De plicht roept niet

Columns van de week

Hannah Prins en Nicolaas Veul

San José de Cúcuta, Colombia: de zon brandt meedogenloos op de hoofden van de honderden Venezolanen die al vier uur in de rij staan voor het Colombiaanse immigratiekantoor bij de Bolívar Brug. Zakjes water worden uitgedeeld in een tent van het Rode Kruis, waar migranten ook van een internetverbinding en telefoon gebruik kunnen maken om familieleden van hun soms dagenlange tocht op te hoogte te houden.
Edgardo Aruellos zit voor de tent van het Rode Kruis en glimlacht als hij zijn telefoon ophangt. De Venezolaanse advocaat belde met zijn zoon die in Miami woont. Hij had goed nieuws: samen met zijn vrouw is hij zojuist de grens overgestoken na een vermoeiende reis die nog niet beëindigd is. Samen hopen ze Chili te bereiken, waar hij als kok werk wil zoeken.
<figure id="attachment_388238" aria-describedby="caption-attachment-388238" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-388238 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-31-1280x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-31-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-31-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-31-1280x853.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-31-1920x1280.jpg 1920w" alt="Venezuela" width="1280" height="853" /><figcaption id="caption-attachment-388238" class="wp-caption-text">Het maandelijks minimuminkomen in Venezuela ligt op dit moment rond de twee euro. Foto&#8217;s: Bram Ebus</figcaption></figure>
Niet iedereen heeft, zoals Aruellos, met de hele familie kunnen emigreren. ‘Ik laat mijn vrouw en kinderen achter,’ zegt José Luis, een 44-jarige timmerman die uitrust naast zijn koffers. Net als veel van zijn landgenoten ontvlucht Luis de armoede en ellende van zijn thuisland Venezuela. Elders, in Colombia, Peru of Ecuador, hoopt hij een baantje te vinden om geld terug te kunnen sturen naar zijn familie.
De tranen staan hem in de ogen als hij over zijn familie vertelt. Zijn reis is nog maar net begonnen, spaargeld heeft hij niet. Veel Venezolanen arriveren ‘con la ropa puesta’ (ze hebben alleen de kleren bij zich die ze dragen). Het maandelijks minimuminkomen in Venezuela ligt op moment van schrijven rond de twee euro.
Verderop staat een jonge Venezolaan met een petje op te schreeuwen naar de menigte migranten. ‘Ik koop haar, ik koop haar!’ De grijnzende achttienjarige laat twee paardenstaarten zien die hij vandaag heeft afgeknipt. Afhankelijk van de lengte betaalt hij vijf tot twintig euro voor menselijk haar waarvan pruiken gemaakt worden. Met dit bedrag kan iemand die con la ropa puesta is aangekomen net een busticket naar het binnenland betalen.
<img decoding="async" class="alignnone wp-image-388240 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-55-1280x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-55-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-55-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-55-1280x853.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-55-1920x1280.jpg 1920w" alt="Venezuela" width="1280" height="853" />
<div class="mceTemp"></div>
<h5>2.600 procent inflatie in Venezuela</h5>
Venezuela bevindt zich op alle fronten in een ernstige crisis. President Nicolás Maduro gedraagt zich als een dictator en zijn leger, geheime diensten en politie onderdrukken het volk met harde hand. Terwijl Maduro aan de lopende band grappen maakt over Donald Trump (en zijn kapsel) en op televisie salsadanst met zijn vrouw, worden honderden tegenstanders van het regime in kerkers met stroomschokken gemarteld. In landelijke protesten tegen de regering verloren meer dan 125 demonstranten vorig jaar het leven op straat als gevolg van het staatsgeweld.
Met maar liefst 2.600 procent was er in 2017 voor het tweede jaar op rij sprake van hyperinflatie in Venezuela. Volgens verschillende voorspellingen zal de inflatie dit jaar op zijn minst boven de 8,000 procent uitkomen. Medicijnen zijn bijna niet meer te krijgen en grote voedseltekorten hebben reeds tot sterfgevallen geleid. Zwartgallig wordt er gegrapt over het ‘Maduro-dieet’; een onderzoek concludeerde vorig jaar dat de bevolking gemiddeld 11 kilo was afgevallen.
