De meeste films deugen niet

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

Achtergrond

Brechtje Keulen

Lara Aerts

Wie is de baas over een kinderlichaam bij medische ingrepen?

Interview

‘We gaan een toekomstplan maken,’ kondigt een docent van Milio van de Kamp op een dag aan. Vijftien jaar oud is Van de Kamp, en net teruggezakt van de havo-kansklas en vmbo-t naar vmbo-kader. Het schoolgebouw is uitgewoond, de meubels zijn met een ketting aan de vloer vastgemaakt. Als er in de buurt iets gebeurt, zijn de leerlingen snel verdacht. In de pauzes eten Van de Kamp en zijn vrienden broodjes kebab zonder vlees, om kosten te besparen. Uit hun telefoons schalt het nummer ‘Ik heb schijt’ van Appa en Sjaak. De staat heeft schijt, dus de straat heeft schijt. Thuis is het koud, want daar is al jaren geen gas en elektriciteit meer.
Van de Kamp wil maar één ding: weg hier. Niet in de armoede blijven hangen. ‘Wat wil jij later worden, Milio?’ vraagt mevrouw Pinas. ‘Nou, mevrouw,’ zegt hij, ‘ik zou later wel psycholoog willen worden.’ Het zou een lange weg worden, van vmbo-kader naar wetenschappelijk onderwijs, maar hij heeft de route al uitgestippeld. De weg naar een beter leven. Mevrouw Pinas kijkt hem aan. ‘Misschien moet je iets lager mikken,’ zegt ze aarzelend.
<h5>Geen vanzelfsprekendheid</h5>
Van de Kamp (nu 31) leunt achterover in een vergaderzaaltje aan de Universiteit van Amsterdam, waar hij inmiddels docent is. Hij heeft de anekdote de laatste weken al vaak opgedist. De eerste druk van zijn boek, dat de titel Misschien moet je iets lager mikken aan dat gesprek met zijn vroegere docent ontleent, is een week na publicatie al uitverkocht. In het boek staat het verhaal van zijn leven, dat begon in een kansarme positie in een arme wijk in Amsterdam, en de lange weg die hij heeft afgelegd om zich aan die positie te ontworstelen.
Een boek schrijven was geen vanzelfsprekendheid, zegt Van de Kamp. ‘Om te beginnen liep ik er al tegenaan dat ik nooit literaire boeken had gelezen. Dus ja, weet ik veel wat goede literatuur is. Ik kwam bij die uitgeverij en die mensen hadden het over allerlei schrijfstijlen die ze wel of niet waarderen, en ik dacht: waar hebben jullie het allemaal over? Maar op een gegeven moment heb ik besloten dat ik me niet te veel wilde conformeren. Ik wil mijn verhaal vertellen en ik wil dat het gemakkelijk te begrijpen is voor iedereen. Niet veel mensen die van de plek komen waar ik vandaan kom, krijgen de mogelijkheid om een boek te schrijven, dus ik vond dat ik het moest doen.’
<h5>Van de ladder afgeduwd</h5>
‘Ik was een baby toen mijn moeder ten onder ging aan het systeem,’ schrijft Van de Kamp. Zijn moeder had de middelbare school niet afgemaakt en had geen enkel diploma. Toch had ze zich eigenhandig opgewerkt tot secretaresse bij een verzekeringsmaatschappij. Maar ze leed ook aan een aangeboren hartkwaal. Na een risicovolle openhartoperatie toen zoontje Milio nog een baby was, raadden chirurgen haar aan niet meer te werken. Te gevaarlijk, met haar aandoening. Maar een medewerker van het UWV, die de uitkering moest aanvragen, liep de checklist nog eens met haar door en kwam tot een andere conclusie: werken, bijvoorbeeld in een fabriek, zou echt nog wel moeten lukken. ‘Mijn moeder, die zonder diploma’s in kleine stapjes een paar traptreden van de maatschappelijke ladder had beklommen, werd zonder pardon van de ladder afgeduwd,’ schrijft Van de Kamp. Want hoewel het UWV haar verplichtte te werken, vond haar werkgever de situatie toch te onzeker en het risico op langdurige uitval te groot: ze werd ontslagen.
Daarmee werd de ellende aangezwengeld: van werkloosheid, armoede en schulden tot spanningen thuis en huiselijk geweld.
‘Ik merk dat mensen boos worden als ze het verhaal lezen,’ zegt Van de Kamp. ‘Ik hoop vooral ook dat we die boosheid kunnen kanaliseren en dat die kan bijdragen aan verandering van systemen en instituten. Want ik probeer in het boek een soort systeemkritiek te leveren. Waarom accepteren we dat er zo’n ongelijkheid bestaat? Hoe kan het nou bijvoorbeeld dat er zo’n gigantisch toeslagenschandaal speelt, en dat we drie maanden later dezelfde partijen weer in het zadel stemmen? Waarom doen we daar niks aan?’
Wat is daarop uw eigen antwoord?
‘Een element is denk ik dat het idee van eigen verdiensten zo dominant is geworden in onze maatschappij. Mensen die winnen, hebben het gevoel dat ze dat helemaal op eigen kracht hebben gedaan. Alle privileges die ze hebben, van goede scholen tot bijlessen, mondige ouders, een cultureel rijke opvoeding en noem ze maar op – allemaal dingen die eigenlijk een kwestie van geluk zijn, zien ze als eigen verdiensten. Daartegenover staat dat het ook je eigen schuld is als je verliest. Dan had je beter je best moeten doen. De kansen liggen er, maar je moet ze wel pakken. Nou, dat is natuurlijk je reinste bullshit.’
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-573947" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2023/06/061623_VN_MILIO_VAN_DE_KAMP-028-640x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2023/06/061623_VN_MILIO_VAN_DE_KAMP-028-640x853.jpg 640w" alt="Milio van der Kamp" width="640" height="853" />
<h5>Intergenerationele reeks van armoede</h5>
Als Milio negen jaar is, komt er op een dag geen warm water meer uit de kraan. De verwarming doet het niet. Lampen gaan niet aan, het fornuis en de tv werken niet meer. Na een paar dagen gooit een bovenbuurman via het balkon een stekkerblok naar beneden, voor een klein beetje stroom. Milio wast zich met heet water uit de waterkoker. Koken doen ze voor zover dat lukt op een campingkookstel. De dagen zijn koud, iedereen thuis is chagrijnig en er zijn nog veel meer ruzies dan voorheen. Thuis is geen plek meer om tot rust te komen.
Als hij naar de middelbare school gaat, merkt hij dat hij onder andere omstandigheden leeft dan sommige van zijn klasgenoten. Hij is bijvoorbeeld de enige die zijn huiswerk met de hand schrijft, omdat hij thuis geen computer heeft. Een plek om huiswerk te maken heeft hij niet. Al snel is hij er ‘helemaal klaar mee’, en hij stroomt van de havo-kansklas door naar vmbo-t, en het jaar daarna zelfs naar vmbo-kader. Zijn moeder is weer gaan werken en maakt lange dagen in een café. ‘Mijn toekomst leek op dat moment onvermijdelijk,’ schrijft Van de Kamp. ‘De intergenerationele reeks van armoede binnen mijn familie zou voortgezet worden en ik zou niet de krab zijn die uit de bak klom.’
<blockquote>‘Als iedereen je benadert alsof je dom bent, dan voel je je ook dom.&#8217;</blockquote>
Zijn omgeving verwachtte niet al te veel. Wat voor diploma dan ook zou al meer zijn dan zijn ouders hadden gehaald. Ook de nieuwe school straalde aan alles uit dat er weinig van de leerlingen werd verwacht. Zelfs de examenreis – met een totaalbudget van 1500 euro – ging met tassen vol snacks van de Lidl naar een bunker aan de rand van Amsterdam. Op de fiets. ‘Het was voor mij het ultieme bewijs dat wij inderdaad minder belangrijk waren. Het afvoerputje van het onderwijs waar niemand naar om hoefde te kijken.’
Juist dat patroon van lage verwachtingen is zo schadelijk, schrijft u in Misschien moet je iets lager mikken. U voelde dat zelf op school, maar ook toen u later gastlessen ging geven, kreeg u bij een vmbo-klas weleens te horen dat u niet te hoog moest inzetten: ‘Deze kinderen kunnen echt niks,’ zei hun docent tegen u.
‘Als iedereen je benadert alsof je dom bent, dan voel je je ook dom. Ik neem mevrouw Pinas wel kwalijk dat ze tegen me zei dat ik iets lager moest mikken, maar ik zie ook dat zij onderdeel was van een systeem. Over de leerlingen op een vmbo wordt gewoon niet met trots gesproken. Ga je naar het Barlaeus of Vossius Gymnasium dan kom je in monumentale panden, een soort mini-universiteiten. Daar krijg je constant te horen dat je bij de hoogste vijf procent van Nederland hoort. Die trots is er gewoon niet op vmbo-scholen. Ik heb nog nooit gehoord over een school in een prachtig pand die jarenlang met trots de mavo-identiteit uitstraalt. We delen ons onderwijs op in winnaars en verliezers – de vmbo’ers zijn dan de verliezers – en we besteden geen aandacht meer aan bijvoorbeeld de rol van het onderwijs zelf in deze verdeling. Docenten hebben hun eigen vooroordelen en we selecteren heel vroeg in Nederland, en dat is problematisch.’
Waar haalde u zelf de motivatie vandaan om naar de universiteit te gaan?
‘Ik wilde ontsnappen aan mijn omgeving. Ik kreeg op een gegeven moment het gevoel: ik ben vijftien en als ik zo doorga, ga ik hetzelfde leven leiden als mijn ouders. Dat wilde ik absoluut niet, en ik had het idee dat het onderwijs mijn enige weg was om uit dat leven te komen.’

