Wie is er nog vruchtbaar?

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Jetty Gerritse
‘Ik vind auteur Tess Gerritsen erg goed, vooral haar boek Harvest, in Nederland uitgebracht onder de titel Hartslag. Ik lees boeken graag in hun oorspronkelijke taal. De Nederlandse vertaling doet vaak af aan de schrijfstijl van de auteur, vind ik. Het leest minder vloeiend. Gerritsen weet heel knap de suspense op te bouwen in haar boeken. Het lijkt of het boek klaarligt om verfilmd te worden. Harvest gaat over orgaandonatie en het gebrek aan organen. Een criminele organisatie probeert aan organen te komen om te verkopen en de twee hoofdpersonages krijgen daarmee te maken. Zo’n situatie lijkt, gelet op het gebrek aan organen, haast realistisch. Eén verhaallijn wordt verteld vanuit het oogpunt van een kind dat ze gebruiken voor orgaandonatie. Dat is heel apart geschreven, omdat het kind de wereld vanuit zijn eigen perspectief beschrijft. Daardoor snap je als lezer evenveel van wat hem overkomt als hijzelf. Dat maakt het erg spannend.’
Jetty Gerritse (44) is al dertien jaar rechter. Momenteel werkt zij bij de rechtbank Midden-Nederland als familierechter.

David Hompes

Rechters lezen thrillers; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

Paul Ficq
&#8216;Gianrico Carofiglio is mijn favoriete thrillerauteur. Zijn boeken zijn niet echt spannend en er zit ook niet een heel complex verhaal in, maar ze zijn zo mooi geschreven. De hoofdpersoon in zijn boeken is Guido Guerrieri, een advocaat in de stad Bari die zijn cliënten begeleidt door het Italiaanse rechtssysteem met al zijn corruptie, vriendjespolitiek en invloed van de maffia. Opvallend is dat Carofiglio vroeger zelf als magistraat de maffia bestreed, maar in zijn boeken juist meer de alledaagse misdaad behandelt. Dit doet hij met veel kennis van zaken. Zo beschrijft hij knap een getuigenverhoor waarbij de getuige Guerrieri&#8217;s cliënt aanwijst als dader en vermeldt dat hij deze nog nooit had ontmoet. Daarop toont Guerrieri hem een foto waarop getuige en verdachte samen te zien zijn. Hij ontmaskert de getuige niet als leugenaar, maar zaait twijfel over de betrouwbaarheid van de herkenning. Het geeft aan hoe voorzichtig je moet zijn met getuigenverklaringen, hoe betrouwbaar ze ook lijken te zijn.&#8217;
Paul Ficq (45) was jarenlang strafrechtadvocaat en is nu strafrechter bij de rechtbank Midden-Nederland.

Gerritjan van Oven
‘Mijn favoriete thriller is Herinneringen van een engelbewaarder door Willem Frederik Hermans. Hoofdpersoon is een officier van justitie. De thriller speelt zich af rond het begin van de Tweede Wereldoorlog. De officier van justitie brengt zijn Joodse vriendin naar de boot naar Engeland, maar komt daardoor te laat voor een zitting. Als hij zich naar de rechtbank haast, rijdt hij een kind dood. Hij is geschokt en legt het lichaam van het kind in de struiken. In de rechtbank staat een Joodse journalist terecht wegens belediging van Hitler. Wat mij fascineert is dat hij zijn requisitoir begint in beschuldigende zin en dan tot de conclusie komt dat hij vrijspraak eist. Dat zie je niet vaak, maar het komt wel voor. Het is erg knap van Hermans, die zelf geen jurist was, om dat zo weer te geven. Zo vind ik ook het volgende citaat erg mooi: “Wat een beroep, officier van justitie. Daden van anderen ontrafelen kan ik tot in de kleinste finesses, maar zelf iets ondernemen mislukt me totaal.”’
Gerritjan van Oven (64) werkte als officier van justitie en advocaatgeneraal en is momenteel raadsheer bij het gerechtshof in Den Haag.

Rogier Sonneveldt
‘Ik vind Tomas Ross een knappe schrijver. Zijn boek Koerier voor Sarajevo vond ik erg spannend. Ik ben ervan onder de indruk hoe hij fictie en werkelijkheid vervlecht. Het lijkt of je een documentaire kijkt of een verslag van gebeurtenissen leest. Alleen in Berlijn van Hans Fallada maakte grote indruk. Ook hier lopen feiten en fictie door elkaar. Daar hou ik van. Factie noemen ze dat, geloof ik. Deze roman speelt zich af in Berlijn tijdens de Tweede Wereldoorlog en volgt een wat zonderling echtpaar dat, nadat hun zoon is omgekomen aan het front, briefkaarten met opruiende teksten verspreidt in de hoop dat Berlijners in opstand komen tegen Hitler. De Gestapo denkt dat er een groot ondergronds netwerk actief is en begint een klopjacht. Erg boeiend en intrigerend. Het laat zien hoe kansloos je uiteindelijk als individu bent tegenover een totalitaire staat. Ik beschouw lezen vooral als ontspanning, daarom lees ik ook het liefst over andere onderwerpen. Overdag lees ik al genoeg over strafzaken.’
Rogier Sonneveldt (39) was negen jaar werkzaam als advocaat. Nadat hij in 2010 de rechtersopleiding voltooide, werd hij strafrechter bij de rechtbank in Arnhem.

Liesbeth Venekatte
&#8216;Als strafrechter ben ik vanzelf geïnteresseerd in misdadige onderwerpen. En levensdelicten &#8211; echte en fictieve &#8211; fascineren de mensheid van oudsher. De door Steven Saylor geschreven reeks over een Romeinse detective in de nadagen van de republiek vind ik geweldig! Hij speelt zich af in een volkomen andere maatschappij dan de onze. Met een heel ander strafkader ook: verbanning was voor een burger de ergste straf, er was geen politie, het doden van een slaaf was hooguit vernieling. Dat houdt een spiegel voor, vooral omdat wij graag pretenderen dat ons hedendaags waarden- en normenstelsel zaligmakend is. Ik lees verder graag thrillers over forensisch onderzoekers, zoals de boeken van Patricia Cornwell of Kathy Reichs. Spannend en met technische details die kloppen, zodat je niet steeds hoeft te roepen dat het niet realistisch is.&#8217;
Liesbeth Venekatte (45) is strafrechter bij de rechtbank in Overijssel.