<blockquote>Met &#8216;Plan Conejo&#8217; (Plan Konijn) spoort Maduro mensen in de steden aan om konijnen te fokken als antwoord op de voedseltekorten.</blockquote>
Aan de grens kunnen de Venezolanen die het ergst geleden hebben makkelijk herkend worden. Dunne polsen en nekken waar de huid net iets te los omheen zit. Vorig jaar introduceerde Maduro met een lach ‘Plan Conejo’ (Plan Konijn): hij spoorde de mensen in de steden aan om konijnen te gaan fokken als antwoord op de voedseltekorten die volgens Maduro een gevolg zijn van ‘economische oorlogsvoering’ door de Verenigde Staten en andere kapitalistische aartsvijanden van de regeringspartij in Venezuela.
De schuld van de crisis geeft hij aan het buitenland. Het valt niet te ontkennen dat er economische sabotage heeft plaatsgevonden, maar uiteindelijk heeft Venezuela haar crisis te danken aan jarenlange corruptie, wanbeleid en eenzijdig economisch denken. De economie is bijna geheel opgebouwd op de nu ingestorte oliesector.
<h5>Humanitaire ramp onder de brug</h5>
Konijnen hebben de oplossing niet gebracht en de situatie bij de Bolívar Brug staat in Colombia synoniem voor de problematiek in Venezuela. Toch zijn de mensen die in de slechtste condities in Colombia aankomen niet bij deze brug te vinden, maar onder een minder overgestoken brug elf kilometer ten noorden daarvandaan. Onder deze Francisco de Paula Santander brug speelt zich een werkelijke humanitaire ramp af.
De geur van kampvuren leidt af van de stank van de rotzooi waartussen honderdvijftig Yukpa-inheemsen hun tenten van takken en vuilniszakken hebben opgebouwd. Een complete clan aan de rechterkant van de brug, en twee clans aan de linkerkant van de brug. In totaal zijn meer dan zevenhonderd Yukpa afgedaald uit de bergen van de Sierra de Perijá in Venezuela en naar Colombia gelopen.
<blockquote>Met een lege blik in hun ogen lopen Yukpa-kinderen rond tussen het afval. De meeste kleuters hebben geen kleren aan.</blockquote>
‘Toen Maduro de macht van [wijlen president] Chávez ontving, vernietigde hij alles,’ vertelt de 38-jarige Remigio Segundo Romero Yordes. De dunne Venezolaanse Yukpa legt uit dat er geen eten meer was te krijgen en dat de kinderen van zijn clan sterven. Hij hoopt hulp voor zijn mensen te ontvangen in Colombia, vooral in de vorm van gezondheidszorg.
Tussen de tenten zitten enkele vrouwen, oud en jong, te vlechten. Ze maken manden en hoeden die vervolgens aan het begin van de brug en in de nabije stad Cúcuta verkocht worden. Met een lege blik in hun ogen lopen Yukpa-kinderen rond tussen het afval. De meeste kleuters hebben geen kleren aan. Enkelen zoeken naar schaduw onder de Francisco de Paula Santander brug, want overdag kan het kwik tot maar liefst 40 graden stijgen.
<img decoding="async" class="alignnone wp-image-388247 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-68-1280x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-68-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-68-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-68-1280x853.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-68-1920x1280.jpg 1920w" alt="Venezuela" width="1280" height="853" />
<h5>Ondervoede kleuters</h5>
Het is moeilijk voor te stellen dat de situatie voor de Yukpa slechter was in de Sierra de Perijá in Venezuela. De ondervoede kleuters hebben dikke buikjes die aan beelden van hongersnoden in Afrika doen denken. Hun droge huid zit vol met droge schurftachtige plekken. Naast een tekort aan voedsel hebben deze kinderen bijna geen toegang tot schoon water.