<h5>Allerlaatste poging</h5>
Daarop begon, ondanks de ontmoedigende woorden van de docenten, een jarenlang traject waarin Van de Kamp van opleiding naar opleiding doorstroomde. Via Sport en Bewegen (MBO3) naar Verkoopspecialist (MBO3) naar Filiaalmanager (MBO4) en toen binnen twee jaar naar Sociaal Pedagogische Hulpverlening (HBO) en naar Psychologie aan de Vrije Universiteit. Het was een weg vol hindernissen. Zo bleek vlak voor aanvang van Sport en Bewegen dat hij trainingspakken en hardloopschoenen nodig had – en daar was geen geld voor. Hij bouwde schulden op doordat niemand hem ooit had verteld over de zorgverzekering die hij vanaf zijn achttiende moest betalen. Hij werd geplaagd door depressies, verloor heel vaak de moed, maar raapte die, mede dankzij zijn volhardende vriendin, ook steeds weer bijeen.
<blockquote>&#8216;Als de groep te rumoerig wordt, zegt de docent: &#8220;Kom op jongens, het is hier toch geen mbo?&#8221;&#8216;</blockquote>
En toen kwam de dag dat hij na al die jaren begon aan de studie psychologie. Een droom die hij jarenlang had gekoesterd, ging in vervulling. ‘Was ik wel intelligent genoeg? […] Ik twijfelde aan al mijn vaardigheden en capaciteiten, bang om door de mand te vallen.’ Eenmaal in het lokaal zag hij niemand die op hem leek. ‘Het viel me meteen op dat iedereen accentloos Nederlands sprak, woorden gebruikte die ik niet kende en het over onderwerpen, boeken en concepten had waar ik nog nooit van had gehoord. […] Ik, met mijn plat Amsterdamse accent vol straattaal, paste hier overduidelijk niet tussen.’ Als de groep te rumoerig wordt, zegt de docent: ‘Kom op jongens, het is hier toch geen mbo?’
Tegengehouden door onzekerheden, worstelend met statistiek, maar vooral met zijn depressie, zette Van de Kamp er een punt achter. Een universitair diploma zat er blijkbaar toch niet in. 
Het jaar daarna deed hij nog één allerlaatste poging, bij de studie interdisciplinaire sociale wetenschappen, en toen vielen alle puzzelstukjes op hun plek. Ineens kreeg hij de tools in handen om zijn eigen ervaringen te analyseren. Dat gaf hem het inzicht dat de problemen waarmee hij kampte niet individueel waren, maar structureel: ze spelen overal en worden veroorzaakt door de manier waarop we onze maatschappij inrichten. De ‘winnaars’ in ons onderwijssysteem zijn degenen die later in de politiek of in beleidsfuncties belanden. ‘En zij moeten dus gaan beslissen over zaken waar ze helemaal geen gevoel bij hebben. Zo zijn kinderen die in armoede opgroeien en kansenongelijkheid ervaren constant afhankelijk van mensen die hun situatie niet begrijpen. En ze hebben de macht niet om zich daartegen te verzetten.’
Hoe doorbreek je zoiets?
‘Ik denk dat we de dominerende klasse echt een spiegel moeten voorhouden: hoe dragen de mensen met privileges en machtsposities – van docent tot beleidsmaker – eigenlijk bij aan de ongelijkheid in Nederland? Ga eens aan de bijstandsgerechtigden vragen hoe we de bijstand beter kunnen organiseren. Niet vanuit een machtsverhouding, maar zo gelijkwaardig en serieus mogelijk. En stel jezelf ook echt bloot aan bijvoorbeeld armoede. Als je ver weg in een dure vinexwijk woont en geen voedselbank om de hoek hebt, hoef je armoede nooit te zien. Dan wordt het meer een soort gedachtenexperiment. Dat is problematisch. Je ziet dan ook bijvoorbeeld beleid ontstaan dat te veel inzoomt op de details. Natuurlijk, het is fijn als kinderen een schoolontbijt krijgen, maar je moet ook weten: deze kinderen hebben wel meer aan hun hoofd dan alleen die lege broodtrommel. Dat is een symptoom van een groter geheel, en dat grotere geheel probeer ik tastbaar en invoelbaar te maken.’
Schets dat grotere geheel eens?
‘Ga maar na wat voor stress je ’s ochtends hebt als er geen eten is. Je voelt de schaamte van je moeder dat zij je broodtrommel niet kan vullen. Het gevoel van minderwaardigheid waar je mee komt te zitten. Zulke factoren hebben ook invloed op je schoolresultaten. Dat zie je allemaal niet als je je alleen richt op ontbijt.’
Uw moeder kwam naar je diploma-uitreiking op de universiteit.
‘Ik was heel blij dat ze er was en dat ik haar een beetje deel kon laten uitmaken van mijn “sociale stijging”. Maar tegelijkertijd had ik een soort spijt dat ik haar had meegenomen. Waarom heb ik haar dat aangedaan? Ze voelde zich heel anders en ongemakkelijk in die wereld. Het was echt een confrontatie met een wereld waar zij niet toe behoort, en dat werd ineens heel tastbaar.’
U kreeg daarna een baan aan de universiteit. Heeft zij het café nog steeds?
‘Ja, ze werkt nog altijd zes dagen per week, vaak tot drie uur ’s nachts. En dan verdient ze net iets meer dan het minimumloon.’
Hoe voelt u zich nu in de universitaire wereld?
‘Voor mij voelt het alsof ik in een luchtbel boven de kloof zweef. Ik ben niet meer thuis op de plek waar ik vandaan kom. Mijn moeder noemt me “professor”. In gesprekken merk ik dat onze werelden elkaar nauwelijks raken. Dat we niet veel verder komen dan: “Hoe gaat het op het werk?” en “Hoe gaat het in het café?”. Tegelijkertijd heb ik ook niet het gevoel dat ik echt bij de universitaire gemeenschap hoor. Nog steeds vragen mensen me – in mijn eigen werkkamer! – of ik een student ben. Ik draag joggingbroeken en T-shirts met printjes, dat past hier waarschijnlijk niet.’
Dat ‘opklimmen’, is dat een soort migratie-ervaring?
‘Ze noemen het wel klassemigratie, al heb ik dus niet het gevoel dat ik “over” ben gestapt naar een andere klasse. Dat wil ik ook niet. Maar ik heb door mijn ervaring wel goed zicht op eerste-generatiestudenten en de uitdagingen waar ze voor komen te staan: je weet niet hoe je dingen moet aanpakken, je kent de culturele codes niet, thuis kan niemand je helpen. Daarom heb ik een programma opgericht: Baanbrekers. Met 65 eerste-generatiestudenten komen we elke week bij elkaar om te eten en workshops te volgen die zij zelf aandragen. Ik vind het heel belangrijk om dan steeds weer te benadrukken: je bent hier niet alleen welkom, het is belangrijk dat jij er bent. Je voegt hier iets toe. Je neemt iets mee dat er nog niet was en dat verrijkt de universiteit en de wetenschap.’