Binnenland
We roepen maar wat als het om prostitutie gaat. Zo letterlijk staat het er niet, maar zo kun je de conclusie uit het rapport van onderzoeksbureau Platform31 wel lezen. In opdracht van de gemeenten Rotterdam, Utrecht en Den Haag deed een team onder leiding van Hendrik Wagenaar, hoogleraar Town and Regional Planning aan de universiteit van Sheffield, drie jaar lang onderzoek naar prostitutiebeleid in Nederland en Oostenrijk, landen met een vergelijkbare situatie. In het rapport schetsen de onderzoekers een discussie waarbij er in ‘schrille morele termen’ vaak heftig wordt gedebatteerd over prostitutie, maar zonder feitelijke onderbouwing. ‘Symboliek is belangrijker dan de realiteit. Het debat is een “dialoog der doven”.’
Het team van Wagenaar interviewde 129 sekswerkers (vijfentachtig in Oostenrijk en vierenveertig in Nederland; volgens de onderzoekers een representatieve steekproef) en deed daarnaast een poging om de omvang van prostitutie vast te stellen. Een lastige klus, want prostituees zijn extreem mobiel; wie vandaag in Amsterdam werkt, kan morgen in Groningen achter het raam zitten of zijn verkast naar Hamburg. Het onderzoek (waarop de drie opdrachtgevende gemeenten nog moeten reageren) gaat uit van een voorzichtige schatting dat er in de vier grote steden in Nederland dagelijks tweeëntwintighonderd sekswerkers actief zijn. Het in de discussies vaak genoemde getal van dertigduizend in heel Nederland noemt Wagenaar ‘zwaar overtrokken’.
De geïnterviewde sekswerkers vertelden onder meer waarom ze in de prostitutie zijn beland. Het overgrote deel noemde financiële omstandigheden, schulden, de behoefte aan luxe en de afwezigheid van enig perspectief in het land van herkomst. Slechts tien procent verklaarde zich gedwongen te voelen. De onderzoekers beweren verder dat sekswerkers doorgaans een weloverwogen keuze maken ‘in een situatie die wordt gekenmerkt door een sterk ingeperkt levensperspectief in het land van herkomst’.
Grote impact
Ook Nederlandse beleidsmakers deden hun verhaal. Het waren interviews die voornamelijk gingen over de bestrijding van mensenhandel. Dat onderwerp bepaalde de afgelopen jaren namelijk het debat over prostitutie, meldt het rapport. ‘Het was vooral het Sneep-onderzoek (een omvangrijke mensenhandelzaak van de politie en het Openbaar Ministerie die in 2006 begon, red.), waarbij er sprake was van brute en gewelddadige exploitatie, dat een grote impact had op de Nederlandse beleidswereld.’ Die strafzaak heeft het denken over prostitutie veranderd, schrijven de onderzoekers. ‘Sindsdien wordt in politieke kringen openlijk de vraag gesteld of het Nederlandse prostitutiebeleid niet op de verkeerde weg is en andere, meer repressieve oplossingen noodzakelijk zijn.’
De nieuwe prostitutiewet is volgens het Platform31-rapport dan ook ‘een logische stap in dit proces van herbezinning’. Het wetsvoorstel ligt op dit moment ter goedkeuring bij de Eerste Kamer. Minister Opstelten van Veiligheid en Justitie wil onder meer dat alle sekswerkers zich laten registreren. Steden als Amsterdam en Utrecht zijn groot voorstander van de nieuwe wet. Want het is nu een ondoorzichtig en crimineel zootje in de rosse buurten, bordelen en massagesalons. Dat althans is het breed uitgedragen beeld in de media en de politiek.
Maar die verplichte registratie is omstreden. Wie straks in Nederland met betaalde seks zijn brood wil verdienen, moet ingeschreven staan in het landelijk register. De vrouwen dienen zich te melden bij de gemeente waar ze willen gaan werken. Na overleg van een identiteitsbewijs worden ze ingeschreven en krijgen ze een uniek registratienummer. Bij de inschrijving zullen ambtenaren proberen in te schatten of een vrouw wordt gedwongen. Als er aanwijzingen van misbruik zijn, worden die aan de politie gemeld. Bordelen en andere seksbedrijven mogen straks alleen nog maar werken met geregistreerde sekswerkers. Het register heeft ook consequenties voor de klant. Die moet zeker weten dat de prostituee die hij bezoekt, is aangemeld. Wie dat niet doet, loopt het risico op een gevangenisstraf.
No way!
Hoe effectief is dit plan van de minister? Sekswerkers, hulpverleners en rechtsdeskundigen menen dat met name de verplichte registratie de privacy van vrouwen aantast, de maatschappelijke positie van de prostituee ondergraaft en kwetsbare groepen benadeelt. ‘Registratie maakt vrouwen die zich daaraan onttrekken strafbaar, het criminaliseert ze,’ zegt Marieke Ridder van Soa Aids Nederland. ‘Maar prostitutie heeft zo’n stigma dat vrouwen bang zijn voor de consequenties van registratie. Dat maakt ze kwetsbaar en moeilijker bereikbaar.’ De Rode Draad, het voormalige kennis- en informatiecentrum voor prostituees, ondervroeg in 2011 ruim achthonderd prostituees. Ze reageerden bijkans allemaal negatief op registratie, zegt oud-medewerker Alexandra van Dijk, die tegenwoordig met haar Buro Brycx adviseert over prostitutiebeleid. ‘Dan hoorde je een Hon-gaarse vrouw zeggen: no way! Wat gebeurt er als dat straks ook bekend wordt bij de Hongaarse autoriteiten? Daar is prostitutie strafbaar. Dan kom ik het land niet meer in.’
De huiver om officieel bekend te staan als sekswerker is groot, terwijl anderzijds registratie geen garantie vormt tegen mensenhandel. Vol-gens Marjan Wijers van de Ver-eniging voor Vrouw en Recht dreigt zelfs het tegenovergestelde. ‘Er is een kans dat juist slachtoffers van mensenhandel zich – gedwongen door hun pooiers – zullen laten registreren, terwijl de mondige, zelfstandige prostituees registratie zullen vermijden, omdat ze hun privacy en veiligheid willen beschermen. Daarmee creëer je dus een schijn van legitimiteit.’
Net als Wagenaar valt het de critici van het wetsvoorstel op dat de discussie niet wordt onderbouwd met feiten. Desondanks overheerst in het debat het idee dat de meeste prostituees worden uitgebuit door criminelen en dat sekswerkers eigenlijk per definitie slachtoffer zijn. ‘Maar zo zwart-wit is het niet,’ zegt Nieke van der Geld, van Spot 46, een ‘centrum voor seksuele dienstverleners’ in Den Haag. ‘Veel Oost-Europese vrouwen komen hier om zo hun familie te onderhouden. Vaak op aanraden van diezelfde familie. Daarmee zeg ik niet dat ze het graag doen en natuurlijk gebeurt het onder druk, maar het is niet het beeld van slachtoffers die achter de ramen zitten te smeken om hulp en er direct mee willen stoppen. Het is veel ingewikkelder dan dat. Dus bij zo’n registratie vragen: goh, word je gedwongen? Wil je hulp? Zo werkt het niet.’
Dat concludeert ook het Platform31-rapport. ‘Het publieke debat heeft geleid tot een beeld van de sekswerker als een machteloos slachtoffer van gewetenloze misdadigers,’ schrijft Wagenaar. Maar de keuze van vrouwen wordt volgens de onderzoekers voornamelijk bepaald door vrienden, kennissen of familieleden. Die vertellen hun over de mogelijkheden die prostitutie biedt. Ze helpen ook bij de reis naar het bestemmingsland en bij het vinden van onderdak ter plekke. ‘Hoewel er zeker sprake is van gevallen van rekrutering, afhankelijkheid en uitbuiting door misleiding en geweld, laten de interviews zien dat de meeste sekswerkers naar Nederland en Oostenrijk komen op zoek naar een beter leven.’ En als het dan toch misloopt en ze worden uitgebuit, weten ze zich daar vaak zelf aan te ontworstelen, stelt het rapport. ‘In plaats van machteloosheid zien we zelfbeschikking.’
Schrobbering
Het wetsvoorstel van Opstelten is inmiddels goedgekeurd door de Tweede Kamer, maar wordt in de Eerste Kamer met meer argwaan bezien. Om zijn standpunten kracht bij te zetten, stuurde de bewindsman enkele weken geleden een brief naar de Senaat, waarin hij nogmaals het belang van registratie benadrukt. Ook Hendrik Wagenaar las het stuk. ‘Het is een grote controlefantasie van de minister,’ zegt hij in een telefonische reactie. ‘Het idee dat je met regulering meer greep krijgt. Het effect zal zijn dat door meer regels mensen zich juist aan het zicht onttrekken. Dat is een bestuurskundige wetmatigheid.’ Ondanks de toelichtende brief van Opstelten hebben Kamerleden aangegeven met hun definitieve oordeel te willen wachten tot het rapport van Wagenaar klaar is. Volgende week dinsdag hervatten ze het vorig jaar geschorste debat.
Vooral op het gebied van privacy en effectiviteit twijfelen de senatoren. Wie echter de nuance zoekt, vraagt om objectivering en vraagtekens durft te zetten bij de kabinetsplannen, kan rekenen op een verbale schrobbering van de voorstanders. Dat bleek vorig jaar toen de Senaatscommissie tijdens een hoorzitting meerdere betrokken partijen aan de tand voelde, onder wie de Amsterdamse burgemeester Eberhard van der Laan. Hij is een warm pleitbezorger van registratie, omdat hij meent daarmee de ‘forse misstanden’ in zijn stad beter te kunnen bestrijden. ‘Wij zijn voor dit forse middel omdat wij ons realiseren dat onder onze verantwoordelijkheid iedere dag in de stad honderden gevallen van onvrijwillige seks zijn,’ zei de burgemeester.
