan deze rubriek begon, maar ambtshalve moest ik er toch aan geloven. Naar de g-plek van Facebook ben ik nog steeds op zoek. Wat moet ik met al die continu zielsgelukkige ‘vrienden’? Met lieden die me nauwkeurig op de hoogte houden van hun agenda? Met al die uitnodigingen voor evenementen waar ik nog niet dood gevonden wil worden? De aantrekkingskracht van het virtuele kakelhok dat Twitter heet, begreep ik daarentegen direct. Tussen de (talrijke) onzintweets tref je genoeg gevatte observaties, fraaie foto’s, links naar stukken die je waren ontgaan. Natuurlijk, het medium biedt tevens een ongevraagde blik in het brein van smalltimers die er behagen in scheppen om je uit te schelden en te belasteren. Vroeger legde je de hoorn ernaast als zo’n sneu ventje (het zijn altijd ventjes) naar de redactie belde en liet je hem raaskallen. Z’n brieven gingen ongelezen de prullenmand in. Is ook in de virtuele wereld, vrees ik, het enige wat erop zit. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>4. Verbeeld ik het me? Of is het ergste gesomber over de toekomst van de geschreven journalistiek achter de rug? Jaren deden wij niets liever dan elkaar het graf in praten. Je kon bijna wekelijks symposia bijwonen waarop de nakende ondergang van de kwaliteitsjournalistiek werd voorspeld. Maar zie. Tegen veler verwachting in hebben alle grote titels – kranten én weekbladen – zich gehandhaafd. Tot op heden, zeg ik er voorzichtigheidshalve bij. Natuurlijk, de oplages staan onder druk. De advertentie-inkomsten ook. Dat er daardoor soms wel erg luchthartig wordt omgesprongen met de scheiding tussen commercie en redactie kan helaas niemand meer ontkennen. Dat er tegelijkertijd ook weer fris elan valt te bespeuren gelukkig evenmin. Zie de vernieuwing die dit weekblad vanaf het volgend nummer doorvoert. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Deze rubriek zult u daar niet meer in vinden, mij nog wel. Het zal me onverminderd een eer zijn. </p>
</p></div>


Vier jaar mediacolumn: een terugblik

<div class="lead">De nazi’s probeerden hun moordpraktijken voor de buitenwereld enigszins verborgen te houden. Hoe anders is dat nu. IS is zo trots op de wreedheden dat iedereen er getuige van mag zijn. Niemand kan zich nog beroepen op onwetendheid.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De oude media waren er maar druk mee. Wat moet je wel, wat moet je niet laten zien? Directe aanleiding: het filmpje dat terreurorganisatie IS vorige week openbaarde met de onthoofding van de Amerikaanse fotojournalist James Foley. Redacties laveerden tussen hun weerzin om dit propagandamateriaal te gebruiken en de plicht om het publiek te informeren.</p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-18325 media-18325" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/08/9368f779-170c-449f-a7a2-87f8bdb3a3c5_foleynos.jpg" alt="&#039;De journalistieke plicht, kortom, om het publiek te informeren dient zwaarder te wegen. Zonder sensatiezucht, terughoudend, maar het moet wel.&#039;" /><figcaption>&#8216;De journalistieke plicht, kortom, om het publiek te informeren dient zwaarder te wegen. Zonder sensatiezucht, terughoudend, maar het moet wel.&#8217;</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De Vlaamse publieke omroep VRT besloot géén beelden uit te zenden; daar wilden ze ‘niet meedoen aan het verspreiden van haat en angst in de wereld’. De Nederlandse publieke omroep zat er minder mee. ‘Zo wordt oorlog uitgevochten,’ twitterde de hoofdredacteur van het NOS Journaal. Dus waren daar wel beelden te zien.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Volgens mij ligt de kwestie glashelder. Dat zo’n film propagandabedoelingen heeft, is evident. Maar de belangrijkste doelgroep laat zich door héél andere nieuwsbronnen inspireren dan door journaal of krant. En dan nog is het verband tussen het zien van abjecte beelden en het overgaan tot abjecte daden allerminst vanzelfsprekend. Iedere verkrachter heeft vermoedelijk weleens porno gekeken, maar niet iedere pornokijker slaat spoorslags aan het verkrachten. Zo zal menigeen vast genieten van zo’n gruwelijk onthoofdingsflimpje. Maar voor het wilsbesluit om zelf aan het halsafsnijden te slaan, is meer nodig. Veel meer. </p>
<p>De journalistieke plicht, kortom, om het publiek te informeren dient zwaarder te wegen. Zonder sensatiezucht, terughoudend, maar het moet wel.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Natuurlijk zijn er lieden die hun misdaden losjes relativeren, aan het jij-bakken slaan. Maar niemand kan zich beroepen op onwetendheid</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Dat hedendaagse jihadstrijders verre van schimmig doen over hun praktijken zou je in zekere zin zelfs als een pre kunnen zien.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Niet toevallig moest ik dezer dagen denken aan <span class="Cursief">Wij weten niets van hun lot</span>, het bekroonde boek van de Leidse historicus Bart van der Boom uit 2012. Daarin komt hij, onder veel meer, tot de stelling dat buitenstaanders tijdens de Tweede Wereldoorlog veel doortastender zouden hebben gehandeld als ze werkelijk hadden geweten welk onheil de Joden in Oost-Europa te wachten stond. Maar ja. De nazi’s van het Derde Rijk trachtten hun moordpraktijken voor de buitenwereld nog enigszins verborgen te houden. Er circuleerden destijds alleen bange vermoedens en geruchten.</p>
<p>Hoe anders is dat nu. Dankzij de moderne media weet de buitenwereld precies wat er gebeurt met <span class="Cursief">kafirs </span>die in handen vallen van het kalifaat. De nazi’s van het Islamitische Rijk zijn immers zo trots op hun wreedheden dat iedereen er getuige van mag zijn. Natuurlijk zijn er nog genoeg lieden die hun misdaden losjes relativeren, complotten opperen of aan het jij-bakken slaan. Maar niemand kan zich beroepen op onwetendheid.</p>
<p>Of Van der Booms stelling klopt voor de jaren veertig van de vorige eeuw zal helaas altijd in het ongewisse blijven. Maar wat zou het een zegen zijn als ze klopt voor de jaren tien van deze eeuw. </p>
</p></div>