Vmbo-leerling Milio van de Kamp werd universitair docent: ‘We delen ons onderwijs op in winnaars en verliezers’

Reportage

Kraamzorg in Amsterdam-Zuidoost: ‘Mensen bellen soms pas als het kindje al geboren is’

Hoe Heerlen de ongelijkheid bestrijdt met ‘sjpruutcafés’

Verloskundige Bahareh Goodarzi loopt door de gangen van de Academie voor Verloskunde Amsterdam en Groningen. Het is een compact gebouw, waarin de onderwijsruimtes en werkplekken rondom een centraal trappenhuis liggen. Blijf je de gang volgen, dan loop je rondjes en kom je steeds weer op dezelfde plek uit. In nissen en vitrines in de gang liggen schaalmodellen en antieke verloskundige attributen. Goodarzi opent de deur van een lokaal waar ze lesgeeft in verloskundige vaardigheden.
Tegen een van de wanden zit een rijtje babypoppen. Er staat ook een levensgroot model van een volwassen lichaam, in horizontale plakjes. Zo is precies te zien hoe het van binnen in elkaar zit. Op een tafel ligt een hele rij kunststof armen, met infuuspaaltjes en zakjes ‘bloed’ ernaast. Verderop staan onderlichamen met gespreide bovenbenen. Dit zijn de opleidingsmaterialen waarmee verloskundigen in spe de vaardigheden leren: ze moeten kunnen beoordelen hoe groot een kindje is als het nog in de baarmoeder zit. Ze moeten kunnen prikken, infusen aanleggen, hechten en natuurlijk de bevalling in goede banen leiden.
‘Nou ja,’ zegt Goodarzi, ‘hier zie je dus eigenlijk ook meteen al wat het probleem is: alle materialen waarmee we de aankomende verloskundigen het vak leren, zijn wit.’
<h5>De ongelijkheid is groot</h5>
Mensen met een niet-witte huidskleur hebben in Nederland een grotere kans op een slechte ‘gezondheidsuitkomst’, het resultaat van de geboden zorg. Zo <a href="https://www.pharos.nl/infosheets/infosheet-corona-en-vergroten-van-gezondheidsverschillen/" target="_blank" rel="noopener">stierven</a> er relatief meer mensen met een migratieachtergrond aan corona. De kans dat een vrouw met een Surinaamse of Antilliaanse migratieachtergrond tijdens de bevalling <a href="https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/aogs.14312" target="_blank" rel="noopener">overlijdt</a>, is ongeveer drie keer zo groot als bij een witte vrouw.
Bahareh Goodarzi is verloskundige en docent aan de opleiding. Ze promoveert binnenkort aan de afdeling Verloskundige Wetenschap van het Amsterdam UMC, locatie VUMC, op een onderzoek naar risicoselectie in de geboortezorg. Daarvoor onderzocht ze op welke manier de risico’s in een zwangerschap worden bepaald en welke zorg daarbij hoort. Gaat dat in Nederland anders dan in andere landen? Dat is een relevante vraag, want het Nederlandse geboortezorgsysteem is uniek in de wereld. Hier werken verloskundigen zelfstandig in de ‘eerste lijn’. Als het nodig is, kan de verloskundige ‘opschalen’ naar medisch-specialistische zorg bij de gynaecoloog in de ‘tweede lijn’.
<blockquote>‘Er valt wel nog heel wat te winnen op het maatschappelijke vlak, vooral als je kijkt naar de grootste oorzaken van sterfte: te kleine en te vroeg geboren baby’s. Dat zijn fenomenen die sterk geassocieerd zijn met discriminatie.’</blockquote>
‘In mijn onderzoek viel het op dat we in de risicoselectie heel erg gericht zijn op medische risico’s. Op risico’s in het lijf. Die willen we opsporen, screenen en behandelen, met alsmaar betere apparatuur en medicijnen. Maar het niveau van de geboortezorg is al heel hoog en op dat medische vlak valt er eigenlijk relatief weinig te winnen. Er valt wel nog heel wat te winnen op het maatschappelijke vlak: de ongelijkheid is groot, vooral als je kijkt naar de grootste oorzaken van sterfte: te kleine en te vroeg geboren baby’s. Dat zijn fenomenen die sterk geassocieerd zijn met discriminatie. We moeten ons echt afvragen: die goede zorg, aan wie geven we die eigenlijk?’
<h5>Voor wie is de zorg?</h5>
Goodarzi werd geboren in Iran. Ze was zeven jaar oud toen haar familie naar Nederland vluchtte. Hier ging ze naar school, ze studeerde verloskunde en ging aan het werk in een praktijk in de omgeving van Den Haag. ‘Ik was er toen van overtuigd dat iedere zwangere op dezelfde manier werd behandeld,’ vertelt ze, ‘maar later ben ik gaan beseffen dat er veel ongelijkheid in de zorg zit. Denk bijvoorbeeld aan de tolkentelefoon die niet meer wordt vergoed, waardoor mensen die moeite hebben met de taal minder goede voorlichting krijgen.’
<blockquote>‘Eigenlijk alle gemarginaliseerde groepen doen het minder goed in ons hele zorgsysteem. Ze komen vanuit ongelijke posities het zorgsysteem binnen, en krijgen vervolgens ook geen gelijke zorg.’</blockquote>
‘Voor kraamzorg en poliklinisch baren betaal je een eigen bijdrage. Dat is niet voor iedereen haalbaar, en dat zorgt er dus voor dat niet iedereen dezelfde kwaliteit zorg krijgt.
De Black Lives Matter-protesten hebben me wat dat betreft echt aan het denken gezet, ook over mijn eigen werk. De zorg die wij verlenen helpt een bepaalde groep mensen héél erg goed, terwijl die op een andere groep veel minder goed aansluit. Of het nu gaat om huidskleur, gender, maatschappelijke achtergrond, lichamelijke en psychische beperkingen, religie… eigenlijk alle gemarginaliseerde groepen doen het minder goed in ons hele zorgsysteem. Ze komen vanuit ongelijke posities het zorgsysteem binnen, en krijgen vervolgens ook geen gelijke zorg.’
Waar begin je om zo’n vorm van ongelijkheid aan te pakken?
‘Er zitten veel kanten aan, want deze ongelijkheid speelt in de hele gezondheidszorg, en eigenlijk in de hele maatschappij. Maar ik kan er wel een paar dingen over zeggen. Allereerst: uit Amerikaans onderzoek blijkt dat gezondheidsuitkomsten beter zijn als mensen een behandelaar hebben waarmee ze zich kunnen identificeren. Als een zwarte patiënt een zwarte arts heeft, zijn de uitkomsten beter. Dat is logisch: diegene begrijpt haar beter, die spreekt misschien dezelfde taal of heeft dezelfde religieuze of culturele achtergrond. Die weet waarschijnlijk beter wie de persoon achter de patiënt is dan iemand die die achtergrond niet deelt.’