Van der Laan irriteerde zich overduidelijk aan de andere sprekers, onder wie de uiterst kritische Marjan Wijers van de Vereniging Vrouw en Recht. De burgemeester: ‘Mij blijft het werkelijk verbijsteren dat bij zulke ernstige nadelen zo gemakkelijk wordt gezegd: dit dreigt niet perfect geregeld te worden, en dus moeten wij het vooral niet doen.’ En Van der Laan was daarmee niet klaar: ‘Er wordt gezegd: bij registratie ligt uitbuiting op de loer. Wij praten hier over een situatie waarin de uitbuiting volop een feit is, en wij bekijken hoe wij die kunnen tegengaan. Ik hoor allerlei dingen die ik gewoon niet begrijp.’ De burgemeester omschreef de stellingen van critici als ‘boud’ en ‘onbewezen’. ‘Ik vind het dus een omdraaiing van de discussie. […] Hoe kun je het probleem al groter maken als je alleen het instrumentenkoffertje beter vult met instrumenten?’
Pijnlijke uitglijder
De emotie overheerste. Van der Laan noemde het werk van prostituees ‘een kwetsbaar beroep’. Dat oordeel had hij mede gevormd na lezing van het boek ‘van de voormalige prostituee Patricia’, liet de burgemeester zijn toehoorders in de Eerste Kamer weten. Het bleek achteraf een pijnlijke uitglijer. Patricia Perquin, de auteur van het boek Achter het raam op de Wallen, is het pseudoniem van Valerie Lem-pereur, een journaliste met een dubieuze reputatie. Over het waarheidsgehalte van de publicatie ontstond eerder dit jaar een discussie nadat de Volkskrant onthulde wie de werkelijke schrijver was.
‘Toen ik Van der Laan tijdens de hoorzitting aansprak en zei: als u het niet begrijpt, leg ik het u graag uit, zei hij: “Laat maar, ik begrijp u toch niet,”’ vertelt Marjan Wijers een jaar later. ‘Tja. De Pvda heeft van oudsher bevoogdende trekjes in haar streven naar de verheffing van het volk. Het onderliggende idee lijkt toch: alle prostituees zijn slachtoffer, of ze dat nou zelf vinden of niet. Die paar die het echt vrijwillig doen, begrijpen we niet, dat zijn freaks. Daar hoef je niet naar te luisteren. Daarmee diskwalificeer je de hele groep systematisch. Het zijn dezelfde argumenten die ooit werden gebruikt om het vrouwenkiesrecht tegen te gaan: vrouwen zijn dom, emotioneel en doen toch alleen maar wat hun man, in dit geval een pooier, zegt. In ieder geval zijn ze niet in staat om hun eigen keuzes te maken.’
Er is volgens Wijers de laatste jaren een conservatieve beweging in gang gezet, een conclusie die ook Wagenaar in zijn onderzoek trekt. Wijers: ‘Er ligt meer nadruk op strafrecht en repressie. Waar vroeger voor sociale problemen, sociale oplossingen werden gezocht, wordt de oplossing nu in controle en strafrecht gezien. Er is een mythisch geloof in: als we maar weten waar ze zitten dan komt het wel goed. Ik drijf het wel eens op de spits en zeg: laten we dan gelijk een landelijk register van alle homo’s en Joden in Nederland aanleggen om homohaat en antisemitisme te bestrijden. Dan kunnen we ze in de gaten houden en gelijk vertellen dat dat niet mag. Iedereen begrijpt direct dat dat niet helpt en gevaarlijk is. De politieke discussie lijkt gespeend van logica en ratio.’
Zzp’ers zonder rechten
Registratie werkt volgens ‘het veld’ blijkbaar averechts. Maar wat helpt dan wel? Ook daarover zijn de critici het eens: versterk de maatschappelijke positie van prostituees. ‘We hinken in Nederland op twee gedachten. Enerzijds willen we heel open minded en liberaal zijn, anderzijds verzuimen we daarin door te zetten,’ zegt Alexandra van Dijk van Buro Brycx. ‘Bijvoorbeeld door vrouwen de rechten te garanderen die andere zzp’ers ook hebben. Probeer maar eens een arbeidsongeschiktheidsverzekering te regelen als prostituee. Dan krijg je bij de verzekeringsmaatschappij te horen: “O, dat beroep staat niet in ons rijtje.” Idem dito bij veel administratiekantoren en banken, die weigeren prostituees als klant. Men associeert het vak met criminaliteit.’
Een van de heikele punten waar de critici op wijzen, is het vergunningenstelsel in Nederland. Het is in veel gemeenten onmogelijk om als zelfstandige vanuit huis te werken. Waar het wel kan, zijn de kosten voor een vergunning heel hoog en wordt de aanvraag gepubliceerd in een lokale krant. Die opgelegde openbaarheid schrikt prostituees af. Daarnaast hebben veel gemeenten de raamprostitutie drastisch verminderd of zelfs helemaal verboden. Het dwingt sekswerkers om hun heil te zoeken in de anonimiteit van bordelen en clubs. Daar zijn ze overgeleverd aan de luimen van de exploitant, die vaak de helft van de inkomsten krijgt en de regels bepaalt. Daartegenover staan nauwelijks rechten voor de vrouwen.
Opnieuw krijgen de critici bijval in het Platform31-onderzoek. ‘We zien nog steeds dat het slecht gesteld is met de arbeidsomstandigheden en rechtspositie in deze sector,’ stellen Wagenaar cum suis. Ondanks verscherpt toezicht zouden exploitanten nog steeds geld inhouden bij prostituees, en zouden vrouwen worden gedwongen contracten te tekenen, onveilig te werken en ongewenste seksuele handelingen te verrichten.
Wagenaar legt de verantwoordelijkheid deels bij de gemeenten. Omdat die een plafond stellen aan het aantal seksbedrijven is er een de facto oligopolie van bestaande ondernemingen ontstaan. Vaak zijn dat de clubeigenaren die groot zijn geworden in de tijd dat prostitutie nog illegaal was. Dat nu zijn juist de types die het allemaal niet zo nauw nemen met de regels en er een schimmige manier van zakendoen op nahouden.
Verder heeft de overheid zich altijd verre gehouden van de arbeidsrelatie tussen exploitant en sekswerker, omdat dat zou behoren tot het domein van het privaatrecht. Op papier is dat een juist standpunt, zegt Wagenaar. ‘Maar het gaat voorbij aan de maatschappelijke werkelijkheid waarin sekswerkers een zeer zwakke positie innemen en ook geen beroep kunnen doen op collectieve belangenbehartiging.’
In andere landen waar prostitutie ook legaal is – Oostenrijk, Nieuw-Zeeland – is het mogelijk voor vrouwen om zelf samenwerkingsverbanden op te richten. Uit het onderzoek van Platform31 blijkt dat het aantal seksbedrijven afneemt in Nederland, met als mogelijke verklaring het strenge lokale beleid, waarbij het steeds moeilijker wordt om een vergunning te krijgen. In vergelijkingsland Oos­ten­rijk is er juist een toename. Volgens de onderzoekers komt dat doordat vrouwen daar door het ontbreken van een vergunningenstelsel vaker een eigen bedrijf opzetten.
Staatspooier
Die situatie zou in Nederland welkom zijn, meent Marjan Wijers. ‘En gemeentes zouden daar een rol in kunnen spelen. Bijvoorbeeld door bedrijfsruimtes aan te bieden en prostituees te helpen coöperaties op te richten. Maar dat gaat de Nederlandse bestuurders te ver. Dan vreest men het negatieve imago van de staatspooier. Dat houdt de overheid trouwens niet tegen om belasting te heffen bij prostituees.’ Ook Alexandra van Dijk toont zich voorstander van een ondersteunende overheid. ‘Zo’n Aleid Wolfsen (de burgemeester van Utrecht, red.) die dan mooie sier maakt met de opschoning van de hoerenbuurt. Nu staan er op het Zandpad dus boten leeg. Ik zeg: laat de overheid die boten exploiteren, verhuren aan vrouwen. Maar die stap wil men niet nemen. Het is dezelfde twijfelachtige houding als bij het coffeeshopbeleid. Ik vind dat je die vrouwen structureel moet helpen. En niet door ad hoc schoonmaakacties te houden in rosse buurten, met een camerateam in je kielzog. Dat is voor de bühne, voor de media en de politiek.’
De dames krijgen steun vanuit de opsporing. ‘Wat echt zou helpen, is als prostituees de rechten en de plichten van een normale zzp’er zouden krijgen,’ vindt ook Henk Werson, rechercheur bij de Nationale Eenheid en binnen de politie dé kenner op het gebied van prostitutie. Alom wordt zijn boek De fatale fuik aangeprezen als een eyeopener over mensenhandel. Werson is overigens voor registratie, maar dan wel in combinatie met maatregelen die de maatschappelijke positie van de prostituee verbeteren. ‘Er zullen nauwelijks vrouwen zijn die voor hun lol met twintig of dertig mannen per dag naar bed gaan. Maar de veertienhonderd, vijftienhonderd prostituees die ik voor mijn werk heb gesproken, vinden zichzelf echt niet zielig,’ zegt de rechercheur. ‘Neem van mij aan, iemand die drie jaar achter het raam heeft gezeten, wast jou de oren. Wel willen ze dat er wat wordt gedaan! Als de rechten en plichten van deze vrouwen een goed fundament vormen, zouden ze nog trots kunnen zijn op hun beroep als sekswerker.’
Op 28 mei debatteert de Eerste Kamer opnieuw over de nieuwe prostitutiewet