Niet alle kinderen die uit de Sierra de Perija mee vluchtten met hun ouders zijn terug te vinden aan de Colombiaans grens. Sommigen zijn gestorven, verschillende kinderen hebben tuberculose en parasieten, maar enkele kinderen zijn ook meegenomen door het Colombiaanse instituut Bienestar Familiar (Familie Welzijn).
<blockquote>‘Ik heb mijn baby al een maand niet meer gezien.’</blockquote>
Terwijl een groep van zo’n tien Yukpa geëmotioneerd staat te vertellen, staat een verlegen meisje op een afstand van twintig meter voor zich uit te staren. ‘Ik heb mijn baby al een maand niet meer gezien,’ vertelt ze verdrietig ze als er om haar verhaal gevraagd wordt. Milagro, een 17-jarige moeder, zag hoe het instituut Bienestar Familiar haar kind meenam. Dit gebeurde natuurlijk ten behoeve van haar dochtertje, dat ernstig ziek is, maar daarna heeft ze geen enkel nieuws meer vernomen en ze is radeloos.
<h5>Rotte bananen en verlopen vis</h5>
Op veel solidariteit van de Colombianen kunnen de Yukpa vooralsnog niet rekenen. De mensen die in de nabije wijken wonen klagen steen en been over de overlast, de kampvuren en het bezetten van openbare ruimte. Om te overleven waden de inheemse vrouwen door de Táchira Rivier, die het Colombiaanse departement Norte de Santander van Venezuela scheidt. Aan de andere kant van de grens bedelen ze om eten.
Soms krijgen de Yukpa rotte bananen en verlopen vis van Venezolaanse restaurants en winkels. Naast de moeilijke rivieroversteek is er nog een ander probleem: de Colombiaanse douane. ‘Soms nemen de vrouwen 10 kilo levensmiddelen mee, maar de douane neemt het voedsel af en zegt dat het smokkelwaar is,’ vertelt de 39-jarige Yukpa Bertilio Gonzalez. ‘Dat is ons eten!’
Het is nog niet zeker of er vandaag voedsel zal zijn. ‘Het is nu tien uur en we hebben nog steeds niet gegeten want de moeders zijn er nog niet,’ voegt Gonzalez toe. De vrouwen zijn weer de rivier overgestoken om te bedelen voor eten. ‘Bakbanaan, bot, wat er maar is.’
<h5>‘We zullen sterven’</h5>
Remigio Segundo Romero Yordes is al in Colombia sinds augustus 2017. De Yukpa inheemsen werden al drie keer gedeporteerd door de Colombiaanse autoriteiten. ‘Het is alsof we uit kokend water ontsnappen, en ze duwen ons meteen weer terug,’ zegt de inheemse man terwijl hij met zijn knokige armen zwaait. ‘We zullen sterven.’
De Yukpa behoren tot een binationale stam. Historisch gezien wonen ze zowel in Colombia als in Venezuela. De stam is door beide landen wettelijk erkend en ze zouden in principe zonder problemen de grens over mogen gaan, maar ‘ze erkennen ons niet als inheemsen en behandelen ons als Venezolanen,’ foetert een steeds bozer wordende Romero. De meeste inheemsen hebben namelijk geen identiteitspapieren die nodig zijn om legaal de grens over te steken.
<blockquote>Een paspoort is in Venezuela bijna niet te verkrijgen: onbetaalbaar voor de doorsnee Venezolaan.</blockquote>
In een loods met zakken hulpgoederen kondigde de Colombiaanse president Juan Manuel Santos op 8 februari aan dat Colombia een grote taak wacht met de steeds toenemende <a href="https://nos.nl/artikel/2215310-colombia-opent-opvang-voor-vluchtelingen-uit-venezuela.html">vluchtelingencrisis</a>. Prompt liet hij weten dat vanaf dat moment alleen nog maar Venezolanen met een paspoort of geldige grenspas de oversteek mogen maken en dat meer soldaten naar de grens gestuurd worden voor strengere controles.