Als je dat weet, is diversiteit onder zorgverleners dus cruciaal. 
‘Echt! En dat speelt op veel vlakken, het gaat verder dan huidskleur. Mensen die uit verschillende milieus komen, mensen met verschillende religieuze achtergronden, mensen die misschien bepaalde lichamelijke beperkingen hebben: een diverse workforce maakt de zorg sterk. Op dit moment is de zorg juist heel homogeen.’
Hoe zit het met de diversiteit onder verloskundigen en studenten? 
‘We hebben een behoorlijk homogene beroepsgroep van voornamelijk witte vrouwen, die christen of atheïst zijn. Ik vind dat hier een taak ligt voor ons als opleiding. Daarom gaan we binnenkort onderzoek doen naar de mensen die zich aanmelden voor de open dag, de mensen die zich aanmelden voor de opleiding en de selectie die uiteindelijk wordt toegelaten. Onze indruk is dat de groep die uiteindelijk overblijft niet dezelfde samenstelling heeft als de groep die in eerste instantie geïnteresseerd is. Daar willen we meer over weten, zodat we vervolgens ook kunnen gaan kijken: hoe komt dat nou?’
Bij de poppen in het praktijklokaal merkte u net op dat het onderwijsmateriaal ook heel ‘wit’ is. 
‘Ik vind het echt problematisch dat we veel vaardigheden alleen maar oefenen op poppen met een witte huidskleur. Op afbeeldingen in de lesboeken staan ook vrijwel altijd witte mensen. Na heel lang zoeken hebben we nu één zwarte pop gevonden. Dat zorgt gewoon voor minder goede zorg. Tijdens een bevalling en na de geboorte moet een verloskundige de huidskleur beoordelen, maar hoe doe je dat als je alleen maar afbeeldingen van witte foetussen kent? Als alle studenten waarop je geoefend hebt wit zijn? Als alle armen waar je op school in geprikt hebt wit zijn? Alles, alles, alles is wit. En als je dan een zwart kindje hebt, hoe beoordeel je dan in kraamweek of het geel ziet?’
<blockquote>‘Het is fijn en het helpt om een zorgverlener te hebben waarin je je herkent, maar uiteindelijk gaat het erom dat iedere zorgverlener zich bewust is van dit soort dingen, want dat maakt de zorg beter.’</blockquote>
Hoe doe je dat?
‘Je kunt het niet aan de huid alleen zien, het wordt veel belangrijker om naar de slijmvliezen te kijken. Dat is cruciale kennis voor iedere verloskundige. Het is fijn en het helpt om een zorgverlener te hebben waarin je je herkent, maar uiteindelijk gaat het erom dat iedere zorgverlener zich bewust is van dit soort dingen, want dat maakt de zorg beter.’
<h5>Stereotypes doorbreken</h5>
Bahareh Goodarzi wil haar studenten die kennis meegeven, maar ze vooral ook leren om ‘cultuurresponsief’ te werken. Dat betekent dat de verloskundigen in spe zich bewust moeten zijn van hun eigen vooroordelen en overtuigingen. Waar zitten hun eigen blinde vlekken en valkuilen? Denken in stereotypes is er daar vaak één van. Alleenstaande moeders zijn niet altijd arm. Krijg je mensen met een islamitische achtergrond in de praktijk, dan kun je er niet vanuit gaan dat ze geen alcohol drinken. Als iemand slank, gezond en succesvol is, wil dat niet zeggen dat er thuis geen problemen zijn.
Zwarte vrouwen krijgen minder vaak pijnstilling tijdens de bevalling. Het vooroordeel luidt dat zij een hogere pijngrens hebben. Dat kan heel traumatisch zijn en kan voor de moeder en het kind een minder goede start betekenen.
Goodarzi: ‘En we hebben studieboeken waarin staat dat witte, westerse bekkens het meest geschikt zijn om te baren. Dat is helemaal niet zo! Maar het is wel zo dat er een enorme variëteit is aan bekkens en dat de kennis die wij ervan hebben allemaal gebaseerd is op onderzoeken naar bekkens van witte mensen. Je moet je voorstellen: tijdens een bevalling moet een kind door het bekken heen draaien. Verschillen in bekkens kunnen dus gevolgen hebben voor het verloop van de bevalling en voor bijvoorbeeld de duur daarvan. Wij leven in een land waar mensen van over de hele wereld wonen, en niet alleen maar witte mensen. Daar moeten we onze kennis op aanpassen.’
Hoe kom je los van je eigen vooroordelen? 
‘Doe geen aannames. Probeer de ander te begrijpen door heel veel vragen te stellen. Alleen zo kunnen we de situatie doorbreken en iedereen gelijke kansen geven in de zorg. Veel studenten zien dat ook wel, al is het in de praktijk niet altijd eenvoudig. Dan zegt een student: “Hoe doe ik dat, als ik tien minuten de tijd heb voor een consult waarin ik ook alle standaardcontroles moet doen?” Ja, dat is ook echt ingewikkeld. Wij proberen studenten en verloskundigen handvatten te geven. We hebben de werkgroep Diversiteit, Inclusie en Anti-discriminatie opgericht. Daarmee hebben we bijvoorbeeld een handleiding gemaakt met tips over taalgebruik. Zeg je dat iemand wit is of blank? Heb je het over allochtonen of mensen met een migratieachtergrond? Is het belangrijk dat je in een casus benoemt dat een vrouw Turks is?’
Het landelijke actieprogramma Kansrijke Start pleit ervoor om zwangerschap niet alleen medisch te bekijken, maar ook sociale elementen mee te nemen en aanstaande ouders op verschillende vlakken tegelijk te helpen. Met schulden, stoppen met roken, of psychologische ondersteuning bijvoorbeeld.
‘Ja, daar is nu heel veel geld voor beschikbaar en dat is heel fijn. Je kunt een heel arsenaal aan interventies inzetten, tijdens de zwangerschap en daarna, om mensen uit de shit te helpen. Ga naar een psycholoog, een diëtist, in de schuldsanering. Allemaal goed, en het moet ook gebeuren, maar we moeten ons wel realiseren dat we daarmee het achterliggende maatschappelijke probleem niet oplossen: hoe kunnen we er nou voor zorgen dat mensen structureel uit die positie komen?’
Goodarzi eindigt de rondleiding door de Verloskunde Academie bij het prikbord in de studiezaal. Naast een advertentie ‘baarkruk te koop’ en oproepjes van studenten hangen verschillende posters met foto’s en illustraties van bijvoorbeeld studenten met een hoofddoek en zwangeren met een niet-witte huidskleur. ‘Beeldvorming is heel belangrijk, want betere zorg begint met bewustzijn. Maar uiteindelijk is natuurlijk een maatschappelijke verandering nodig.’