Harry Lensink

‘Het is een grote controle­fantasie van de minister’

<div class="lead">De politieke discussie over prostitutie ontbeert elke feitelijke onderbouwing, blijkt uit nieuw wetenschappelijk onderzoek. ‘Symboliek is belangrijker dan de realiteit.’</div>
<div class="wpg-element paragraph">
We roepen maar wat als het om prostitutie gaat. Zo letterlijk staat het er niet, maar zo kan je de conclusie uit het onderzoeksrapport van de kennisorganisatie Platform31 wel lezen. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
In samenwerking met de gemeenten Rotterdam, Utrecht en Den Haag deed een team onder leiding van Hendrik Wagenaar, hoogleraar town and regional planning aan de Universiteit van Sheffield, drie jaar lang onderzoek naar prostitutiebeleid in Nederland en Oostenrijk, landen met een vergelijkbare situatie. In het binnenkort te verschijnen rapport (de betrokken gemeenten moeten eerst nog reageren) schetsen de onderzoekers een discussie waarbij er in ‘schrille morele termen’ vaak heftig wordt gedebatteerd over prostitutie, maar zonder feitelijke onderbouwing. ‘Symboliek is belangrijker dan de realiteit. Het debat is een “dialoog der doven”.’
Het team van Wagenaar interviewde 129 sekswerkers (vijfentachtig in Oostenrijk en vierenveertig in Nederland; volgens de onderzoekers een representatieve steekproef) en deed daarnaast een poging om de omvang van prostitutie vast te stellen. Een lastige klus, want prostituees zijn extreem mobiel; wie vandaag in Amsterdam werkt, kan morgen in Groningen achter het raam zitten of zijn verkast naar Hamburg. Het onderzoek gaat uit van een voorzichtige schatting dat er in de vier grote steden in Nederland dagelijks 2200 sekswerkers actief zijn. Het in de discussies vaak genoemde getal van 30.000 in heel Nederland is volgens Wagenaar ‘zeer waarschijnlijk overtrokken’. 
De geïnterviewde sekswerkers vertelden onder meer waarom ze in de prostitutie zijn beland. Het overgrote deel noemde financiële omstandigheden, schulden, de behoefte aan luxe en de afwezigheid van enig perspectief in het land van herkomst. Slechts tien procent verklaarde zich gedwongen te voelen. De onderzoekers beweren verder dat sekswerkers doorgaans een weloverwogen keuze maken ‘in een situatie die wordt gekenmerkt door een sterk ingeperkt levensperspectief in het land van herkomst’. 
Grote impact
Ook Nederlandse beleidsmakers deden hun verhaal. Het waren interviews die voornamelijk gingen over de bestrijding van mensenhandel. Dat onderwerp bepaalde de afgelopen jaren namelijk het debat over prostitutie, meldt het rapport. ‘Het was vooral het Sneep-onderzoek (een omvangrijke mensenhandelzaak van de politie en het Openbaar Ministerie die in 2006 begon, red.), waarbij er sprake was van brute en gewelddadige exploitatie, dat een grote impact had op de Nederlandse beleidswereld.’ Die strafzaak – en vooral de daaruit voortvloeiende berichtgeving in de media &#8211; heeft het denken over prostitutie veranderd, schrijven de onderzoekers. ‘Sindsdien wordt in politieke kringen openlijk de vraag gesteld of het Nederlandse prostitutiebeleid niet op de verkeerde weg is en andere, meer repressieve oplossingen noodzakelijk zijn.’ 
De nieuwe prostitutiewet is volgens het Platform31-rapport dan ook ‘een logische stap in dit proces van herbezinning’. Het wetsvoorstel ligt op dit moment ter goedkeuring bij de Eerste Kamer. Minister Opstelten van Veiligheid en Justitie wil onder meer dat alle sekswerkers zich laten registreren. Steden als Amsterdam en Utrecht zijn groot voorstander van de nieuwe wet. Want het is nu een ondoorzichtig en crimineel zootje in de rosse buurten, bordelen en massagesalons. Dat is althans is het breed uitgedragen beeld in de media en de politiek. 
</div>
<figure id="post-38271 media-38271" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/85774386-eb83-430b-9095-b1316a0338b5_prostitutie21.jpg" alt="Foto: Marco Okhuizen/HH" /><figcaption>Foto: Marco Okhuizen/HH</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Maar die verplichte registratie is omstreden. Wie straks in Nederland met betaalde seks zijn brood wil verdienen, moet ingeschreven staan in het landelijk register. De vrouwen dienen zich te melden bij de gemeente waar ze willen gaan werken. Na overleg van een identiteitsbewijs worden ze ingeschreven en krijgen een uniek registratienummer. Bij de inschrijving zullen ambtenaren proberen in te schatten of een vrouw wordt gedwongen. Als er aanwijzingen van misbruik zijn, worden die aan de politie gemeld. Bordelen en andere seksbedrijven mogen straks alleen nog maar werken met geregistreerde sekswerkers. Het register heeft ook consequenties voor de klant. Die moet zeker weten dat de prostituee die hij bezoekt is aangemeld. Wie dat niet doet, loopt het risico op een gevangenisstraf. 
No way!
Hoe effectief is dit plan van de minister? Sekswerkers, hulpverleners en rechtsdeskundigen menen dat met name de verplichte registratie de privacy van vrouwen aantast, de maatschappelijke positie van de prostituee ondergraaft en kwetsbare groepen benadeelt. ‘Registratie maakt vrouwen die zich daaraan onttrekken strafbaar, het criminaliseert ze,’ zegt Marieke Ridder van Soa Aids Nederland. ‘Maar prostitutie heeft zo’n stigma dat vrouwen bang zijn voor de consequenties van registratie. Dat maakt ze kwetsbaar en moeilijker bereikbaar.’ De Rode Draad, het voormalige kennis- en informatiecentrum voor prostituees, ondervroeg in 2011 ruim 800 prostituees. Ze reageerden bijkans allemaal negatief op registratie, zegt oud-medewerker Alexandra van Dijk, die tegenwoordig met haar Buro Brycx adviseert over prostitutiebeleid. ‘Dan hoorde je een Hongaarse vrouw zeggen: no way! Wat gebeurt er als dat straks ook bekend wordt bij de Hongaarse autoriteiten? Daar is prostitutie strafbaar. Dan kom ik het land niet meer in.’
De huiver om officieel bekend te staan als sekswerker is groot, terwijl anderzijds registratie geen garantie vormt tegen mensenhandel. Volgens Marjan Wijers van de Vereniging voor Vrouw en Recht dreigt zelfs het tegenovergestelde. ‘Er is een kans dat juist slachtoffers van mensenhandel zich – gedwongen door hun pooiers &#8211; zullen laten registreren, terwijl de mondige, zelfstandige prostituees registratie zullen vermijden, omdat ze hun privacy en veiligheid willen beschermen. Daarmee creëer je dus een schijn van legitimiteit.’
Net als Wagenaar valt het de critici van het wetsvoorstel op dat de discussie niet wordt onderbouwd met feiten. Desondanks overheerst in het debat het idee dat de meeste prostituees worden uitgebuit door criminelen en dat sekswerkers eigenlijk per definitie slachtoffer zijn. ‘Maar zo zwart-wit is het niet,’ zegt Nieke van der Geld, van Spot 46, een ‘centrum voor seksuele dienstverleners’ in Den Haag. ‘Veel Oost-Europese vrouwen komen hier om zo hun familie te onderhouden. Vaak op aanraden van diezelfde familie. Daarmee zeg ik niet dat ze het graag doen en natuurlijk gebeurt het onder druk, maar het is niet het beeld van slachtoffers die achter de ramen zitten te smeken om hulp en er direct mee willen stoppen. Het is veel ingewikkelder dan dat. Dus bij zo’n registratie vragen: goh, word je gedwongen? Wil je hulp? Zo werkt het niet.’ 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;In plaats van machteloosheid zien we bij sekswerkers zelfbeschikking&#8217;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Dat concludeert ook het Platform31-rapport. ‘Het publieke debat heeft geleid tot een beeld van de sekswerker als een machteloos slachtoffer van gewetenloze misdadigers,’ schrijft Wagenaar. Maar uit de interviews en uit internationaal onderzoek blijkt dat de keuze van vrouwen voornamelijk wordt bepaald door vrienden, kennissen of familieleden. Die vertellen hun over de mogelijkheden die prostitutie biedt. Ze helpen ook bij de reis naar het bestemmingsland en bij het vinden van onderdak ter plekke. ‘Hoewel er zeker sprake is van gevallen van rekrutering, afhankelijkheid en uitbuiting door misleiding en geweld, laten de interviews zien dat de meeste sekswerkers naar Nederland en Oostenrijk komen op zoek naar een beter leven.’ En als het dan toch misloopt en ze worden uitgebuit, weten zich daar vaak zelf aan te ontworstelen, stelt het rapport. ‘In plaats van machteloosheid zien we zelfbeschikking.’ 
Schrobbering
Het wetsvoorstel van Opstelten is inmiddels goedgekeurd door de Tweede Kamer, maar wordt in de Eerste Kamer met meer argwaan bezien. Om zijn standpunten kracht bij te zetten, stuurde de bewindsman enkele weken geleden een brief naar de Senaat, waarin hij nogmaals het belang van registratie benadrukt. Ook Hendrik Wagenaar las de brief. ‘Het idee is dat je met regulering meer greep krijgt,’ zegt hij in een telefonische reactie. ‘Maar het effect zal zijn dat door meer regels mensen zich juist aan het zicht onttrekken. Dat is een bestuurskundige wetmatigheid.’ Ondanks de toelichtende brief van Opstelten hebben Kamerleden aangegeven met hun definitieve oordeel te willen wachten tot het rapport van Wagenaar klaar is. Volgende week dinsdag hervatten ze het vorig jaar geschorste debat. 