Een paspoort is in Venezuela bijna niet te krijgen. De Venezolaanse overheid beweert dat er geen ‘materiaal’ meer is om nieuwe paspoorten te maken. Of er worden bedragen van duizend dollar omkoopgeld gevraagd door ambtenaren; onbetaalbaar voor de doorsnee Venezolaan. Wat grenspassen betreft: daar worden geen nieuwe meer van uitgegeven. De grens is, met andere woorden, dichtgegooid voor de meeste Venezolanen.
Twee weken na de aankondiging van president Santos verkondigde het Colombiaanse ministerie van Buitenlandse zaken trots dat de migratie met dertig procent was afgenomen. Deze papieren waarheid staat in schril contrast met de werkelijkheid van de Colombiaans-Venezolaanse grens die langer is dan een vogelvlucht van Amsterdam naar Noord-Afrika. De slechts zeven officiële grensovergangen vallen in het niets bij de bijna driehonderd illegale grensovergangen, waarvan 78 in het departement Norte de Santander.
Het is daarom geen geheim meer dat de Venezolaanse vluchtelingen de illegale grensovergangen moeten oversteken, die trochas genoemd worden. De trochas worden echter niet alleen door vluchtelingen gebruikt. Het zijn dé routes voor illegale smokkelwaar.
<h5>Lichaamsdelen als waarschuwingen</h5>
In het centrum van Cúcuta loopt de 23-jarige Fernando (niet zijn echte naam, red.) rond. Hij is afkomstig uit Caracas, waar hij vorig jaar twee keer de gevangenis in moest omdat hij deelnam aan gewelddadige protesten tegen de regering. ‘Ze knipten mijn haar af, probeerden me twee keer te verkrachten, ik werd bedreigd en kreeg geen bezoek, en dus geen eten, van mijn moeder meer,’ vertelt hij. Fernando vluchtte naar eigen zeggen naar Colombia in de kofferbak van een auto: ‘Ik ben gekomen met god.’
Op dit moment verkoopt Fernando snoepjes en sigaretten op straat, maar tot voor kort werkte hij als maletero, smokkelaar. ‘Ik deed altijd zaken met de Venezolaanse militairen.’ Hij kocht ze om met Colombiaanse pesos of Amerikaanse dollars. Op een informele grensroute zijn er zo’n zeven illegale gewapende checkpoints waar hij ook Colombiaanse guerrillero’s en paramilitairen tegenkwam, die ook betaald moesten worden.
<blockquote>Fernando werd gevraagd of hij wapens wilde meenemen uit Venezuela, terwijl drugs de andere kant op gaan.</blockquote>
‘Als de gewapende groepen niet betaald worden, door maleteros of vluchtelingen, maken ze je dood,’ legt Fernando uit. Zelf heeft hij lichaamsdelen langs de trochas zien liggen die als waarschuwing dienen. Er wordt niet alleen voedsel en brandstof gesmokkeld. Fernando werd gevraagd of hij wapens wilde meenemen uit Venezuela, terwijl drugs de andere kant op gaan. Door de recente grensbeperkingen komen steeds meer mensen via deze trochas naar Colombia, met alle risico’s van dien.
<img decoding="async" class="alignnone wp-image-388244 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-29-1280x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-29-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-29-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-29-1280x853.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Cúcuta-29-1920x1280.jpg 1920w" alt="Venezuela" width="1280" height="853" />
<h5>Overspoeld door Venezolanen</h5>
Ondervoede inheemsen die hoeden verkopen, gestrande vluchtelingen zonder geld en identiteitspapieren, minderjarige prostituees en jongeren die door gewapende bendes aan het dealen zijn gezet – Cúcuta wordt overspoeld door Venezolanen.
Het is half een ’s middags, tientallen mensen staan in de rij voor een voedselbank in Cúcuta. Voedselpakketjes bestaan uit rijst met bonen en een dichtgeknoopt boterhamzakje met fruitsap. Enkele nonnen overhandigen het eten en drinken door een hek aan de hongerige menigte. De voedselbank is oorspronkelijk opgezet voor de dakloze bevolking van Cúcuta. Terwijl er vroeger alleen maar Colombianen in de rij stonden, zijn het nu voornamelijk gemigreerde Venezolanen.