Waarom geboortezorg niet voor iedereen gelijk is: ‘Alles, alles, alles is wit’

Ongelijkheid begint al in de baarmoeder: ‘Wie een slechte start maakt, loopt vanaf het begin achter’

Het verhaal van John Harmsen begon zoals de verhalen van zo veel dakloze mensen beginnen: met pech. Met een opeenstapeling van pech.
John heeft diabetes type 1. Dat betekent dat hij afhankelijk is van insuline om zijn bloedsuiker te regelen. Hij verloor zijn baan. Zijn relatie ging uit. Hij trok tijdelijk in bij zijn zus, en sprak met haar af dat hij haar woning kon overnemen. Maar daar stak de woningbouwvereniging een stokje voor. John pakte zijn spullen en sliep vanaf dat moment bij vrienden op de bank.
‘Als dokter mag ik natuurlijk niet over mijn patiënten praten,’ zegt straatdokter Marcel Slockers aan de telefoon. ‘Maar over John mag ik praten. Ik heb hem overal mee naartoe gesleept. Naar colleges, naar presentaties voor artsen, naar beleidsmakers. Overal heeft hij zijn verhaal verteld. Want John had door dat bankslapen geen adres meer. En omdat hij geen adres had, werd hij uit de zorgverzekering gezet. Terwijl hij afhankelijk was van insuline.’
Bij de apotheek kreeg John geen insuline meer mee. Hij werd ziek. En zieker. Zijn suikerspiegel was op een dag zo hoog dat hij in een delier terechtkwam. Hij viel van een balkon op acht hoog naar beneden. Hij overleefde het, wonder boven wonder. In het ziekenhuis werd bij hem een suikerwaarde gemeten die zo hoog was dat die – aldus Slockers – ‘eigenlijk niet met het leven verenigbaar was’.
‘Dus John lag daar, op de IC, en toen kwam er iemand naar hem toe en die vroeg hem het ziekenhuis te verlaten. Want hij was niet verzekerd. De orthopeed kreeg de opdracht te stoppen met operaties van de talloze botbreuken, en hem waar mogelijk gips te geven. Dat is namelijk een stuk goedkoper.’
Marcel Slockers kan er – meer dan vijf jaar later – nog woedend van worden. Dit hád allemaal niet hoeven gebeuren met John, als hij maar een beetje insuline en diabeteszorg had gehad. Als hij niet uit de zorgverzekering was gezet.
John kwam terecht bij CVD-Havenzicht, het Centrum voor Dienstverlening in Rotterdam waar Slockers als straatdokter werkt. Pas weken later lukte het om hem in een zorgverzekering te krijgen. Hij werd alsnog geopereerd, maar toen was het al te laat om de gewrichten nog in de optimale stand te krijgen. John zal de rest van zijn leven mank lopen.
<h5>Ingewikkelde onderzoekspopulatie</h5>
Dinsdag 16 november 2021 promoveert straatdokter Marcel Slockers (65). Zijn proefschrift draagt de titel Sterfte, ziekte en toegang tot zorg bij dak- en thuislozen. Op het omslag prijkt een plaatje van een grote balie met een belletje erbovenop. Zo hoog, dat de zorgvrager er bij lange na niet bij kan.
De drie thema’s uit de titel – sterfte, ziekte en toegang tot zorg – zijn met elkaar vervlochten, stelt Slockers. ‘Ik zie in mijn praktijk dat dak- en thuislozen nog altijd moeite hebben de juiste zorg te krijgen, en dat dat gevolgen heeft voor hun gezondheid en dood. Maar om fouten in beleid aan te kaarten, moet je echt harde cijfers hebben. Die waren er niet. Ik promoveer niet omdat ik nog een academische carrière ambieer, maar omdat wetenschappelijk onderzoek naar de gezondheid van deze groep mensen vrijwel niet gedaan was.’
Dak- en thuisloze mensen vormen namelijk een ingewikkelde onderzoekspopulatie. Onder hen zijn mensen die steeds van locatie wisselen, mensen die soms verdwijnen, uit een stad of in ieder geval uit de administraties. Er zijn mensen bij die steeds een nieuw telefoonnummer hebben, en mensen die digitaal niet goed bereikbaar zijn. Een cohort jaren blijven volgen, is een uitdaging op zich.
<blockquote>‘Dak- en thuisloze Rotterdammers gaan veertien tot zestien jaar eerder dood dan hun gemiddelde stadsgenoot.’</blockquote>
Waarmee begon uw onderzoek?
‘Hoe maak je hard dat dak- en thuislozen een van de kwetsbaarste groepen in onze samenleving vormen? Ik ben begonnen met een onderzoek naar dak- en thuislozen en sterfte. Leven of dood: er zijn geen hardere data mogelijk. Ik heb daarvoor een cohort daklozen tien jaar lang gevolgd. In 2014 publiceerden we de resultaten in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. Die resultaten waren behoorlijk schokkend: dak- en thuisloze Rotterdammers gaan veertien tot zestien jaar eerder dood dan hun gemiddelde stadsgenoot.’
Hoe komt dat?
‘Dat hebben we ook onderzocht. Dak- en thuislozen bleken heel vaak een niet-natuurlijke dood te sterven: in 25 procent van de gevallen. In een gemiddelde huisartsenpraktijk ligt dat op 5 procent. Onder niet-natuurlijk verstaan we suïcides en moord – die vormen samen de helft daarvan – maar ook ongelukken, verdrinking en bijvoorbeeld vergiftiging. En we vonden in een later onderzoek ook iets heel opvallends. In 2006 werd het Plan van Aanpak Maatschappelijke Opvang ingevoerd. Er kwam veel geld beschikbaar om beter voor deze groep te gaan zorgen. Dat heeft geen invloed gehad op de sterftecijfers – dak- en thuislozen gingen ook in de jaren daarna nog veertien tot zestien jaar eerder dood – maar wel op de doodsoorzaken: het aantal mensen dat door suïcide stierf, halveerde.’