Vooral op het gebied van privacy en effectiviteit twijfelen de senatoren. Wie echter de nuance zoekt, vraagt om objectivering en vraagtekens durft te zetten bij de kabinetsplannen, kan rekenen op een verbale schrobbering van de voorstanders. Dat bleek vorig jaar toen de Senaatscommissie tijdens een hoorzitting meerdere betrokken partijen aan de tand voelde, onder wie de Amsterdamse burgemeester Eberhard van der Laan. Hij is een warm pleitbezorger van registratie, omdat hij meent daarmee de ‘forse misstanden’ in zijn stad beter te kunnen bestrijden. ‘Wij zijn voor dit forse middel omdat wij ons realiseren dat onder onze verantwoordelijkheid iedere dag in de stad honderden gevallen van onvrijwillige seks zijn,’ zei de burgemeester. 
Van der Laan irriteerde zich overduidelijk aan de andere sprekers, onder wie de uiterst kritische Marjan Wijers van de Vereniging Vrouw en Recht. De burgemeester: ‘Mij blijft het werkelijk verbijsteren dat bij zulke ernstige nadelen zo gemakkelijk wordt gezegd: dit dreigt niet perfect geregeld te worden, en dus moeten wij het vooral niet doen.’ En Van der Laan was daarmee niet klaar: ‘Er wordt gezegd: bij registratie ligt uitbuiting op de loer. Wij praten hier over een situatie waarin de uitbuiting volop een feit is, en wij bekijken hoe wij die kunnen tegengaan. Ik hoor allerlei dingen die ik gewoon niet begrijp.’ De burgemeester omschreef de stellingen van critici als ‘boud’ en ‘onbewezen’. ‘Ik vind het dus een omdraaiing van de discussie. […] Hoe kun je het probleem al groter maken als je alleen het instrumentenkoffertje beter vult met instrumenten?’
Pijnlijke uitglijder
De emotie overheerste. Van der Laan noemde het werk van prostituees ‘een kwetsbaar beroep’. Dat oordeel had hij mede gevormd na lezing van het boek ‘van de voormalige prostituee Patricia’, liet de burgemeester zijn toehoorders in de Eerste Kamer weten. Het bleek achteraf een pijnlijke uitglijder. Patrica Perquin, de auteur van het boek Achter het Raam op de Wallen, is het pseudoniem van Valérie Lempereur, een journaliste met een dubieuze reputatie. Over het waarheidsgehalte van de publicatie ontstond eerder dit jaar een discussie nadat de Volkskrant onthulde wie de werkelijke schrijver was. 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Het onderliggende idee lijkt: alle prostituees zijn slachtoffer. Die paar die het vrijwillig doen, dat zijn freaks&#8217;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Toen ik Van der Laan tijdens de hoorzitting aansprak en zei: als u het niet begrijpt leg ik het u graag uit, zei hij: “Laat maar, ik begrijp u toch niet,”’ vertelt Marjan Wijers een jaar later. ‘Tja. De PvdA heeft van oudsher bevoogdende trekjes in haar streven naar de verheffing van het volk. Het onderliggende idee lijkt toch: alle prostituees zijn slachtoffer, of ze dat nou zelf vinden of niet. Die paar die het echt vrijwillig doen, begrijpen we niet, dat zijn freaks. Daar hoef je niet naar te luisteren. Daarmee diskwalificeer je de hele groep systematisch. Het zijn dezelfde argumenten die ooit werden gebruikt om het vrouwenkiesrecht tegen te gaan: vrouwen zijn dom, emotioneel en doen toch alleen maar wat hun man, in dit geval een pooier, zegt. In ieder geval zijn ze niet in staat om hun eigen keuzes te maken.’
Er is volgens Wijers de laatste jaren een conservatieve beweging in gang gezet, een conclusie die ook Wagenaar trekt in zijn analyse van de beleidsuitvoering. Wijers: ‘Er ligt meer nadruk op strafrecht en repressie. Waar vroeger voor sociale problemen, sociale oplossingen werden gezocht, wordt de oplossing nu in controle en strafrecht gezien. Er is een mythisch geloof in: als we maar weten waar ze zitten dan komt het wel goed. Ik drijf het wel eens op de spits en zeg: laten we dan gelijk een landelijk register van alle homo’s en Joden in Nederland aanleggen om homohaat en antisemitisme te bestrijden. Dan kunnen we ze in de gaten houden en gelijk vertellen dat dat niet mag. Iedereen begrijpt direct dat dat niet helpt en gevaarlijk is. De politieke discussie lijkt gespeend van logica en ratio.’
Zzp’ers zonder rechten
Registratie werkt volgens ‘het veld’ blijkbaar averechts. Maar wat helpt dan wel? Ook daarover zijn de critici het eens: versterk de maatschappelijke positie van prostituees. ‘We hinken in Nederland op twee gedachten. Enerzijds willen we heel open minded en liberaal zijn, anderzijds verzuimen we daarin door te zetten,’ zegt Alexandra van Dijk van Buro Brycx. ‘Bijvoorbeeld door vrouwen de rechten te garanderen die andere zzp’ers ook hebben. Probeer maar eens een arbeidsongeschiktheidsverzekering te regelen als prostituee. Dan krijg je bij de verzekeringsmaatschappij te horen: “O, dat beroep staat niet in ons rijtje.” Idem dito bij veel administratiekantoren en banken, die weigeren prostituees als klant. Men associeert het vak met criminaliteit.’
Een van de heikele punten waar de critici op wijzen is het vergunningenstelsel in Nederland. Het is in veel gemeenten onmogelijk om als zelfstandige vanuit huis te werken. Waar het wel kan, zijn de kosten voor een vergunning heel hoog en wordt de aanvraag gepubliceerd in een lokale krant. Die opgelegde openbaarheid schrikt prostituees af. Daarnaast hebben veel gemeenten de raamprostitutie drastisch verminderd of zelfs helemaal verboden. Het dwingt sekswerkers om hun heil te zoeken in de anonimiteit van bordelen en clubs. Daar zijn ze overgeleverd aan de luimen van de exploitant, die vaak de helft van de inkomsten krijgt en de regels bepaalt. Daartegenover staan nauwelijks rechten voor de vrouwen. 
Opnieuw krijgen de critici bijval in het Platform31-onderzoek. ‘We zien nog steeds dat het slecht gesteld is met de arbeidsomstandigheden en rechtspositie in deze sector,’ stellen Wagenaar cum suis. Ondanks verscherpt toezicht zouden exploitanten nog steeds geld inhouden bij prostituees, en zouden vrouwen worden gedwongen contracten te tekenen, onveilig te werken en ongewenste seksuele handelingen te verrichten.
Wagenaar legt de verantwoordelijkheid deels bij de gemeenten. Omdat die een plafond stellen aan het aantal seksbedrijven is er een de facto oligopolie van bestaande ondernemingen ontstaan. Vaak zijn dat de clubeigenaren die zijn groot geworden in de tijd dat prostitutie nog illegaal was. Dat nu zijn juist de types die het allemaal niet zo nauw nemen met de regels en er een schimmige manier van zakendoen op nahouden. 
Verder heeft de overheid zich altijd verre gehouden van de arbeidsrelatie tussen exploitant en sekswerker, omdat dat zou behoren tot het domein van het privaatrecht. Op papier is dat een juist standpunt, zegt Wagenaar. ‘Maar het gaat voorbij aan de maatschappelijke werkelijkheid waarin sekswerkers een zeer zwakke positie innemen en ook geen beroep kunnen doen op collectieve belangenbehartiging.’ 
</div>
<figure id="post-38271 media-38271" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/e5ba6ef2-b21f-46d9-97bf-e9a31ef04f59_19034160_preview1.jpg" alt="Foto: Olivier Middendorp/HH" /><figcaption>Foto: Olivier Middendorp/HH</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
In andere landen waar prostitutie ook legaal is – Oostenrijk, Nieuw-Zeeland – is het mogelijk voor vrouwen om zelf samenwerkingsverbanden op te richten. Uit het onderzoek van Platform31 blijkt dat het aantal seksbedrijven afneemt in Nederland, met als mogelijke verklaring het strenge lokale beleid, waarbij het steeds moeilijker wordt om een vergunning te krijgen. In vergelijkingsland Oostenrijk is er juist een toename. Volgens de onderzoekers komt dat omdat vrouwen daar door het ontbreken van een vergunningenstelsel vaker een eigen bedrijf opzetten. 
Staatspooier
Die situatie zou in Nederland welkom zijn, meent Marjan Wijers. ‘En gemeentes zouden daar een rol in kunnen spelen. Bijvoorbeeld door bedrijfsruimtes aan te bieden en prostituees te helpen coöperaties op te richten. Maar dat gaat de Nederlandse bestuurders te ver. Dan vreest men het negatieve imago van de staatspooier. Dat houdt de overheid trouwens niet tegen om belasting te heffen bij prostituees.’ Ook Alexandra van Dijk toont zich voorstander van een ondersteunende overheid. ‘Zo’n Aleid Wolfsen (de burgemeester van Utrecht, HL) die dan mooie sier maakt met de opschoning van de hoerenbuurt. Nu staan er op het Zandpad dus boten leeg. Ik zeg: laat de overheid die boten exploiteren, verhuren aan vrouwen. Maar die stap wil men niet nemen. Het is dezelfde twijfelachtige houding als bij het coffeeshopbeleid. Ik vind dat je die vrouwen structureel moet helpen. En niet door ad hoc schoonmaakacties te houden in rosse buurten, met een camerateam in je kielzog. Dat is voor de bühne, voor de media en de politiek.’
De dames krijgen steun vanuit de opsporing. ‘Wat echt zou helpen is als prostituees de rechten en de plichten van een normale zzp’er zouden krijgen,’ vindt ook Henk Werson, rechercheur bij de Nationale Eenheid en binnen de politie dé kenner op het gebied van prostitutie. Alom wordt zijn boek De Fatale Fuik aangeprezen als een eye opener over mensenhandel. Werson is overigens voor registratie, maar dan wel in combinatie met maatregelen die de maatschappelijke positie van de prostituee verbeteren. ‘Er zullen nauwelijks vrouwen zijn die voor hun lol met twintig of dertig mannen per dag naar bed gaan. Maar de 1400, 1500 prostituees die ik voor mijn werk heb gesproken, vinden zichzelf echt niet zielig,’ zegt de rechercheur. ‘Neem van mij aan, iemand die drie jaar achter het raam heeft gezeten, wast jou de oren. Wel willen ze dat er wat wordt gedaan! Als de rechten en plichten van deze vrouwen een goed fundament vormen, zouden ze nog trots kunnen zijn op hun beroep als sekswerker.’
Op 28 mei debatteert de Eerste Kamer opnieuw over de nieuwe prostitutiewet. 
</div>