<blockquote>Het vervuilde water dat door het midden van de stad stroomt is voor sommige Venezolanen het enige waar ze gebruik van kunnen maken.</blockquote>
Voor de voedselbank staat een lange kerel met een starre blik naar de rest van de Venezolanen die in de tumultueuze rij staan te kijken. Oswaldo López is nog maar net in Cúcuta en moet aan de nieuwe realiteit wennen. ‘Ik studeerde veertien jaar voor mijn beroep,’ zegt de chirurg die uit de hoofdstad Caracas vluchtte. In zijn eentje kwam hij naar Colombia met zo’n dertig euro aan spaargeld op zak. Aan de grens werd hij beroofd van zijn paspoort, schoenen en laatste centen, nu leeft hij op straat in Cúcuta.
Nadat al het voedsel is uitgedeeld, loopt een groep van vijf Venezolanen naar de Pamplonita River. Het vervuilde water dat door het midden van de stad stroomt is voor sommige Venezolanen het enige waar ze gebruik van kunnen maken. ‘We wassen ons in de rivier omdat het water in Cúcuta te duur is,’ zegt een veertigjarige ex-militair die Yorman Alvarado heet.
<h5>Weinig vertrouwen in eerlijke verkiezingen</h5>
In Venezuela zijn nieuwe verkiezingen gepland op 20 mei en er is weinig vertrouwen in een eerlijke stembusgang. Tijdens gemeentelijke en gouvernementele verkiezingen in 2017 werd hevig gefraudeerd door de regeringspartij. Er wordt verwacht dat nog meer Venezolanen de grens met Colombia zullen oversteken voordat de dictatuur haar positie kan verstevigen.
Ook experts verwachten meer problemen. ‘Colombia is niet klaar voor wat er in Venezuela aan het gebeuren is,’ zegt Jozef Merkx. De Nederlander is de directeur van UNHCR Colombia, de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties. In zijn lange carrière werkte hij onder meer in Mozambique, Nicaragua, Oeganda en Turkije. Hij vertelt in zijn kantoortje in hoofdstad Bogotá dat vluchtelingenkampen aan de Colombiaans-Venezolaanse grens voorlopig uitgesloten zijn.
Vluchtelingenkampen zijn bedoeld voor de korte termijn, maar het risico is dat er nog meer Venezolanen op een kamp afkomen, zonder dat de Colombiaanse regering langdurige oplossingen kan bieden. ‘We zitten te discussiëren met de regering, want die vinden het woord vluchteling niet prettig.’
<blockquote>&#8216;Colombia is helemaal niet voorbereid op wat hun nu overkomt, ze hebben zoiets nog nooit meegemaakt.’</blockquote>
Colombia heeft volgens verschillende internationale verdragen een verplichting om voor de vluchtelingen te zorgen. ‘De grens moet openblijven voor de mensen die vluchten uit Venezuela,’ zegt Merkx. Dat zal niet zo makkelijk zijn. ‘Colombia is helemaal niet voorbereid op wat hun nu overkomt, ze hebben zoiets nog nooit meegemaakt,’ zegt de VN-topman. ‘Colombia is een refugee producing country,’ refereert hij aan het binnenlands Colombiaans conflict. Er zijn meer dan zeven miljoen Colombianen in eigen land ontheemd geraakt. ‘Nu is het een ontvangend land, en ze zijn daar gewoon echt niet klaar voor.’
Ondertussen blijven de Venezolanen komen, bedelen, smokkelen en zich prostitueren in Colombia. ‘Survival sex,’ noemt Merkx het. De crisis in Venezuela is nog lang niet afgelopen en steekt in toenemende mate de grens over.

Die andere vluchtelingencrisis: hoe Colombia volstroomt met wanhopige Venezolanen