Een van de stellingen die u verdedigt, luidt: ‘Dak- en thuislozen overlijden niet vroegtijdig door dak- en thuisloosheid, maar door de vermijdbare ziekten waarmee ze worden geconfronteerd.’ Heeft dat te maken met de toegang tot zorg?
‘John was de patiënt die mij de ogen opende. Door John realiseerde ik me wat er voor ernstigs aan de hand was. In 2006 trad de Zorgverzekeringswet in werking. Het Ziekenfonds verdween, de zorgpremies stegen behoorlijk en een paar jaar later moesten mensen ook steeds meer eigen risico gaan betalen. Zorgverzekeraars hadden een flinke administratieve last aan wanbetalers. Daarom besloot de overheid in 2015 dat mensen zonder adres uit de verzekering moesten worden gezet, om wanbetaling tegen te gaan. De directe gevolgen daarvan zagen straatdokters in hun praktijk. Ik maak me daar heel boos over: je gaat eigenlijk de kwetsbaarste mensen – de groep die geen huis heeft, vaak geen geld en geen werk en een matige gezondheid, de groep waarvan nota bene nét was hardgemaakt dat die de kortste levensverwachting heeft van heel Nederland – díé groep ga je uitsluiten van zorg.’
<h5>onverzekerden-epidemie</h5>
De Nederlandse Straatdokters Groep (NSG), waarvan Slockers medeoprichter is, sloeg alarm. Er was sprake van een ‘onverzekerden-epidemie’, stelde de NSG. Mede daardoor werd in 2017 het Meldpunt Onverzekerden in het leven geroepen. Zorgverleners kunnen hier de kosten declareren als ze onverzekerde mensen helpen. De financiële kant van de zaak kan dus nooit meer een argument zijn om onverzekerde mensen onbehandeld weg te sturen.
Maar het Meldpunt functioneerde niet goed. Het was maar weinig bekend bij zorgverleners, en het was bovendien zó ingewikkeld om een declaratie in te dienen, dat menigeen het opgaf. In 2019 werd de procedure een stuk eenvoudiger gemaakt, en groeide het gebruik. In 2020 werden bijvoorbeeld 22.000 meldingen bij 12.400 personen gedaan, voor een totaalbedrag van 34,5 miljoen euro.
Slockers: ‘Het werkt beter, maar het aantal meldingen is nog steeds veel lager dan wij zouden inschatten. We zien nog altijd mensen die weggestuurd worden – ik had laatst nog een klein kind dat een ongelukje had gehad. Zijn moeder, die zelf in de daklozenopvang zat, moest zowel bij de huisartsenpost als bij de Eerste Hulp direct 150 euro betalen om geholpen te worden. Dat kon ze natuurlijk niet. Gelukkig was er een hulpverlener bij die het voor ze kon pinnen, maar dat is natuurlijk niet de bedoeling. Zo’n melding bij het Meldpunt heeft ook een ander doel: het is dan bekend dat iemand onverzekerd is, waardoor diegene door de gemeente begeleid kan worden naar een nieuwe zorgverzekering.’
<blockquote>‘Die argwanende houding wordt uiteindelijk wederzijds: mensen gaan de overheid ook wantrouwen.’</blockquote>
U vertelde dat beleidsmakers en bestuurders die bij Havenzicht langskomen zich kapot schrikken. Van Edith Schippers tot André Rouvoet en Paul Blokhuis. Keer op keer beloven zij het er niet bij te laten zitten. Toch klinkt zo’n Meldpunt ook als oplappen van beleid dat niet werkt. Waarom worden verzekeringsplichtige mensen nog steeds uit de zorgverzekering gezet? Zou dat niet moeten veranderen?
‘Dat is een belangrijke vraag. Waarom blijven we het zo ingewikkeld maken voor de kwetsbaarste mensen? Daar zie ik wel overeenkomsten met de toeslagenaffaire. De overheid zou deze mensen moeten beschermen, maar heeft in plaats daarvan een sterk wantrouwende houding. Verzekeringsplichtige mensen worden uitgesloten van de zorgverzekering, omdat er een kans zou zijn dat ze hun premie niet betalen. Die maatregel heeft ertoe geleid dat de helft van de dak- en thuislozen die wij in 2015 op het spreekuur zagen, onverzekerd was. En dan moet je je voorstellen dat dat betekent dat je geen insuline krijgt. Geen hiv-medicatie. Geen longfoto bij een man die later open tuberculose bleek te hebben. Dit gaat gewoon echt niet goed. En het gaat nog altijd niet goed. Wanneer dringt het door dat het niet hebben van een adres op zichzelf al een bewijs van kwetsbaarheid is? 29 procent van de dak- en thuislozen heeft een verstandelijke beperking. Een groep mensen redt het gewoon niet. Laten we het voor die mensen gewoon goed regelen. Want die argwanende houding wordt uiteindelijk wederzijds: mensen gaan de overheid ook wantrouwen.’
Hoe gaat het nu met John?
‘Hij loopt nog altijd mank. Zijn oude werk als lasser kan hij niet meer doen. Hij werkt nu als ervaringsdeskundige in de maatschappelijke opvang. Dat is mooi werk en hij doet dat heel goed.’

