De meeste films deugen niet

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

VN 80

In de voorzomer van 1902 deed mr P. J. Troelstra, de toenmalige hoofdredacteur van „Het Volk”, in een der periodieke redactie-vergaderingen het voorstel, om eens per week een geïllustreerde bijlage bij de krant te geven. De gedachte werd opgewekt ontvangen en tot besluit verheven. Minder vrolijk keek de directeur, die dadelijk ging berekenen wat dat alles kosten zou uit een kas, die toch al niet overvol was. Maar Troelstra — dynamisch als steeds — veegde met een breed armgebaar de pecuniaire bezwaren van de tafel. „Niet zo somber&#8221;, placht &#8216;hij in zulke situaties te zeggen. „Wij zijn de Partij van de toekomst en het geld zal ,er dus wel komen.”
De plannen gingen door. De bijlage zou acht pagina’s tellen en werd „Het Zondagsblad&#8221; gedoopt. Het zou een nogal ingewikkelde compositie worden. Op de eerste bladzijde een politieke prent, vervolgens wat populair-wetenschappelijke bijdragen — u weet wel, zo iets over het matriarchaat bij sommige Afrikaanse stammen e.d. — wat poëzie, enige actuele foto’s, een feuilleton en twee kolommetjes voor de kinderen. Klaar!
Wie zou de redactie voeren? Daar brak men zich weinig het hoofd mede. Ieder zou wat leveren en W. H. Vliegen zou het geval wel in elkaar zetten. Men had toen nog ietwat primitieve begrippen omtrent de grenzen van de arbeidstijd en het uithoudingsvermogen van journalisten. De actuele foto&#8217;s? Wel men kocht voor een bescheiden prijs een tweedehands toestel, dat Jan de Roode en Kees van Bruggen bij toerbeurt maar hanteren moesten. Voor de kinderrubriek dacht men aan de latere dichter Jacob Israël de Haan, die toen onderwijzer aan een lagere school was.
En de politieke prent? Neen, die kon men toch niet zelf maken! In „Het Volk” van 5 Juni 1902 verscheen dan ook de volgende oproep: „Aan de tekenaars, Voor ons Zondagsbijvoegsel hopen wij elke week, als er stof is, een politieke plaat te geven. Liefst sloten wij een overeenkomst met één bepaalde tekenaar, in of bij Amsterdam wonende, die, in overleg met de redactie tegen behoorlijk honorarium dit werk op zich neemt. Om nu uit hen, die hierin lust mochten gevoelen, een geschikte keuze te kunnen doen, verzoeken wij een proeftekening te mogen ontvangen. Deze plaat moet als onderwerp behandelen: „De brandkast beschermd door bijbel en wierookvat”. Deze proefprenten worden bij ons ingewacht vóór 14 Juni a.s.”
Er kwamen heel wat van die „proefplaten&#8221; binnen en een keuze was niet zo gemakkelijk. Na veel overwegen en schiften bleven er twee over. De eerste was van de hand van Albert Hahn te Amsterdam, een nog jonge, onbekende kunstenaar; de tweede was gesigneerd door zekere Kees van Dongen te Rotterdam, die later als schilder te Parijs furore maken zou. De voorkeur ging ten slotte uit naar de plaat van Hahn, wijl zij de aangegeven suggestie het scherpst tot uiting bracht, naar het oordeel van bevoegden artistieke kwaliteiten bezat en blijk gaf van een juist begrip van wat op dit gebied met de typografische techniek te bereiken valt.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-477793" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/08/albert-hahn-640x867.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/08/albert-hahn-320x434.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/08/albert-hahn-640x867.jpg 640w" alt="" width="640" height="867" />
De tekenaar werd ontboden, een overeenkomst werd met hem gesloten en op 6 Juli 1902, in het eerste nummer van „Het Zondagsblad”, werd de „proefplaat” gepubliceerd, precies 50 jaar geleden dus. Zij toont ons een grote en stevige brandkast, geflankeerd door dr. A. Kuyper, die in de Statenbijbel leest en door dr. Schaepman, die het wierookvat zwaait. Op de voorgrond een groep devote arbeiders, deemoedig knielend. Op de achtergrond de petits abbés der Coalitie als spotduiveltjes.
De prent werd onmiddellijk na haar verschijnen als anti-godsdienstig uitgekreten. Zij was het niet en ook niet als zodanig bedoeld. Integendeel! Zij was een protest — zo gij wilt: een scherp protest — tegen het misbruik, dat de Christelijke partijen, toen op het toppunt van hun macht, maakten van de symbolen der kerk, om de arbeiders in politiek en maatschappelijk opzicht geknecht te houden en hen blijvend in de macht van een hard en nors kapitalisme te brengen.
