Schoof trekt de grens

Columns van de week

Teun van de keuken en Chard van den Berg

Interview

Wie de Aletta Jacobsprijs wil winnen (vernoemd naar de eerste vrouw die in 1871 een studie op een Nederlandse universiteit begon), moet niet alleen een academische achtergrond hebben maar óók een voortrekkersrol spelen op het gebied van emancipatie.
Als ik arts en abortusrechtenactivist Rebecca Gomperts vraag of zij zich zo’n voortrekker voelt, antwoordt ze in de wij-vorm. ‘We hebben gezorgd dat abortus in veel landen is gelegaliseerd, we hebben wereldwijd vrouwenorganisaties bewust gemaakt van abortuspillen, het activisme geactiveerd en bewustwording gecreëerd over wat er gebeurt als abortus niet legaal is, dus ja ik denk het wel.’
Ze heeft het ook niet alleen gedaan, zegt ze, als ik haar wijs op haar woordgebruik. Het was altijd in teamverband. In emancipatiebewegingen moeten sommigen het voortouw nemen, toch lijkt in haar activisme geen ruimte voor ijdelheid.
Het was ook geen uitgekiend plan dat Gomperts een wereldbekende abortusrechtenactivist werd (volgens Time Magazine was ze in 2020 een van de honderd meest invloedrijke personen). Het kwam toevallig op haar pad. Ze werkte als scheepsarts bij Greenpeace en bij een abortuskliniek om geld te verdienen, ‘en dat vond ik eigenlijk… nou ja, dat kan je eigenlijk niet zeggen, maar ik ga het maar gewoon zeggen: een leuk beroep. Het is heel leuk om jonge mensen met een probleem dat levensgroot kan worden te helpen met een eenvoudige oplossing.’
In 1999 richtte ze daarom Women on Waves op, beter bekend als de abortusboot. Met deze varende kliniek helpen ze op internationale wateren vrouwen aan een abortus in landen waar dat niet legaal is. Vervolgens richtte ze in 2005 ook zusteronderneming Women on Web op, waar vrouwen wereldwijd online een recept voor de abortuspil kunnen aanvragen. De medicatie wordt vervolgens door een apotheek verstuurd. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie kun je tot dertien weken zwangerschap veilig zelf thuis een abortus opwekken met de medicijnen mifepriston en misoprostol; samen in de volksmond de abortuspil genoemd. 
Hoe staat het nu met het recht op abortus?
‘Dat ligt eraan. De wereld is groot. Het verschilt veel per plek, maar over het algemeen wordt het zelfbeschikkingsrecht van mensen met een baarmoeder nog niet als zodanig gerespecteerd. Als een persoon ongewenst zwanger blijkt te zijn, dan hoort ze zónder recept medicatie bij de apotheek of drogist te kunnen halen om die zwangerschap af te breken. Zeker omdat mensen er vaak zo ontzettend vroeg bij zijn, meestal zijn ze maar één dag over tijd. Veel vrouwen werken tegenwoordig met een cyclusapp waardoor ze precies weten wanneer ze ongesteld zouden moeten worden. Ik vind dat een huisarts echt geen gatekeeper meer hoeft te spelen. Maar nog nergens in de wereld kunnen vrouwen dit zelf regelen. Overal gelden voorwaardes waar vrouwen aan moeten voldoen.’