Geen huis betekent ook vaak geen zorgverzekering, met schrijnende gevolgen

‘Het is niet om aan te zien, hoor,’ waarschuwt Leon Kurpershoek. Hij schuift zijn mondkapje omlaag, kantelt zijn hoofd wat naar achteren en opent zijn mond. Linksboven lijkt niet zo veel aan de hand, maar waar de rechtersnijtand zou moeten zitten, gaapt een gat. De tand ernaast ontbreekt, net als een paar kiezen. ‘Ik weet het allemaal niet eens precies, joh. Onder is het ook zoiets. Die voortand is een keer zomaar afgebroken. De andere tanden ook trouwens. Daarna is het allemaal vanzelf weer dichtgegroeid.’ Hij schudt zijn hoofd en schuift het mondkapje terug. ‘Je kan het een tijd verbergen, maar op een gegeven moment niet meer.’
Kurpershoek staat onder een witte partytent voor de ingang van Tandheelkundig Centrum Terbregge in Rotterdam, waar hij vandaag een gratis behandeling krijgt. Tijdens de Rotterdamse Tandartsendag helpen 31 tandartsen en techniekers zo’n 180 Rotterdammers van de meest acute tandklachten af. Gratis. Het zijn mensen die een heel laag inkomen of schulden hebben, en voor wie een aanvullende tandartsverzekering onbetaalbaar en vaak ook onbereikbaar is. Want wie schulden heeft bij zijn zorgverzekeraar of onder financieel bewind staat, wordt vaak automatisch uit de aanvullende verzekering gezet.
‘Als er weer een tand afbrak, dacht ik: gewoon verder gaan en later oplossen,’ vertelt Leon Kurpershoek. ‘Pijn heb ik eigenlijk niet echt. Ik denk dat de zenuwen dood zijn, of zo.’ Na een bezoek aan de schooltandarts toen hij elf jaar was, is hij dertig jaar niet geweest. Om financiële redenen, uit angst, en omdat zijn gedachten er niet naar stonden. ‘Ik ben bijna dertien jaar dakloos geweest. Toen poetste ik niet twee keer per dag, zal ik maar zeggen. Ik had wel wat anders aan mijn hoofd.’
Kurpershoek veegt het zweet van zijn voorhoofd. De staat van zijn gebit zit hem al langere tijd niet lekker. ‘Je gaat op een andere manier kijken. Minder zelfverzekerd. Je lacht bijna niet meer. Onbekenden gaan zich ook anders gedragen, ze hebben een bepaald beeld van je. Ik heb me, mede door die tanden, ook echt een tijd aardig afgezonderd. Maar sinds anderhalf jaar ben ik met een traject bezig. Ik heb onderdak, ik ben weer verzekerd, ik heb een uitkering. Dat zijn echt heel grote stappen voor mij. Vandaag is een bijzondere dag, want dit is mijn volgende stap. Ik wil weer een normaal gezicht hebben.’
<img decoding="async" class="aligncenter size-image_640 wp-image-504163" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2021/05/Mondzorgbus_Maastricht_30apil2021__87A3191-640x828.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2021/05/Mondzorgbus_Maastricht_30apil2021__87A3191-640x828.jpg 640w" alt="" width="640" height="828" />
<h5>Arm of rijk</h5>
Aan een gebit kun je zien of iemand arm of rijk is. In 2018 ging ongeveer 80 procent van de Nederlanders een keer naar de tandarts. Mensen die de tandarts meden, deden dat soms omdat ze simpelweg geen klachten hadden, soms uit angst, maar vaak ook uit financiële overwegingen. De weinige onderzoeken die gedaan zijn, lijken erop te wijzen dat zo’n 1,5 miljoen mensen in Nederland soms een jaar niet naar de tandarts gaan omwille van de kosten. Een deel van hen doet dat jaren achtereen. En de vrees is dat hun aantal oploopt.
<blockquote>‘Mondproblemen beginnen vaak klein. Als je niks doet, kan een gaatje vrij snel een gat worden.’</blockquote>
In 2019 kreeg het Rotterdamse Fonds Bijzondere Noden 420 verzoeken om financiële hulp bij het betalen van tandartsrekeningen. In 2020 steeg dat aantal naar 540, een toename van bijna 29 procent. Nita Wissink, directeur van het Fonds Bijzondere Noden, is bang dat dat een van de eerste zichtbare sociaal-economische gevolgen van corona is. Stichting ANDERS, die Rotterdammers met een hulpvraag koppelt aan ondernemers die iets voor de stad willen doen, zag een vergelijkbare groei in aanvragen. Ook in steden als Amsterdam en Den Haag luiden organisaties de noodklok. Wissink: ‘Dit moeten we gewoon structureel gaan oplossen.’
<h5>Geen luxe</h5>
Dat vindt ook hulporganisatie Dokters van de Wereld, die in 2019 voor het eerst aan de bel trok over de ongelijke toegankelijkheid van mondzorg. De organisatie springt in het gat in de zorg door elke maand met een ‘mondzorgbus’ naar een andere stad in Nederland te rijden en daar mensen te behandelen.
Maar Dokters van de Wereld wil met deze mondzorgcampagne, waar de Rotterdamse Tandartsendag ook deel van uitmaakt, ook een politiek punt maken. ‘Mondzorg zou geen luxe moeten zijn,’ stelt directeur Jasper Kuipers. Dokters van de Wereld wil dat de tandarts weer in de basisverzekering komt. De regels die een aanvullende (tandarts)verzekering onbereikbaar maken voor mensen in de schuldhulpverlening of voor mensen die schulden hebben bij hun zorgverzekeraar, moeten van tafel. Ze veroorzaken meer problemen dan ze oplossen.
‘Een klein gaatje vullen kost zestig euro,’ vertelt tandarts Didi Landman, een van de drijvende krachten achter de Rotterdamse Tandartsendag. Mondproblemen beginnen vaak klein. Als je niks doet, kan een gaatje vrij snel een gat worden. De kies kan afbreken, de blootliggende zenuw kan gaan ontsteken. De kosten lopen dan snel op. Landman: ‘Dan wordt het een wortelkanaalbehandeling van 500 euro. Dat is echt een groot verschil. En dan zeggen mensen soms: daar heb ik geen geld voor, doe maar een extractie. Dat is nu een goedkope oplossing, maar dan verschuif je het probleem wel naar later. Een kies vervangen is nog weer een stuk duurder.’
<img decoding="async" class="aligncenter size-image_640 wp-image-504161" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2021/05/Mondzorgbus_Maastricht_30apil2021__87A3185-640x828.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2021/05/Mondzorgbus_Maastricht_30apil2021__87A3185-640x828.jpg 640w" alt="" width="640" height="828" />