Prostitutiebeleid: dialoog der doven

Metaalvissers
Het is bijtend koud, mistig en het regent. Niet hard, maar wel in een constant, niet aflatend ritme. Niet bepaald weer om op een onbeschutte Brabantse akker op zoek te gaan naar verborgen schatten. Toch is dat wat 185 mannen deze zaterdagochtend in het plaatsje Riel, net onder Tilburg, komen doen. Ingepakt in dikke lagen kleding, met een grote koptelefoon over hun oren en in de handen een schep en een metaaldetector gaan ze op pad.
Piep… Piep… Piep. Piep. Pieeeep. De metaaldetector van Karl Mese (47) geeft aan dat hij op iets is gestuit. Mese stopt met lopen en beweegt zijn detector langzaam van links naar rechts over de plaats waar de detector een langgerekt geluid maakte. Zijn oren zijn gespitst op de geluiden uit zijn koptelefoon. Zijn ogen kijken strak gefocust de leegte in. Als hij denkt dat hij de plaats waar het metaal ligt zo nauwkeurig mogelijk heeft bepaald, pakt hij een schep en graaft wat aarde omhoog. Met zijn detector gaat hij over de kleine hoopjes heen. Vervolgens pakt hij zijn pinpointer, een minidetector in de vorm van een kleine politieknuppel, waarmee hij door de aarde woelt. Terwijl Mese centimetergewijs dichter bij zijn schat komt, maakt de pinpointer een piepend geluid dat klinkt alsof de grond radioactief is. Als laatste gebruikt hij zijn handen. Met zijn vingers wrijft hij de aarde uit elkaar tot er een metalen brokje overblijft. Een waardeloos brokje. Toch is Mese niet teleurgesteld. ‘Zo gaat dat,’ zegt hij, om vervolgens de aarde van zijn handen te vegen en verder te gaan met de zoektocht.
Driehonderd plastic zakjes
De dag is georganiseerd door vereniging De Detector Amateur (DDA). Op de akker heeft de organisatie driehonderd plastic zakjes met een lot en een stukje metaal verborgen. Leden van de vereniging kunnen aan het eind van de dag met hun gevonden loten meedoen aan de loterij waar ze een gloednieuwe metaaldetector kunnen winnen. Toch is dat voor de meeste deelnemers bijzaak. Het gaat om het bezig zijn, het pielen, het ontspannen. ‘Als ik een munt vind, is dat leuk meegenomen,’ zegt Mese. ‘Maar ik loop op mijn gemak.’ Voor hem is deze dag ook meer voor de sociale contacten. Om te praten over metaaldetectoren bijvoorbeeld.
Meses ogen glinsteren als hij over de mogelijkheden van zijn Minelab CTX 3030 vertelt. Een uitgebreide detector waarmee de Zeelander zowel op het land als onder water kan zoeken. Een detector waarmee je op een kaart coördinaten vast kunt leggen zodat je thuis ziet waar je hebt gezocht. ‘Dat kan dankzij de GPSI,’ legt Dirk Jan Laan (52) uit. ‘Je kunt tot op dertig centimeter nauwkeurig je vondsten vastleggen en ook aangeven waar je gestopt bent. Thuis kun je het in Google Maps zetten en foto’s toevoegen.’
Laan is handelaar in metaaldetectoren en vandaag met een assortiment aanwezig in een restaurant vlak bij de akker. Om zijn stand met detectoren staat een handjevol mannen zich te vergapen aan de technische hoogstandjes. Van een detector die tachtig meter onder water kan zoeken naar munten uit scheepswrakken tot een detector die pas net op de Nederlandse markt is, maar al massaal wordt verkocht aan Afrikanen in Somalië en Soedan om naar goudklompen te zoeken. De prijzen variëren van een paar honderd euro voor simpele detectoren voor beginners tot de duurste van 5100 euro die zo in trek is in Afrika. De kans op een grote vondst is ook met zo’n dure detector zeer klein. Maar daar gaat het deze mannen ook niet om. ‘Het is spannend,’ zegt Johan de Hoop (44). ‘Je wilt iets moois vinden, maar negen van de tien keer haal je een blikje uit de grond. Je bent gewoon lekker bezig.’
Onvoorwaardelijke overgave
Lekker bezig zijn. Zo simpel is het, beaamt fotograaf Adrie Mouthaan. Hij is gefascineerd door mannen en hun hobby’s, door de subcultuur erachter en de speciale gedragscodes die eraan vastzitten. Mouthaan: ‘Je ziet bij dit soort mannen een onvoorwaardelijke overgave aan die hobby. Ze gaan er diep in, ze weten alles, documenteren zich goed, kunnen het zo duur maken als ze zelf willen. Ze duiken onder in een wereld die parallel beweegt aan de gewone wereld.’
Met zijn camera legt hij deze wereld vast. ‘De één beweegt sneller dan de ander, losser, maar allemaal blijven ze heen en weer zwaaien. Je ziet dat ze een standaardpalet hebben. Bij een piep blijven ze hangen en gaan ze er nog een paar keer overheen. Dan komt de pinpointer uit de zak, vervolgens de schep en dan pakken ze een beetje aarde met hun hand en houden die over de detector heen. Piept hij niet, dan gooien ze het weg. Wat piept dat houden ze. Dat is echt net een ballet!’
Wat dit ‘metaalvissen’ echt tot een mannenhobby maakt, is de detector, vertelt hij. ‘Bij mannenhobby’s zijn gadgets en apparaten heel belangrijk. Hier gaat het om metaaldetectoren, maar er moet gewoon iets zijn waarover ze kunnen ouwehoeren, over allerlei instellingen en extra gadgets die ze kunnen kopen om hun apparaat beter te maken. Dat ze eraan kunnen kloten, het kunnen afstellen, dat ze de illusie creëren dat ze beter zijn dan andere deelnemers.’
Terwijl de regen blijft komen, klinken op de mistige akker overal piepjes; 185 mannen bewegen zich op dezelfde manier over de zompige grond. Hun wandeling af en toe onderbrekend. De detector heen en weer zwaaiend. Bukkend. Wroetend. En weer verder. Af en toe een hand die de lucht ingaat, een glimlach, maar vooral gepiep.

Wat piept daar?

Poetins vijanden
Hij was Ruslands eerste miljardair ooit. Afgelopen weekend lag Boris Berezovski (foto) opeens dood in het Engelse landhuis van zijn ex-vrouw, die hem er liet wonen nadat hij zijn eigen woning uit geldnood had moeten verkopen. De politie gaat vooralsnog niet uit van een misdrijf. Berezovski vestigde zich in 2000 in Groot-Brittannië nadat hij in conflict was gekomen met president Poetin.
Vijf tegenstanders van Poetin die eerder uitgeschakeld raakten:
1. Vladimir Gusinsky – mediatycoon die in de weken na Poetins inauguratie in 2000 werd opgepakt wegens verduistering. Zijn televisiemaatschappij produceerde een satirisch poppenprogramma dat kritiek uitte op Poetin.
2. Michail Chodorkovski – steenrijke ondernemer die in 2005 negen jaar celstraf kreeg wegens belastingontduiking en fraude. Hij steunde Poetins politieke rivalen.
3. Anna Politkovskaya – op 7 oktober 2006, Poetins verjaardag, door een huurmoordenaar door haar hoofd geschoten. De journaliste schreef kritische stukken over Poetin.
4. Aleksandr Litvinenko – voormalig KGB-agent die naar Engeland vluchtte, waar hij zich bij Berezovski voegde en twee kritische boeken over de Russische geheime dienst schreef. In 2006 stierf hij aan de gevolgen van vergiftiging met de radioactieve stof polonium-210.
5. Badri Patarkatsishvili – zakenman met politieke ambities, overleed in 2008 in zijn Engelse miljoenenwoning aan een hartaanval. Hij was net als zijn vriend Berezovski naar Engeland gevlucht.

Het lijstje

Groot gemis
‘Geldautomaat verdwijnt uit kleine dorpen,’ opende maandag de Volkskrant. In vijf jaar tijd zijn er in Nederland duizend bankkantoren gesloten en duizend geldautomaten opgeheven. En die trend zet voorlopig door. Dorpsbewoners die wat bankbiljetten in de hand willen, zullen daarvoor steeds verder moeten reizen. En dat is niet het enige. Dorpen moeten, volgens het CBS, nog veel meer missen:
&#8211; Scholen. Scholen met minder dan 100 leerlingen moeten sluiten, adviseert de Onderwijsraad aan de minister. Nu mogen scholen nog minimaal 23 leerlingen hebben. In Goedereede is de afstand tot de dichtsbijzijnde middelbare school 21 kilometer.
&#8211; Supermarkten. In het dorp Anloo moet je bijna 3 kilometer tegen de wind in trappen voor een behoorlijke winkel.
&#8211; Kinderdagverblijven. In hetzelfde Anloo moet je 2,7 kilometer ver voor de kinderopvang. In Amsterdam ben je er binnen 400 meter.
&#8211; Huisartsen en apothekers. De gemiddelde afstand tot een huisarts in Nederland is 900 meter, maar in Schermer (Noord-Holland) is het 2,9 kilometer. Als de huisarts met pensioen wil, vindt hij vaak geen opvolger.
&#8211; Openbaar vervoer. In Zeeland is de gemiddelde afstand tot het dichtsbijzijnde treinstation 17,5 kilometer.
&#8211; Andere mensen. Volgens het CBS krimpt de bevolking van eenderde van de gemeenten met jaarlijks 2,5 procent of meer. Dat is dan ook de reden dat al die voorzieningen sluiten.