<h5>Kanarie in de kolenmijn</h5>
Volgens Gomperts is het onontkoombaar dat vrouwen in de toekomst wél zelf hun abortus legaal kunnen regelen. Net zoals de morning-after pil: die was eerst ook alleen via een huisarts te verkrijgen. Om anticonceptie te kunnen krijgen, moesten vrouwen vroeger zelfs getrouwd zijn.
Wereldwijd kiezen nu jaarlijks zo’n <a href="https://www.thelancet.com/journals/langlo/article/PIIS2214-109X(20)30315-6/fulltext" target="_blank" rel="noopener">73 miljoen vrouwen</a> met een ongewenste zwangerschap voor een abortus, en volgens de Verenigde Naties sterven er jaarlijks nog zo’n <a href="https://www.guttmacher.org/report/abortion-worldwide-2017" target="_blank" rel="noopener">22.800 vrouwen</a> aan de gevolgen van een onveilige abortus. In de laatste jaren hebben veel landen abortus gelegaliseerd, maar in grote delen van Zuid-Amerika, Afrika en Azië is abortus nog steeds verboden. In Polen werd de toegang tot een legale abortus recent sterk verkleind, net als in Amerika.
Gomperts: ‘Die landen zijn een radicaal conservatieve weg ingeslagen. Doordat Trump een paar extreem religieuze rechters heeft benoemd in het Hooggerechtshof, zal dit in de toekomst ook niet snel veranderen. Want die kunnen er tot hun dood zitten.’
<blockquote>‘Als aan de rechtsstaat wordt gepeuterd, komen vrouwenrechten als eerste onder spanning te staan.’</blockquote>
In een interview met NRC Handelsblad zei u dat abortus de spreekwoordelijke kanarie in de kolenmijn is: het is een graadmeter voor de democratie in een land.
‘Dat is absoluut zo. Er zijn natuurlijk nog wel meer kanaries, maar abortus is er zeker een van. Als aan de rechtsstaat wordt gepeuterd, komen vrouwenrechten als eerste onder spanning te staan.’
Hoe vindt u de situatie in Nederland?
‘Ik ben natuurlijk al zo lang met dit onderwerp bezig, dus ik kijk er anders naar dan de meeste mensen. Maar toch: toen ik laatst naar een Kamerdebat over abortus luisterde, stond ik toch weer perplex van waar zo’n debat over gaat. Dat het niet te “gemakkelijk” moet worden voor vrouwen. De hele retoriek eromheen is nog steeds dat het slecht is en niet mag, dat het voorkomen moet worden, hoezo is dat zo? Als je het hebt over die overtijdsbehandeling, waarom moet dat überhaupt geregistreerd worden? Vanaf het moment dat een vrouw een positieve zwangerschapstest heeft, wordt ze niet meer gerespecteerd.’