<h5>Niet meer durven lachen</h5>
De meeste mensen die vandaag bij Landman en de andere tandartsen langskomen, zijn al veel langer dan een jaar niet bij de tandarts geweest. Hun problemen zijn ook levensgroot.
Landman ziet patiënten die alleen nog maar vloeibaar voedsel kunnen eten omdat ze niet meer kunnen kauwen van de pijn. Mensen die in een depressie of sociaal isolement raken. Mensen die niet meer durven te lachen, altijd een hand voor hun mond houden, geen baan kunnen vinden en niet meer durven te daten. Ze ziet zelfs mensen die gezonde tanden laten trekken, omdat een volledig kunstgebit vergoed wordt door de basisverzekering en een gedeeltelijke prothese niet.
<blockquote>‘Hoe goed je ook poetst, zonder zorg krijgt iedereen vroeg of laat problemen.’</blockquote>
‘Als ze op zo’n dag als vandaag uiteindelijk bij mij in de stoel liggen, zeggen ze: “Sorry hoor, schrik niet.” Ze schamen zich kapot. Dan doen ze hun mond open, en dan is gewoon álles kapot, afgebroken, zwart. Vanochtend had ik nog iemand die begon te huilen en zei: “Je geeft mij een tweede kans.” Het is heel mooi dat ik dat kan doen, maar ook zo treurig dat het allemaal voorkomen had kunnen worden.’
‘In de jaren negentig is het beeld ontstaan dat een gezond gebit een kwestie is van goed poetsen, en dus eigen verantwoordelijkheid,’ vertelt Jasper Kuipers van Dokters van de Wereld op de binnenplaats achter de tandartspraktijk. ‘Dat is gewoon niet houdbaar. Hoe goed je ook poetst, zonder zorg krijgt iedereen vroeg of laat problemen. Voor kinderen zit mondzorg wel in de basisverzekering, maar als ouders niet gaan, gaan kinderen vaak ook niet, en daarmee gaat het bij de volgende generatie al vanaf het begin mis. De medische kosten lopen op, maar ook de maatschappelijke en economische schade, als iemand bijvoorbeeld niet meer aan werk komt en een uitkering nodig heeft.’
<h5>Zwarte randen</h5>
In een Kamerbrief over mondzorg en schulden stelde demissionair minister voor Medische Zorg Tamara van Ark in februari 2021 dat mondzorg geen onderdeel is van de basisverzekering omdat het bij mondzorg deels gaat om voorzienbare kosten die mensen in het algemeen zelf kunnen dragen, en omdat mensen een eigen verantwoordelijkheid hebben voor de verzorging van hun gebit.
Maar wie op de Rotterdamse Tandartsendag komt of zich bij de mondzorgbus van Dokters van de Wereld meldt, kan die kosten duidelijk niet dragen en is ook niet altijd in staat om het eigen gebit goed te verzorgen. Didi Landman schudt haar hoofd. ‘Wie 50 euro per week heeft, gaat geen pakje ragertjes van 6 euro kopen. Dat geld kunnen ze beter voor boterhammen gebruiken.’
Hoogleraar Kwaliteit en Veiligheid van Mondzorg Stefan Listl (Radboud UMC) berekende dat ongelijke toegang tot mondzorg kan leiden tot een productiviteitsverlies van 3 miljard euro per jaar. Opname van tandartsenzorg in het basispakket zou volgens demissionair minister Van Ark zo’n 1,45 miljard euro per jaar kosten – 15 euro per premiebetaler per jaar, als de kosten zouden worden doorberekend aan de verzekerden. Als iemand veel kosten maakt voor mondzorg en het gehele eigen risico van 385 euro hieraan besteedt, betaalt diegene dat jaar maximaal 400 euro aan mondzorg via het basispakket. Het gevolg zou kunnen zijn, schrijft Van Ark, dat iedereen meer gaat betalen, terwijl de mondzorg door het eigen risico voor mensen met een laag inkomen nog steeds (te) duur blijft.
Zo vergroot de structuur van ons zorgstelsel de verschillen tussen rijk en arm. De tandartsen die vrijwillig meewerken aan de Rotterdamse Tandartsendag zien dat in de monden van hun patiënten. Zo vertelt Regien te Voortwis, die een praktijk heeft in het welvarende Hillegersberg, dat vandaag de ene na de andere patiënt binnenkomt met zwarte randen, rotte kiezen en afgebroken ‘elementen’, waarvan alleen de wortel nog in de kaak zit. Niet een, maar soms een hele rij. ‘Dat zijn dingen die ik bij de spoeddienst weleens zie, maar die ik in mijn eigen praktijk eigenlijk niet tegenkom.’
<img decoding="async" class="aligncenter size-image_640 wp-image-504159" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2021/05/Mondzorgbus_Maastricht_30apil2021__87A3149-640x828.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2021/05/Mondzorgbus_Maastricht_30apil2021__87A3149-640x828.jpg 640w" alt="" width="640" height="828" />
<h5>Echt heel duur</h5>
Joseph Kiwa-Kluwa (45), een Rotterdammer met een Congolese achtergrond, klimt de mondzorgbus in. 27 jaar geleden kwam hij naar Nederland. ‘Ik heb hier mijn plek gevonden,’ zegt hij. Maar financieel gaat het hem niet voor de wind. Hij draagt een zwart petje en een rode jas waarvan de waterdichte laag loslaat. Onder zijn mondkapje tintelt de verdoving nog na in zijn wang.
De laatste keer dat hij bij de tandarts was geweest, schrok hij zich kapot van de rekening: 110 euro. ‘De tandarts is echt heel duur. Ik zit in de schuldsanering, ik heb maar 50 euro per week. Die keer heb ik gelukkig iets kunnen regelen met vrienden, zodat ik het kon betalen, maar daarna ben ik een tijd niet naar de tandarts gegaan.’
In de mondzorgbus beantwoordt Kiwa-Kluwa aarzelend wat vragen over zijn poetstechniek. Wat voor tandenborstel hij gebruikt? ‘Een gewone.’ En wat voor tandpasta? ‘Eh, normale?’ Hij doet voor hoe hij poetst (op en neer met de tandenborstel), luistert beleefd naar de uitleg hoe het wél moet (met de tandenborstel schuin op het tandvlees) en vraagt dan: ‘Krijg ik ook zo’n tasje?’ Hij pakt de tandenborstel en de tube tandpasta uit de cadeautas, aarzelt even maar stelt, vlak voordat hij vertrekt, de vraag toch nog maar: ‘Hebben jullie ook tandenstokers?’

Steeds meer mensen kunnen de tandarts niet betalen: ‘Mondzorg zou geen luxe moeten zijn’