<div class="wpg-element paragraph">
Aan de hand van onderwerpen als pesten, loverboys of eerwraak organiseert Sistah bijeenkomsten voor meiden.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De betrouwbare, grote zus die elke jong meisje nodig heeft, dat had Oshin van der Hansz (25) voor ogen toen ze in september 2011 startte met <a href="http://sistahmagazine.nl/" class="normal" title="http://sistahmagazine.nl/">Sistah</a>. Wat begon als een stageproject, werd een jaar later een volwaardige stichting die steun en subsidie krijgt van onder andere de gemeente Delft. Nu bereikt Sistah ruim honderd tienermeisjes op drie basisscholen en twee middelbare scholen met wekelijkse activiteiten opgehangen aan een thema.
Sistah werkt aan de hand van door de meiden zelf bedachte thema&#8217;s rond onderwerpen als pesten, loverboys of eerwraak. Van der Hansz: &#8216;Omdat ze weten dat wat ze hier zeggen niet naar buiten komt, is er vertrouwen en kunnen ze echt hun ei kwijt.&#8217; Sistah biedt iets waar de scholen van de meisjes niet altijd aan toekomen. Wat betreft behandelde onderwerpen, persoonlijke aandacht, maar vooral als het gaat om het signaleren van problemen. &#8216;Het is de missende schakel,&#8217; legt Van der Hansz uit. &#8216;Jeugdzorg vangt kinderen met grote problemen op, maar kinderen met minder grote problemen komen op wachtlijsten, waardoor een klein probleem verergert. Met Sistah worden kleine problemen direct opgelost.&#8217;
Het idee voor Sistah ontstond toen de in Delft geboren Surinaams-Antilliaanse Van der Hansz als dansdocent werkte. &#8216;Na die lessen waren er meiden die naar mij toekwamen met vragen en problemen. Ik besefte toen dat er meer aan de hand was dan ik dacht.&#8217; Het was best even schrikken toen ze een aanspreekpunt werd. &#8216;Wow,&#8217; dacht ik. &#8216;Ik ben geen social worker.&#8217; Toch gaat ze wel die kant op. Momenteel legt ze de laatste hand aan haar afstudeerscriptie voor de studie Maatschappelijk Werk en Dienstverlening aan Hogeschool Inholland in Den Haag, en dan kan ze zich volledig op Sistah richten. &#8216;Het is mijn droom om meiden op te leiden zodat ze in hun eigen wijk een Sistah-groep kunnen runnen.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<object width="560" height="315"><param name="movie" value="http://www.youtube.com/v/zOCVStDGyVU?hl=en_US&amp;version=3"></param><param name="allowFullScreen" value="true"></param><param name="allowscriptaccess" value="always"></param><embed src="http://www.youtube.com/v/zOCVStDGyVU?hl=en_US&amp;version=3" type="application/x-shockwave-flash" width="560" height="315" allowscriptaccess="always" allowfullscreen="true"></embed></object>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Naar de website van <a href="http://sistahmagazine.nl/" class="normal" title="http://sistahmagazine.nl/">Sistah</a>
</div>

Sistah: grote zus voor tienermeisjes

<div class="wpg-element paragraph">
Ook drukke mensen willen wel vrijwilligerswerk doen, als het past. Zorgvoorelkaar.com brengt vraag en aanbod bij elkaar.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Creatief zijn. Dat is wat de zorgsector moet doen met de zware bezuinigingen op komst. Patrick Anthonissen en Mathijs Huis in &#8216;t Veld komen uit de zakenwereld, maar misten iets. Ze wilden meer doen dan geld verdienen voor de huur. Ze wilden iets terugdoen. &#8216;Welke maatschappelijke uitdagingen liggen er en hoe kunnen wij als ondernemers op dat vlak iets betekenen?&#8217; herinnert Huis in &#8216;t Veld zich die eerste brainstormsessies.
Het leidde in oktober 2011 tot de lancering van <a href="http://www.zorgvoorelkaar.com/" class="normal" title="http://www.zorgvoorelkaar.com/">Zorgvoorelkaar.com</a>, een onlinemarktplaats waar hulpbehoevenden en vrijwilligers elkaar op een simpele manier kunnen vinden. Sinds de start zijn er twaalfhonderd unieke contacten gelegd via de site. Elfhonderd vrijwilligers staan geregistreerd, van wie ruim de helft jonger is dan veertig jaar. Opvallend, omdat vrijwilligers in de zorg meestal boven de zestig zijn.
Het toverwoord is laagdrempeligheid, vertelt Mathijs Huis in &#8216;t Veld. &#8216;Veel mensen die een druk leven hebben, willen toch graag iets doen. Alleen is het fijn als het in het schema past. Helpen met boodschappen of even een kopje koffie drinken met iemand kost weinig tijd en betekent veel voor de persoon die de hulp ontvangt.&#8217;
Tess Magilse (51) is het daar volledig mee eens. Ze belandde per toeval op de website van Zorgvoorelkaar en plaatste een oproep voor iemand die haar kon helpen met het opruimen van haar grote tuin. &#8216;Vrij snel kreeg ik een reactie en had ik hulp. En daarna heb ik zelf twee oude dames geholpen,&#8217; vertelt ze. &#8216;Eentje moest vaak naar het ziekenhuis, maar haar kinderen moesten op die tijden werken, dus reed ik haar heen en weer.&#8217;
Zorgvoorelkaar werkt momenteel samen met zes gemeenten, waarvan het subsidie en hulp met regionale promotie krijgt, en hoopt dat aantal uit te breiden tot ze eind 2014 landelijke dekking hebben. Mathijs: &#8216;Dan kunnen we de sociale netwerken rond hulpbehoevenden echt versterken, zodat we ondanks bezuinigingen een zorgzame samenleving in stand kunnen houden.&#8217;
Naar de website van <a href="http://www.zorgvoorelkaar.com/" class="normal" title="http://www.zorgvoorelkaar.com/">Zorgvoorelkaar.com</a>
</div>