Waarom is die retoriek zo negatief?
‘Omdat abortus in Nederland nog steeds in het Wetboek van Strafrecht staat. Daarmee stigmatiseer je het. Vrouwen moeten ook nog steeds naar een speciale kliniek, tot voor kort was er een wettelijk verplichte bedenktijd van vijf dagen; allemaal stigmatiserend. Het houdt die vooroordelen in stand.’
<blockquote>‘Abortus is een beslissing zoals alle andere beslissingen, dus soms leidt het tot verdriet, soms tot opluchting, het hele scala aan emoties komt voorbij.’</blockquote>
Gomperts vertelt dat ze op hun kantoor sinds een jaar weer klanten zien, ze hebben een vergunning aangevraagd om ongedocumenteerde vrouwen te helpen omdat zij anders vijfhonderd euro moeten betalen. Ze merkt dan hoeveel het scheelt als zij er normaal over doen. ‘Je ziet een opluchting bij die mensen als ze zich van ons niet schuldig hoeven te voelen, ook niet als ze voor de tweede of derde keer komen. Zonder oordeel geef je ruimte in iemands hoofd. Abortus is een fact of life, het is er altijd geweest en zal er altijd zijn, óók met anticonceptie worden vrouwen ongewenst zwanger. Dat betekent niet dat een abortus niet verdrietig kan zijn, natuurlijk niet, abortus is een beslissing zoals alle andere beslissingen, dus soms leidt het tot verdriet, soms tot opluchting, het hele scala aan emoties komt voorbij.’
Hoe moeten we er wel naar kijken?
‘Ik zou willen dat we niet meer spreken over het voorkomen van abortus, maar dat we het zien als een vanzelfsprekendheid in hoe mensen hun vruchtbaarheid reguleren: dat doen ze met een app, met voorbehoedsmiddelen, soms met een morning-after pil of een abortuspil. Een zwangerschapsafbreking moet genormaliseerd worden, maar dat kan pas als het ook op die manier beschikbaar wordt gemaakt. We moeten het hele proces als meer fluïde beschouwen. Het verschil tussen een zwangerschap voorkomen en afbreken moet kleiner.’
Hoe doe je dat?
‘Eigenlijk wordt dat verschil al verkleind door een spiraaltje, want dat voorkomt de innesteling van een al bevruchte eicel. In wezen ís er ook niet echt een verschil, wanneer begint een zwangerschap eigenlijk, met de conceptie? We weten helemaal niet wanneer die precies plaatsvindt.
Met Women on Waves zijn we nu bezig met het onderzoeken van mifepriston als voorbehoedsmiddel; het actieve ingrediënt van de abortuspil, een antihormoon dat zorgt dat de aanmaak van progesteron wordt geblokkeerd. Eind jaren tachtig werd dit ontdekt als veelbelovend voorbehoedsmiddel maar het is verder nooit zodanig onderzocht dat het ook als voorbehoedsmiddel beschikbaar is gemaakt. We hopen dat die scheidslijn hiermee kleiner wordt, omdat je mifepriston kunt gebruiken voor verschillende dingen: om een zwangerschap te voorkomen – dan slik je elke week een pilletje; als morning-afterpil én als abortuspil. We denken ook dat mifepriston minder bijwerkingen heeft zoals trombose, depressie, borstkanker en een verminderd libido dan de hormonale anticonceptie die we nu kennen.
Bovendien is de faalkans kleiner dan bij de anticonceptiepil omdat je maar één keer per week een pilletje hoeft te nemen in plaats van elke dag. Maar goed, we moeten nog wel veel onderzoeken om te kunnen bewijzen dat het echt effectief en veilig is. Daarvoor is zeker 2 miljoen euro nodig, dat is het probleem. Het is een langzaam traject. We vragen nu subsidie aan samen met de Universiteit van Leiden.’
<blockquote>‘Vrouwen hebben nog steeds geen zelfbeschikkingsrecht als ze zwanger raken.’</blockquote>
 Als het zo’n goed alternatief is voor de anticonceptie die we nu kennen, waarom is dat onderzoek dan nog niet gedaan?
‘Omdat er geen patent op zit. De farmaceutische industrie kan er dus geen geld mee verdienen, terwijl het registreren van een medicijn wel veel geld kost. Dus hebben ze geen interesse.
Dat vrouwen dit ene middel voor vele doeleinden kunnen gebruiken, is tegelijkertijd ook het grootste obstakel. Men zal denken dat vrouwen er misbruik van zullen maken. Zoals ik al zei: vrouwen hebben nog steeds geen zelfbeschikkingsrecht als ze zwanger raken.’
Dat zelfbeschikkingsrecht is precies waar het Gomperts om gaat, het is de rode draad in haar werk – niet per se die abortus. Gomperts: ‘Voor mij gaat abortus over sociale rechtvaardigheid; het recht op autonomie. Uit <a href="https://www.ansirh.org/research/ongoing/turnaway-study" target="_blank" rel="noopener">onderzoek</a> blijkt dat vrouwen die geen toegang kunnen krijgen tot abortus een veel hogere kans hebben om in armoede te blijven leven en in situaties met huiselijk geweld. Als je mensen een zwangerschapsonderbreking ontneemt, ontneem je hun vrijheid, hun kans op zelfbeschikking, hun kans om uit armoede te komen, te werken, weg te lopen van geweld: je ontneemt ze een betere toekomst. Dat is zo essentieel en fundamenteel.’

Daan Borrel

Rebecca Gomperts: ‘Vanaf het moment dat een vrouw een positieve zwangerschapstest heeft, wordt ze niet meer gerespecteerd’

Rebecca Gomperts: ‘Vanaf het moment dat een vrouw een positieve zwangerschapstest heeft, wordt ze niet meer gerespecteerd’

Seksueel grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer: ‘Als een samenleving giftig is, zijn bedrijven dat ook’