Hoe het ook zij, met deze plaat had Albert Hahn zijn intrede in de kleine kring der Nederlandse karikaturisten gedaan en hij werd er allengs als een meester erkend. Hij groeide met zijn werk, dat tot ongemene kracht kwam. Die kracht ontsproot aan twee bronnen. De eerste was zijn artistiek geweten, de andere vloeide zo rijk, omdat hij partij gekozen had. Hij stond met heel zijn warme hart aan de zijde der kleinen en verdrukten en gaf zich zonder terughouding aan de strijd voor hun bevrijding. De een gaf in die worsteling leiding met het woord, de ander met de pen. hij deed het met de tekenstift. Hij was een ijveraar voor zijn overtuiging, een geduchte tegenstander van haar weerstrevers. Hij had zijn levenstaak gevonden en dat sprak uit elk stuk, dat hij afleverde.
Minder vlot liep het met de redactie van „Het Zondagsblad”. Eerst verliet Kees van Bruggen ons en vertrok naar Indonesië. Jan de Roode kreeg het te druk met de parlementaire verslaggeverij. Vliegen gaf al meer van zijn vrije tijd aan de propaganda. Eindelijk gebeurde wat ik al had zien aankomen: men vroeg mij „Het Zondagsblad” er maar bij te nemen. En hoewel ik eigenlijk de handen reeds vol had. knikte ik goedig van ja.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-477795" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/08/van-dongen-640x827.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/08/van-dongen-320x414.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/08/van-dongen-640x827.jpg 640w" alt="" width="640" height="827" />
Zo kwam ik dan meer geregeld met Albert Hahn samen. Wij werden vrienden en deden wat wij konden, om onze taak kameraadschappelijk overleg zo goed mogelijk te volbrengen. Op de duur voldeed echter het tweeslachtig karakter van het blad ons niet. Was het niet beter er een zuiver politiek-satirische uitgave van te maken? Wij beantwoordden die vraag bevestigend en wij wisten de toestemming van de betrokken instanties te krijgen, een toestemming, die niet dan huiverend werd verleend. In 1907 was het zo ver en werd „Het Zondagsblad” door „De Notenkraker” vervangen. Op 5 januari van dat jaar verscheen het eerste nummer.
Vooral Hahn had er/ veel meer aan te doen. Hij tekende er niet minder dan vijf prenten per week voor. Des Maandags, als „Het Volk” op de pers was, kwam hij mij zo omstreeks half vier van het bureau aan de Keizersgracht halen en dan wandelden wij langzaam — hij liep immers zo moeilijk — naar het Damrak. Daar bevond zich een lunchroom, die „De Beursbengel” heette, Wij dronken er een kopje thee en spraken af, welke onderwerpen hij zou behandelen. Onder het praten begon hij dan op het marmeren blad van het cafétafeltje alvast een paar schetsen op te zetten met zijn altijd gereed potlood. Uit zijn toverhand kwamen dan een figuur, een straat, een landschap in enkele lijnen te voorschijn.
Juffrouw Betsie, die ons placht te bedienen, zag dat altijd met een boos oog aan. En als wij opstonden om te vertrekken, kwam zij haastig toegelopen met een vochtige doek, om die lijntjes en krullen weg te wissen. Het lieve kind wist niet wat zij daar zo energiek uitvlakte!
Op de duur begon zijn gezondheid steeds slechter te worden. Een tuberculeuze aandoening, aan welke hij reeds als kind leed, begon zich uit te breiden. Dokter L. Heijermans, die hem met tedere zorg omringde en al zijn kunde aanwendde om hem te helpen, kon hem ten slotte toch niet redden. Zijn laatste prent maakte hij op de ochtend van zijn sterfdag: 3 Augustus 1918.
Vandaag is zijn eerste karikatuur dan 50 jaar. Ik heb haar nog eens goed bekeken. Zij drukt een gedachte uit, die thans levendiger is dan ooit. De gedachte, dat de arbeiders, welke ook hun levensbeschouwing of hun religieuze overtuiging zij, bij elkaar horen, om gezamenlijk te ijveren voor sociale hervormingen, die hun bestaan op een hoger plan kunnen brengen. Een gedachte, door Troelstra voor het eerst afgerond uitgesproken op het Partij-congres van 1902, waar de door hem voorgestane Groninger schoolmotie werd goedgekeurd. Een gedachte, die in dit naar sektarisme neigende volk moeilijk te verwezenlijken scheen, doch die thans reële vormen begint aan te nemen.

Over Albert Hahn: ‘De vijftigste verjaardag van een karikatuur’