Zorgvoorelkaar.com: marktplaats voor vrijwilligers

<div class="wpg-element paragraph">
Zodra iets kapot gaat, gooien we het weg. Het Repair Café laat zien dat het anders kan.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
&#8216;Een koffiezetreparateur vind je niet zo snel,&#8217; zegt Martine Postma, de oprichtster van het<a href="http://repaircafe.nl/" class="normal" title="http://repaircafe.nl/"> Repair Café</a>. &#8216;Als je ermee naar de winkel gaat, bieden ze aan om het voor zeventig euro op te sturen naar Duitsland, maar waarom zou je, als je in dezelfde winkel voor vijfentwintig euro een nieuw apparaat kunt kopen? Een nieuwe kopen is voor veel mensen nou eenmaal makkelijker dan laten repareren. Daar brengen wij nu verandering in.&#8217; Terwijl Postma haar verhaal doet, wordt er om haar heen getimmerd, gelijmd, genaaid en gekletst door ruim dertig mannen en vrouwen, van jong tot bejaard. Het Repair Café in buurtcentrum de Meevaart in Amsterdam-Oost is gevuld met mensen die iets meezeulen dat gemaakt moet worden en met vrijwilligers die over de knowhow beschikken om dat te regelen. Op elke locatie zijn elektriciens, fietsenmakers en kledingmakers aanwezig.
Zo ook de 65-jarige Marjanne van der Vliet, die net bezig is met het herstellen van een paar handschoenen. &#8216;Ik heb een eigen naaischool in de Amsterdamse Pijp en help al sinds het begin van het Repair Café met het herstellen van kapotte kleding,&#8217; zegt ze. Haar &#8216;klant&#8217; is de 35-jarige Besra, die zich spontaan bij het gesprek voegt. &#8216;Ze heeft eerder de broek van mijn zoontje gemaakt. Thuis heb ik een naaimachine, maar die heb ik maar één keer gebruikt. Als ik het zelf doe, ziet het eruit alsof iemand hechtingen heeft geplaatst,&#8217; vertelt ze lachend. Toch is de belangrijkste reden volgens haar de gezelligheid. Iets wat Marjanne beaamt: &#8216;Je hebt tijdens het repareren veel contact met mensen. Ze zitten bij je te wachten, helpen een beetje, ik geef wat uitleg en zij kunnen hun verhaal kwijt.&#8217;
&#8216;Dat is ook precies de bedoeling,&#8217; zegt Martine Postma. &#8216;Het sociale aspect is een belangrijk onderdeel. Anders wordt het gewoon een werkplaats of winkel. Het is ook de bedoeling dat je aan tafel meekijkt. Het is een plek waar het niet alleen om het repareren gaat, maar ook om elkaar ontmoeten, een kopje thee drinken, een praatje maken met buurtgenoten. En waar het gaat om leren van elkaar, zien dat repareren een optie is, dat het ook voor jou mogelijk is. Waardoor het automatisme van &#8220;iets is kapot, ik moet een nieuwe kopen&#8221; wordt doorbroken. Dit is gezellig, laagdrempelig, goedkoop en grote kans dat je kapotte apparaat het na een bezoekje weer doet.&#8217;
Gat in de markt
Postma kreeg het idee voor het Repair Café in 2009. Ze vond dat ze iets moest doen op het gebied van duurzaamheid. Als journalist begon ze zich in het onderwerp te verdiepen en erover te schrijven. &#8216;Op een gegeven moment kreeg ik de behoefte om meer te doen, om niet neutraal te schrijven, maar iets uit te dragen. Daarom maakte ik voor Stadsdeel Oost een gids met tips hoe je als particulier minder afval kan produceren.&#8217; De tips hadden vaak te maken met het repareren van kapotte spullen. Dat besef betekende het begin van het Repair Café.
Het eerste Repair Café organiseerde ze in oktober van dat jaar in Amsterdam-West en gelijk bleek dat ze een gat in de markt had ontdekt. &#8216;Het was een gigantisch succes! Er kwamen tachtig mensen van binnen en buiten Amsterdam en sommigen wilden het ook in hun eigen buurt organiseren.&#8217;
Postma had de smaak te pakken en werkte het concept rond het Café verder uit. In 2010 werd het Repair Café een stichting en begon ze met het aanvragen van fondsen en subsidies, zodat ze ook buiten Amsterdam aan de slag kon. &#8216;We wilden in drie jaar tijd achttien zelfstandige, lokale Repair Cafés hebben, maar na één jaar hadden we er al twintig. Na twee jaar hadden we er vijfenvijftig en inmiddels zijn we de zestig voorbij.&#8217; En het houdt niet op. Ook mensen uit Duitsland, België en zelfs uit Amerika dienen aanvragen in om hun eigen Repair Café te starten.
Professionele reparateur
Al deze aanvragen brengen het uiteindelijke doel van Martine Postma en het Repair Café dichterbij. &#8216;Hoe meer cafés, hoe beter dat is voor het milieu,&#8217; zegt de 42-jarige oprichtster resoluut. Tijdens een bijeenkomst van Repair Café in oktober vorig jaar werd berekend dat 70 procent van de reparaties geslaagd was. &#8216;Dat zijn gemiddeld zo&#8217;n 875 geslaagde reparaties per maand,&#8217; zegt Postma. Allemaal spullen die een tweede leven krijgen en niet in de afvalverbrander gaan.
&#8216;Nu produceren fabrikanten ook om weg te gooien. Het product blijft net iets langer dan de garantie goed. Dan gaat het stuk en moet je een nieuwe kopen. Ons doel is om zo groot te worden dat we kunnen eisen: wij willen repareerbare spullen. We willen ook reparaties via de belasting laten stimuleren, door de belasting op betaalde reparatiewerkzaamheden te verlagen en belasting op grondstoffen voor nieuwe producten te verhogen. Op die manier kun je het ook aantrekkelijker maken om professionele reparateur te worden,&#8217; legt Postma uit.
Ze ziet het Repair Café met haar gratis reparaties niet als oneerlijke concurrentie voor andere reparateurs. &#8216;Bij ons gaat het om dingen waarvoor je niet zo snel naar een professioneel naaiatelier gaat, maar waarvan je het gevoel hebt dat je ze zelf even zou moeten doen als je wist hoe het moest en als je het juiste gereedschap had. Dingen die mensen vroeger ook allemaal zelf deden. En toch had je toen allerlei naaisters die er hun inkomen mee verdienden. Het kan heel goed naast elkaar bestaan. Wat betreft de reparatie van elektrische apparaten is de werkelijkheid iets anders. Zulke reparateurs zijn er bijna niet meer in het professionele circuit, dus op dat vlak voorziet het Repair Café juist in een behoefte.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<object width="560" height="315"><param name="movie" value="http://www.youtube.com/v/MlTJ-uARjV0?version=3&amp;hl=en_US"></param><param name="allowFullScreen" value="true"></param><param name="allowscriptaccess" value="always"></param><embed src="http://www.youtube.com/v/MlTJ-uARjV0?version=3&amp;hl=en_US" type="application/x-shockwave-flash" width="560" height="315" allowscriptaccess="always" allowfullscreen="true"></embed></object>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Naar de website van <a href="http://repaircafe.nl/" class="normal" title="http://repaircafe.nl/">Het Repair Café</a>
</div>

Het Repair Café: duurzaam repareren

<div class="wpg-element paragraph">
Spullen die je even nodig hebt lenen of huren van mensen bij jou in de buurt. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De website en app <a href="https://peerby.com/" class="normal" title="https://peerby.com/">Peerby</a> helpt je om deze mensen te vinden. Met Peerby.com wil ondernemer Daan Weddepohl (32) naast duurzaamheid de sociale cohesie binnen de samenleving bevorderen. Leden van Peerby bieden spullen aan en vervolgens krijgen ze een berichtje wanneer iemand zoekt wat zij hebben. Weddepohl: &#8216;Doordat wij geen statisch prikbord zijn, maar actief rondvragen via e-mail en smartphone heb je gemiddeld binnen 30 minuten iemand die het gevraagde aanbiedt. Die manier is uniek.&#8217; 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<iframe src="http://player.vimeo.com/video/49580015?dnt=1" width="500" height="281" frameborder="0" webkitAllowFullScreen mozallowfullscreen allowFullScreen></iframe> 
<a href="http://vimeo.com/49580015">Peerby &#8211; hoe werkt het?</a> from <a href="http://vimeo.com/user12571863">Peerby</a> on <a href="http://vimeo.com">Vimeo</a>.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Naar de website van <a href="https://peerby.com/home" class="normal" title="https://peerby.com/home">Peerby</a>
</div>

Peerby: sociale en duurzame leenapp

<div class="wpg-element paragraph">
Met hun studio Rietveld Landscape zijn de broers Erik en Ronald Rietveld altijd op zoek naar raakvlakken tussen wetenschap, architectuur en kunst.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Een voorbeeld is Vacant NL, de Nederlandse inzending voor de Architectuurbiënnale van Venetië 2010. Erik: &#8216;Door in een leeg paviljoen van blauw foam een gigantische replica te maken van 10.000 leegstaande overheidsgebouwen, maakten we de potentie van die ruimte in één oogopslag zichtbaar.&#8217; Ronald: &#8216;Kenmerkend is onze multidisciplinaire werkwijze, waarbij inzichten uit de filosofie worden vertaald naar ontwerpinterventies.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<iframe src="http://player.vimeo.com/video/31902103?title=0&amp;byline=0&amp;color=57597f&dnt=1" width="500" height="281" frameborder="0" webkitAllowFullScreen mozallowfullscreen allowFullScreen></iframe> 
<a href="http://vimeo.com/31902103">Firemen walk with us by Rietveld Landscape</a> from <a href="http://vimeo.com/dezeen">Dezeen</a> on <a href="http://vimeo.com">Vimeo</a>.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Naar de website van <a href="http://www.rietveldlandscape.nl/" class="normal" title="http://www.rietveldlandscape.nl/">Rietveld Landscape</a>
</div>

Rietveld Landscape: ontwerpen vol wetenschap

<div class="lead">Crowdfunding voor wetenschappers</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Op Flintwave.com laten ondernemers David van Hartskamp en Klaas Jan Bolt wetenschappers met behulp van crowdfunding hun projecten financieren. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het publiek geeft geld aan het onderzoek dat hen het meeste aanspreekt. &#8216;Stel, er heerst een bepaalde vorm van hart- en vaatziekten in je familie,&#8217; zegt Van Hartskamp. &#8216;Hoe mooi is het als je geld kunt doneren aan precies die ene onderzoeksgroep die onderzoek doet naar juist die specifieke hartkwaal waar jij interesse in hebt.&#8217; De vernieuwde website biedt ook de mogelijkheid materiaal, tijd en kennis te doneren.
Naar de website van <a href="https://flintwave.com/" class="normal" title="https://flintwave.com/">Flintwave</a>
</div>

Rechters lezen thrillers; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

Rechters lezen thrillers; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

Rechters lezen thrillers; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

Rechters lezen thrillers; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

Rechters lezen thrillers; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

‘Het is een grote controlefantasie van de minister’

Prostitutiebeleid: dialoog der doven

Wat piept daar?

Het lijstje

Het lijstje

Sistah: grote zus voor tienermeisjes

Zorgvoorelkaar.com: marktplaats voor vrijwilligers

Het Repair Café: duurzaam repareren

Peerby: sociale en duurzame leenapp

Rietveld Landscape: ontwerpen vol wetenschap

Flintwave: crowdfunding voor wetenschappers

Rechters lezen thrillers; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

Rechters lezen thrillers; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

Rechters lezen thrillers; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

Rechters lezen thrillers; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

Rechters lezen thrillers; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

‘Het is een grote controle­fantasie van de minister’

Prostitutiebeleid: dialoog der doven

Wat piept daar?

Het lijstje

Het lijstje

Sistah: grote zus voor tienermeisjes

Zorgvoorelkaar.com: marktplaats voor vrijwilligers

Het Repair Café: duurzaam repareren

Peerby: sociale en duurzame leenapp

Rietveld Landscape: ontwerpen vol wetenschap

Flintwave: crowdfunding voor wetenschappers

‘Het is een grote controlefantasie van de minister’